سیاسەتی توركیا بەرانبەر بە باكووری عێراق
گرفت و ئاسۆ ئایندەییەكان
ن.د. بیل پارك و: سان بەرزان ئەحمەد
كورد‌و ئامادەكارییە سیاسییەكانی عێراقی پاش سەدام لە مارسی 2004دا، پەردە لەسەر دەستوری كاتیی عێراق لادرا، یاخود ئەوەی پێیدەگوترا یاسای كاتیی دەوڵەت كە بەلای زۆرێك لەچاودێرانەوە لەگەڵ خواستەكانی كوردانی عێراقدا دێتەوە.(1) ئەم یاسا عێراقییە سیستەمێكی دەستوورییە ‌و عێراق بەڕێوەدەبات تا ئەوكاتەی ئەنجومەنی نیشتیمانیی كاتیی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات دیاریدەكات كە لە یەنایەری 2005دا هەڵبژێردرا. لە دیارترین بەندەكانی دەستووری كاتیی عێراق: حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەر سێ پارێزگا عێراقییەكەی باكووردا لە قۆناغی گواستنەوەدا دەسەڵاتێكی فەڕمییە، هەروەها تێیداجەختكراوەتەوە لەسەر سروشتی ئیتنیی فێدڕاڵییەتی عێراقیی لەو قۆناغەدا. زمانی كوردیش وەك یەكێك لە هەردوو زمانە فەڕمییەكەی عێراقی هاوچەرخ بڕیاریلێدرا (شانبەشانی زمانی عەرەبیی). لێرەدا، یاسای كاتیی دەوڵەت رێگەیدا بە پێشمەرگە – گەورەترین میلیشیای عێراقییە – وەك هێزێك پاراستنی ئەو سێ شارە بگرێتەئەستۆ. دیسانەوە دەستووری عێراق رێگەی خۆشكرد لەبەردەم دانانی یاسای تازەی تایبەت بە هەرێمی فێدڕاڵیی لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانانی نێوخۆییدا، هەروەها تێیداهاتبوو ئەگەر سێ پارێزگای عێراق دەستووریان رەتكردەوە ئەوا ئەو دەستوورە شەرعییەتی نامێنێت، ئەمەش لەڕووی پراكتیكییەوە مافی ڤیتۆی بەخشی بە كوردانی عێراق بۆ شكستهێنان بەهەر دەستوورێكیی تازە بۆ وڵات ئەگەر بخرێتە راپرسییەكی گشتییەوە. یاسای كاتیی دەوڵەت چارەنووسی شاری كەركوك ‌و دەوروبەری دواخست كە بە نێوچە جێناكۆكەكان ناسراوە – بەڵام لەڕاستیدا نێوچەی داگیركراون/ وەرگێڕ - بۆ پاش سەرژمێرییەكی پاكوبێگەردو ورد لەدوای نیشاندنی رەزامەندیی لەسەر دەستووری هەمیشەیی.(2) هەرچەندە هێندێك لە كوردان سووربوون لەسەر - كورداندنی – كەركوك لەپێش ئەنجامدانی هەر سەرژمێرییەكی دانیشتوان لەو شارەدا، وەلێ خۆشحاڵی خۆیان بۆئەو دواخستنە دەربڕی كە وابڕیاربوو لە ئۆكۆتۆبەری 2004دا ئەنجامبدرێت.(3) هەمدیسان یاسای بەڕێوەبردنی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە ئاماژەیدابوو بەو كەسانەی كە بەزۆر كۆچڕەویان پێكرابوو لەدەرەنجامی ئەو پرۆسانەی كە سەدام بەئامانجی "عەرەباندنی" باكووری عێراق گرتبوویەبەر – زۆرینەیان ئەو كوردانە بوون كە بەعەرەبكرابوون "زۆرینەیان شیعە مەزەب بوون" – رێگەیانپێدرا بگەڕێنەوە بۆ زێدی رەسەنی خۆیان، وەلێ هیچ خشتەیەكی كاتیی بۆ سەرخستنی ئەو پرۆسەیە دانەنرا. ئیدی سەبارەت بە ئاییندەی كەركوك یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە بەشێوەیەكی روون ‌و ئاشكرا تێیداهاتبوو كە كەركوك و بەغدا مافی ئەوەیان نییە بچنەپاڵ هەر پارێزگایەك یاخود نێوچەیەكیتر بۆ پێكهێنانی هەر هەرێمێكی فێدرالیی عێراقیی. هەڵوێستی سەركردایەتی كورد – كە ئامادەگیی خۆیان راگەیاندبوو بۆ چوونەنێو "یەكێتی هەرێمە فێدڕاڵییەكانی عێراق"و دواخستنی دیاریكردنی چارەنووسی كەركوك – گومانی عێراقییەكانی رەواندەوە لەمەڕ نیازپاكیی عێراق،(4) لەلای خۆیەوە، ئەنكەرە دڕدۆنگیی خۆی نیشاندا بەهۆی هێندێك بەندی نێو یاسای بەڕێوەبردنی وڵات بۆ قۆناغی گواستنەوە، دواتر واشنتۆنی ئاگاداركردەوە لە مەترسییەكانی خواستەكانی كورد.(5) پێویستە ئاماژە بەوەبدەین كە سووربوونی كوردان لەسەر چەسپاندنی ئۆتۆنۆمیی لەنێوچەكەكانیاندا پتر بێمتمانەیی ئەفراندبوو لە نیازی كوردان. لەڕاستیدا، سەركردایەتی كورد هەوڵەكانی كورتكردووەتەوە لەسەر زامنكردنی ئۆتۆنۆمیی كوردیی لە چوارچێوەی عێراقێكی فێدڕاڵیی خاوەن حكومەتێكی نێوەندیی شاڕۆ پێش چەسپاندنی هەرجۆرێك لە جۆرەكانی دیموكراتیی لە عێراقی هاوچەرخدا. ئەو هۆكارە لۆژیكییانەی هەوڵەكانی كورد ئاشكرایە: كوردان بەپێی ئەندازەگیرییەكانی بەردەست نێزیكەی پێنجیەكی عێراق پێكدەهێنن، لەبەرامبەردا عەرەب زۆرینەی گەلی عێراقیی پێكدەهێنن. عەرەبی شیعە مەزەب نێزیكەی 60%ی دانیشتوانی عێراق پێكدەهێنێت. ئەم پێكهاتە دیمۆگرافییە لەسەرەتادا بووە هۆی رەزامەندیی شیعەكان لەسەر سازدانی هەڵبژاردنی راستەوخۆ بۆ پێكهێنانی ئەنجومەنی نیشتیمانیی كاتیی. كەچی كوردان دژایەتی خۆیان بۆ سازدانی ئەو هەڵبژاردنە دەربڕیی.(6) ئەو یاسایە هیچ گەرەنتییەك ناگرێتەخۆی بۆ تێهەڵكێشكردنی چاكسازی كاتیی لەهەر دەستوورێكی هەمیشەییدا بۆ عێراق. لەپەیامێكدا لە یۆنیۆی 2004 بۆ سەرۆك بۆش، هەردوو سەركردەی كورد مەسعود بارزانیی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و جەلال تاڵەبانیی سكرتێری گشتیی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان ناڕەزایەتیی خۆیان نیشاندا بۆ پرۆژە بڕیارێكی بەریتانیی – ئەمەریكیی هاوبەش كە هەردوو دەوڵەت پێیهەستابوون و رەوانەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییان كردبوو لە ئاخۆروئۆخری مایۆی 2004دا بەئامانجی گێڕانەوەی سەروەریی بۆ عێراق بەشێوەیەكی فەڕمیی وەختێك كە حكومەتی كاتیی عێراق لەیۆنیۆدا جڵەوی دەسەڵات دەگرێتەدەست. ئەو خۆپارێزییانەی كورد لەهەمبەر پرۆژە بڕیاری ئەنگلۆ – ئەمەریكیی، هیچ ئاماژەیەكی تێدانەبوو بۆ مافەكانی كورد، تەنانەت ئۆتۆنۆمیش، چونكە بڕیاری نێوبراو هیچ گەرەنتییەك ناگرێتەخۆی بۆ بەردەوامبوونی بەندە سەرەكییەكانی لەئاییندەدا. هەردوو سەرۆك لە پەیامی نێوبراودا هەڕەشەیانكرد كە لە حكومەتی نێوەندیی عێراق پاشەكشەدەكەن ئەگەر لە بەندەكانی یاسای ئیداریی كاتیدا ئۆتۆنۆمیی كوردیی نەچەسپێت و حكومەتی كوردیش وەك بەندێكی جێگیر بەشێوەیەكی هەمیشەیی نەچەسپێنرێت.(7) زۆری نەبرد ئەو هەڕەشەیە لە زۆر بۆنەدا دووپاتكرانەوە.(8) لەبەرامبەردا، مەرجەعی باڵای ئایینیی شیعەكان ئایەتوڵڵا عەلی سیستانیی هۆشیاریدا كە لە پرۆژە بڕیارەكەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا ئاماژەبدرێت بە فێدڕاڵییەت، یاخود بە ئاستی ئەو ئۆتۆنۆمییەی كە دراوە بە كوردان لە باكووری عێراقدا، یاخود رێگەخۆشكردن لەبەردەم شیمانەی لكاندنی كەركوك بە هەرێمی ئۆتۆنۆمیی كوردییەوە، یاخود مافی ڤیتۆ كە دەستووری كاتیی عێراق بەخشیبووی بە كوردان لەكاتی دەنگدان لەسەر هەر دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات، یاخود هەرشتێك كە پێچەوانە و دژانە بێت لەگەڵ ئایینی ئیسلامدا لە عێراقی هاوچەرخدا.(9) لەلایەكیترەوە، كوردان ناڕەزایەتیی خۆیان دەربڕی كە هیچ پۆستێكی سیادییان (سەرۆكوەزیران یاخود سەرۆككۆمار) بەدەستەوە نییە وێڕای بوونی هەشت كورد لە حكومەتی كاتیی عێراقدا كە لە سیوسێ ئەندام پێكهاتبوو كە سەروەریی وڵاتیان لە دەسەڵاتی كاتیی هاوپەیمانان وەرگرتبوو لە یۆنیۆی 2004دا. بەرفراوانكردنی دەسەڵاتی كوردیی لە سەروبەندی جەنگی ئەمەریكادا دژبە عێراق و گلاندنی سەدام حسێن، دەركەوت هێزی پێشمەرگە هاوكارییەكی توندوتۆڵیان هەیە لەگەڵ هێزەكانی ئەمەریكادا، شانبەشانی ئەمەریكییەكان لە باكووری عێراق دژبە هێزەكانی سەدام و گرووپی توندڕۆی ئەنسارولئیسلام دەجەنگان، هەروەها موسڵ و كەركوكیان ئازادكرد و بەفەڕمیی رادەستی هێزەكانی ئەمەریكایان كردەوە و ئەركی پاراستنی هەرێم و سەرجەم ئەو نێوچانەی كە لەكاتی جەنگەكەدا دەستیانبەسەرداگرتبوو.(10) دوابەدوای راگەیاندنی كۆتایی هاتنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییە سەرەكییەكان، ویلایەتە یەكگرتووەكان بانگهێشتی توركیایان كرد بۆ ناردنی دەستەیەك لە چاودێرانی سەربازیی بۆ كەركوك، ئەمەش ئەو پشێوییە توندەی نێوان ئەمەریكا و ئەنكەرەی كەمكردەوە.(11) وەلێ ئاماژەی سەرۆكی دەسەڵاتی كاتیی هاوپەیمانان ژەنەڕاڵی ئەمەریكیی جەی گارنەر Jay Garner بۆ كەركوك وەك شارێكی كوردستانیی ‌و(12) پێكهێنانی ئیدارەیەكی كاتیی لەكەركوكدا كە كوردان دەسەڵاتیان بەسەرداهەبوو(13) پڕۆپاگندەكانی توركمانەكان بەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان لایەنگری كوردەكانە،(14) ئەنكەرە گەیشتە حەقیقەتێكی روون و ئاشكرا كە واشنتۆن گرنگییەكی تازە و بەردەوام دەدات بە كورد. لەپێناو چەسپاندنی دەسەڵاتی نێوخۆییان و تواناكانیان لەڕێگەی دانوستانەكانەوە و بۆ دووربوون لەهەر كێشمەكێشێكی نێوخۆیی لەنێوانیاندا، هەردوو پارتی كوردیی عێراقیی نێوچە كوتكوتبووەكانی نێوانیان كە هەر یەكە بەشێكی بەڕێوەدەبرد یەكیانگرتەوەو وەك رێگەخوشكردنێك بۆ دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان.(15) لە دیسێمبەری 2004دا، هەردوو پارتی سەرەكیی كوردیی پێكهێنانی لیستێكی كوردیی هاوبەشیان راگەیاند بەمەبەستی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراقدا كە لەیەنایەردا ئەنجامدرا هاوكات لەگەڵ پرۆسەی هەڵبژاردنی 111 ئەندامیتر بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی گشتیی كوردستانی عێراق بەپێی یاسای ئیدارەی كاتیی (هەوەڵ هەڵبژاردن بوو لەدوای ساڵی 1992 لە كوردستانی عێراقدا)، ئەو لیستە هاوبەشە كوردییە نوێنەری چەندین پارتی گچكەی كوردیی تێدابوو وەك بز‌ووتنەوەی ئیسلامیی لە كوردستان و نوێنەرانی ئاشووریی ‌و توركمانەكان (وەلێ هیچ ئەندامێكی بەرەی توركمانیی رەدووكەوتووی ئەنكەرەی تێدانەبوو). بەپێی لێدوانەكانی جەلال تاڵەبانیی، سكرتێری گشتیی یەكێتی نیشتیمانیی كوردستان، لیستە هاوبەشەكە نوێنەرانی پارتە ئەكتیڤە عەرەبەكانی لەخۆنەگرت لە باكووری عێراقدا چونكە هاوسۆزنەبوون لەگەڵ خواستەكانی كورددا ‌و هەرچی تایبەتبوو بە ئۆتۆنۆمیی هەرێمی كوردستان.(16) هەر لەعانی گلاندنی سەدام حسێندا، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان دەستیانگرت بەسەر گشت ئەو نێوچانەی كە زۆرینەیان كوردبوون، تەنانەت ئەو نێوچانەی كە لە دەرێی سنووری هەرێمی كوردستان بوون كە كوردان داوایاندەكرد بخرێنەوەسەر هەرێمەكەیان، (وەك زۆربەی نێوچەكانی سەربە پارێزگای كەركوك كە شاری كەركوك و دەوروبەریی ‌و بەشێك لە شاری موسڵی دەگرتەخۆ).(17) شاری كەركوك كە كوردان لەئاییندەدا دەیانەوێت بیكەنە پایتەختی هەرێمەكەیان) ئامانجی سەرەكیی هەوڵە نەپساوەكانی كورد بووە بۆ فراوانكردنی هەرێمی ئۆتۆنۆمیی كوردیی. شایانیباسە شاری كەركوك لەسەر دەستی هێزەكانی پێشمەرگەی سەربە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان رزگاركرا كە ئەوكات بە شكاندنی رێكەوتنی نێوان ئەمەریكا – كورد نێوزەدكرا، دواتر رادەستی هێزەكانی ئەمەریكا خرایەوە، بەرپرسە سەربازییەكانی ئەمەریكا ئەنجومەنێكی هاوبەشیان لە شاری كەركوك دروستكرد بە بەشداریی پێكهاتەی عەرەبیی ‌و توركمانیی ‌و ئاشووریی، سەرباری نوێنەرانی پێكهاتەی كوردیی دانیشتووی شارەكە. ئەم ئامادەكارییە رێگەی لە كوردان نەگرت بۆ بەردەوامبوونی هەوڵەكانیان بەمەبەستی فراوانكردنی دەسەڵاتیان لەكەركوكدا ‌و بەمەبەستی بەرەبەرە چەسپاندنی دەسەڵاتیان بەسەر ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ئەو شارەدا، تەنانەت بەسەر هێزەكانی پۆلیس ‌و كەرتی خوێندندیشدا. هەردوو پارتی سەرەكیی بڕیاریاندا مووچەی ئەو فەرمانبەرە كوردانە بدەن كە دەگەڕێنەوە بۆ كەركوك و دەوروبەری بەمەبەستی مانەوەو خزمەتكردن.(18) كەركوك لێوانڕێژە لە پەنابەرانی گەڕاوە بۆ ئەم شارە و دوای ئەوەی زۆریان لێكرا و كۆچڕەویانپێكرا لە چوارچێوەی بەرنامە یەكلەدوایەكەكانی سەدام بەئامانجی "عەرەباندنی" باكووری عێراق كە لە شەستەكانەوە دەستیپێكردبوو.(19) هیچ سەرژمێرییەكی ورد بۆ ئەم دیاردەیە لەگۆڕێدا نییە، وەلێ بەپێی هێندێك مەزەندان لە نۆڤەمبەری 2004دا نێزیكەی 50 هەزار عەرەب لە كۆی 200 هەزار عەرەبی هاوردە كەركوكیان بەجێهێشتووە و نێزیكەی 100 هەزار كوردیش كە بەهۆی "عەرەباندنەوە" كۆچیانكردبوو گەڕاونەتەوە.(20) لێشاوی گەڕانەوەی كەركوكییەكان هاوكات بوو لەگەڵ هەڵمەتی تۆقاندنی ئەوانەی كە سوودمەندببوون لە پرۆسەی "عەرەباندن". ئەم هەڵمەتی تۆقاندنە نەگەیشتە ئەوڕادەیەی كە زۆرێك چاوەڕوانییاندەكرد.(21) لەو سەروبەندەدا، پرۆپاگندە كرا بەوەی كە زۆرێك لەو كوردانەی گەڕاونەتەوە بۆ كەركوك خەڵكی رەسەنی شارەكە نین، لە ئاخروئۆخری مارسی 2004دا ئەندامانی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی شارەكە لە توركمان و عەرەب ئەندامێتی خۆیان هەڵپەسارد دژبەو دیاردەیە، ئیدی ئەنجومەنەكە بەتەنێ لە پازدە ئەندامی كورد و حەفت ئاشووریی پێكدەهات.(22) شاری كەركوك لەنێوەندی نێوچەیەكی پڕلە نەوتدایە و هەر لە كۆنەوە زێدی توركمان و عەرەب ‌و كوردان بووە. لەڕاستیدا، زۆرینەی توركمانەكانی عێراق و ئەنكەرە شاری كەركوك بەنێوەندی پێكهاتەی توركمانیی دەزانن لەعێراقدا. سەرژمێرییەكەی ساڵی 1957 ئەوەدەردەخات كە توركمان 40%ی دانیشتوانانی كەركوك پێكدەهێنن و كوردانیش بەتەنێ 35%.(23) لەڕاستیدا، فاكتۆرێكیتر لەگۆڕێدایە وێڕای پرۆسەكانی عەرەباندن و كۆچڕەوپێكردن، پێكهاتەی دێمۆگرافی كلاسیكیی شاری كەركوكی گۆڕیوە، نەوتسازیی ژمارەیەكی بەرچاوی لە كرێكاران و فەرمانبەران و خانەوادەكانیان پەلكێشی كەركوك كردووە. وەلێ هەوڵەكانی كورد بۆ ئاوەژووكردنەوەی شوێنەوارەكانی پرۆسەی عەرەباندنی سەدامیی، گۆڕانی دێمۆگرافیی تازەو گرێوگولی ئەفراندووە. لە سەردەمی سەدامدا، توركمانەكان، وەك پێكهاتەكانیتری ئەو شارە، دووچاری پرۆسەی عەرەباندن بوونەوە. ئیدی ئەو توركمانانەی كە كۆچڕەویانپێكرابوو هەوڵیاندا بگەڕێنەوە بۆ كەركوك و ژنۆ لە ماڵ و حاڵی خۆیاندا سەقامگیر ببنەوە كە رژێمەكەی سەدام بەزۆر دەریپەڕاندبوون. بەمشێوەیە شاری كەركوك و دەوروبەریی، لە قۆناغی پاش سەدامدا، پشێوی ئیتنیی گەورەی بەخۆوەدی ‌و رووبەڕووبوونەوەی ئیتنیی توندی لەنێوان كورد و عەرەب ‌و توركماندا ئەفراند ‌و چەندین رووداوی تراژیدیی لێكەوتەوە. لە رووبەڕووبوونەوەی چەكداریی هەرسێ پێكهاتەكەدا لە یەنایەری 2004دا گەیشتە ئەوپەڕی توندتیژیی، ئەمەش هێزەكانی ئەمەریكای هەڵپێچا ‌و جموجۆڵیان لەسەرجەم ئەو شوێنانەدا قەدەخەكرد كە رووبەڕووبووەنەوەی تێدادروستببوو. لە سەرەتاكانی ساڵی 2004دا، میلیشیا شیعە مەزەبەكانی رەدووكەوتووی جووڵانەوەكەی موقتەدا سەدر هێرشیانكردە سەر كوردانی دانیشتووی شاری كەركوك.(24) هەرچەندە شیعە زۆرینەی عەرەب پێكدەهێنن، دواجار فرە سوورن لەسەر بنیاتنانەوەی عێراقێكی یەكگرتوو تاكو لەكۆتاییدا بیخەنەژێر چنگولەی خۆیانەوە، وەلێ عەرەبی شیعە سوودمەندی سەرەكیی بوون لە پرۆسەی عەرەباندنی شاری كەركوك، ئیدی لەسەر دەستی كوردانی ئەوشارە چەوسێنرانەوە. سەرباری ئەوەی هێندێك لە توركمانەكانی عێراق شیعە مەزەبن، رێژەی توركمانی شیعە مەزەب دەگاتە 40% لەكۆی تاكەكانی پێكهاتەی توركمانیی لەعێراقدا.(25) لە ئاخروئۆخری ساڵی 2004دا، جەنگاوەرانی سوننە كوردانی موسڵیان كردە ئامانج كە چەندین پێكهاتەی جوداوازی تێدایە و كەوتووەتەسەر هێڵی جیاكەرەوەی نێوان نێوچە كوردیی ‌و عەرەبییەكان. دواتر موسڵ بووە یەكێك لە گەورەترین نێوەندەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سوننیی لە هەڵبژاردنەكانی عێراقدا، لەبەر بوونی هێزی هاوپەیمانان لەعێراقدا ‌و بەتایبەت لەعانی ئۆپەراسیۆنی هێزەكانی ئەمەریكا لە نۆڤەمبەری 2004دا دژبە گرووپە یاخیبووە سوننییەكانی فەلوجە.(26) لەعانی شكستهێنانی هێزەكانی بەرگری نیشتیمانیی عێراقیی لە چەسپاندنی توانای جەنگیی، ویلایەتە یەكگرتووەكان یەكەگەلێكی لە هێزەكانی پێشمەرگە بڵاوكردەوە بەئامانجی چەسپاندنی توانای بەسەر بەرگریی یاخیبووە نێوخۆییەكان و جەنگاوەرە بیانییەكان. هێزەكانی پێشمەرگە لەو پرۆسەیەدا بەشدارییانكرد بەنێوی پاسەوانی نیشتیمانیی عێراق، وەلێ لەژێر ئاڵای كوردیدا ‌و جلكی سەربازیی تایبەتدا. لەهەمانكاتدا، هێزەكانی پێشمەرگە هەستان بە پاراستنی كۆمەڵە كوردییە جوداوازەكان و لەو نێوچانەدا پرۆسەی كورداندنی دژانەیان دەستپێكرد لەبەرامبەر پرۆژەی عەرەباندنی سەدامیی.(27) وەلێ ئەو چالاكییە ئەمنییانەی هێزەكانی پێشمەرگە پتر پشێویی لەنێوان پێكهاتە عێراقییە جوداوازەكاندا دروستكرد، لەهەمانكاتیشدا كوردان نێوچەیتریان خستەژێر چنگولەی خۆیانەوە و دڕدۆنگی قووڵیشی لەكن ئەنكەرە ئەفراند سەبارەت بەهاریكاری ئاسایشیی چڕوپڕی نێوان پێشمەرگە و هێزەكانی ئەمەریكا. وێڕای سەرجەمی ئەو گۆڕانكارییانە، بەرنامەی كورداندنی شاری كەركوك سەركەوتنی وەدەستنەهێنا بۆ لابردنی شوێنەوارەكانی عەرەباندنی باكووری عێراق – كە دەرەنجامی جەختكردنەوەی كورد بوو لەسەر بەندی 1-58ی یاسای ئیداریی كاتیی – كە كوردان لەبەر رستێك هۆكاری سەرەكیی خوازیاربوون سەركەوتن وەدەستبهێنێت.(28) لەڕاستیدا حكومەتی نێوەندیی عێراق خاوەخاویكرد لە دانانی رێوشوێنی ئیداریی پێویست بۆ خێراكردنی رەوتی پێشكەوتنی بەرنامەی نێوبراو هەروەها كێشە ئەمنییەكان توانای بەرپرسانی عێراقیی ‌و نێردەی رێكخراوە ناحكومییە بیانییەكانی توندتركرد لەسەر كاركردن بەتەواوی تواناكانیەوە. سەرباری ئەوەی هێندێك لەو كوردانەی گەڕابوونەوە بۆ زێدی خۆیان بەڵگەنامەی پێویستیان بەدەستەوەنەبوو بۆ چەسپاندنی خاوەنداریی ماڵوموڵكیان كە پێشتر تێدانیشتەجێببوون، بەتایبەت لەنێوچە ئاوەدانەكاندا، ئەوجا هێندێك لە كوردان ماڵوحاڵیان نەبوو بەڵكو بەكرێیانگرتبوو. فاكتۆرێكیتریش هەبوو لە نەبوونی دارایی ‌و یاسای پێویستدا خۆی دەبینییەوە، یاخود هەر رێكەوتنێكی پڕاكتیكی بۆ پرۆژەی بەرنامەی گێڕانەوەی عەرەبە زەرەرمەندەكان لەپای پرۆسەی كورداندنی باكووری عێراقدا. سەرباری ئەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان نەیاندەهێشت كوردان پەناببەنەبەر تۆقاندنی دانیشتوانانی عەرەب بەمەبستی زۆرلێكردنیان تاكو ماڵوحاڵیان بەجێبهێڵن.(29) ئەمەش بووە هۆی كەمبوونی ژمارەی خانووی پێویست بۆ گرتنەخۆی ئەو كوردانەی كە گەڕابوونەوە بۆ زێدی خۆیان، ئیدی بەشێكی گەورەی ئەو كوردانە بەشێوەیەكی كاتیی ‌و بەناچاریی لە خانووی چۆڵكراو و وێرانبوودا بینای گشتیی ‌و قوتابخانەكاندا جێگیربوون. نەبوونی خشتەیەكی كاتیی بۆ سڕینەوەی شوێنەوارەكانی پرۆژەی عەرەباندنی سەدامی ئاستەنگی گەورەی لەبەردەم پرۆسەی كورداندنی باكووری عێراقدا ئەفراند – چونكە لە یاسای ئیداریی بۆ قۆناغی گواستنەوەدا هاتبوو كە "ئەو پرۆژەیە لەماوەیەكی كاتیی ماقوولدا جێبەجێبكرێت". كوردان لەكن حكومەتی تازەی عێراق سووردەبن لەسەر چارەسەركردنی ئەو ئاریشەیە بەشێوەیەكی كارای باڵاتر و گەورەتر. لە نۆڤەمبەری 2004دا، سەركردایەتی كورد بیرۆكەی دواخستنی هەڵبژاردنەكەی كەركوكیان رەتكردەوە كە دەبوو هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانیی كاتیدا سازبدرایە بە بیانووی ئەوەی جێبەجێكردنی بەندی یاسای ئیدارەی كاتیی پەیوەست بە پرۆسەی عەرەباندنی باكووری عێراق جێبەجێنەكراوە.(30) زۆری نەبرد كوردان لەبەرامبەر وازهێنانیان لەو بیرۆكەیە دەستكەوتی گرنگیان وەدەستهێنا. لەماوەی چەند هەفتەیەكی كەمدا لەپێش هەڵبژاردنەكان، بەنێوكاریی هێندێك لە كاربەدەستانی هێزەكانی هاوپەیمانان گەیشتنە رێكەوتنێك و ئەنجومەنی كاتیی بڕیاریدا نێزیكەی 100 هەزار پەنابەری كورد مافی دەنگدانیان هەبێت لە هەڵبژاردنەكانی پارێزگای كەركوك كە لەیەنایەردا ئەنجامدەدرا. رێكەوتنەكە دانپێدانانی حكومەتی كاتیی عێراقیی لەخۆدەگرت بۆ سازدانی سەرژمێری دانیشتوانی شاری كەركوك لەدوای جێبەجێكردنی تەواوی بەندی ژمارە 58ی یاسای ئیدارەی كاتیی لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر پەلەكردن لەجێبەجێكردنیدا.(31) دواجار رێكەوتنەكە شەپۆلێك ناڕەزایەتیی لەكن زۆرینەی عەرەبەكانی كەركوك دروستكرد ‌و ئەمەش وایكرد بەشداریی نەكەن لەهەڵبژاردنەكەدا.(32) لەگەڵ نێزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكان، ئەو دەستكەوتانەی كە كوردان لەهەڵبژاردنەكاندا وەدەستیانهێنابوو ئەنكەرەی تووڕە و تۆسنكرد. ئەوەی پتر ئەنكەرەی تووڕەكرد كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان قەدەخەكردنی بەشداریی هەردوو پارتە سەرەكییەكەی كوردی رەتكردەوە كە دەگوترا پەیوەندی توندوتۆڵیان هەیە لەگەڵ پەكەكەدا.(33) پێش وادەی دەستپێكردنی هەڵبژاردنەكەی كەركوك بەچەند رۆژێك، جێگری سەرۆكی دەستەی ئەركانی گشتیی توركیا جەنەڕاڵ ئیلیكێر باسبوگ IlkerBasbug هۆشیاریدا بەوەی بەشداریی پەنابەرانی كورد كە بە لێشاو روویانكردووەتە شاری كەركوك لەو هەڵبژاردنەدا "میسداقیەتی ئاكامی هەڵبژاردنەكان ناهێڵت و.. جەنگی نێوخۆیی لەعێراقدا دروستدەكات و.. ئەمەش مەترسییە بۆسەر یەكێتی خاكی عێراق و یەكگرتوویی سیاسیی عێراق". دواتر گوتی ئەم گۆڕانكارییانە "رەنگە ببێتە مایەی دروستكردنی ئاریشەیەكی ئەمنیی خەتەرناك بەنیسبەت توركیاوە".(34) هەریەك لە سەرۆكوەزیرانی توركیا رەجەب تەیب ئەردۆگان و وەزیری دەرەوە عەبدوڵڵا گول تێبینییەكانی ژەنەڕاڵە توركەكەیان پشتڕاستكردەوە. ئەردۆگان گوتی: "هەر هەنگاوێكی هەڵە لەكەركوكدا ئاییندەی سەقامگیریی لەعێراقدا دەخاتەبەر مەترسییەكی گەورەوە"، دواتر گوتی: "هێزەكانی ئەمەریكا ‌و هاوپەیمانان.. لەئاییندەدا باجێكی گەورە دەدەن بەهۆی ئەو هەنگاوە هەڵانەوە كە لەعێراقدا دەیگرنەبەر." ئەوجا گول هۆشیاریدا توركیا دەستەوسان دانانیشێت لەحاڵەتێكدا پشێویی ‌و ناسەقامگیریی عێراق بگرێتەوە لەئاكامی ئەو رووداوانەی كە رووبەڕووی كەركوك دەبنەوە.(35) نەك بەتەنێ بەمشێوەیە، بەڵكو گول پەیامێكی ئاڕاستەی سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان كرد تێیدا دڕدۆنگی توركیای نیشاندا لەهەمبەر بەخشینی مافی دەنگدان بە پەنابەرانی كورد، هەروەها تێیداهاتبوو كە خەتەرناكیی گەورەی چاوەڕوانكراو دووچاری یەكگرتوویی سیاسیی عێراق و یەكێتی خاكەكەی دەبێتەوە.(36) وێڕای لێشاوی كۆچڕەویی كوردان بۆ شاری كەركوك و بەشدارینەكردنی عەرەبی سوننە لەهەڵبژاردنەكاندا كەوا بڕیاربوو سازبدرێت، ئەنكەرە نادڵنیایی خۆی نیشاندا لەهەمبەر ئاكامی هەڵبژاردنەكانی كەركوك كە وابڕیاربوو لە مانگی یەنایەردا ئەنجامبدرێت. سەرباری ئەوەی دەگونجێت ئەنكەرە چاوبخشێنێتەوە بە "هێڵە سوورەكانی" كە لەماوەی مانگێك پێش جەنگی دژبە عێراق دیاریكردبوو دەگونجێت وەك هەوەڵ هەنگاو بەم ئاڕاستەیەدا ئەنكەرە وازبهێنێت لەئاماژەدان بەو هێڵە سوورانە لە گوتاری سیاسییدا. ئەنكەرە فرەدڕدۆنگ بوو لە هەڵسوكەوتەكانی كورد بەتایبەت وەختێك ئەندامێكی پارتی دیموكراتی كوردستان و وەزیری دەرەوە لە حكومەتی عێراقیدا هۆشیار زێباریی گوتی: "هیچ دەوڵەتێك بۆی نییە لێدوانی ئاشكرا لەمەڕ كەركوك بخاتەڕوو.. بەتەنێ گەلی عێراقە بڕیار لەسەر چارەنووسی كەركوك دەدات".(37) لەپێش ئەم لێدوانەی هۆشیار زێباریی بەچەند رۆژێك، گوتەبێژی فەڕمیی بەنێوی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا ریچارد باوچەر لەلێدوانێكدا رایگەیاند: "ئەو هەوڵانەی خراونەتەگەڕ بەمەبەستی چارەسەركردنی شوێنەوارەكانی سیاسەتی ستەم و زۆرلێكردن كە حكومەتی سەدام حسێن پەیڕەوییلێدەكرد لە شاری كەركوك و دەوروبەری، وەك كۆچڕەوپێكردنی زۆرەملێی دانیشتوانانی ئەو نێوچانە و دەستبەسەرداگرتنی موڵك و ماڵیان و یاریكردن بە سنوورە ئیدارییەكەی، پرسگەلێكی عێراقیی نێوخۆیین بەتەنێ عێراقییەكان دەتوانن بڕیاری پێویست لەوبارەیەوە بدەن. یاسای ئیداریی كاتیی كە عێراقییەكان بڕیاریان لێداوە و هەمواریانكردووە هەنگاوگەلێكی دیاریكراوی لەخۆگرتووە بۆ سڕینەوەی شوێنەوارە تۆقێنەرەكان كە سەدام حسێن ئەفراندبووی. ویلایەتە یەكگرتووەكان پشتگیری تەواودەكات لە یاسای ئیداریی كاتیی، لەنێویشیاندا بەندی ژمارە 58ی تایبەت بەكەركوك".(38) كوردان بەهیچ كلۆجێك وازیان لە دوو خواستی سەرەكیی نەهێنا، ئەوانیش: فراوانكردنی هەرێمی ئۆتۆنۆمیی كوردستانیی ‌و بەپایتەختكردنی كەركوك. جەلال تاڵەبانیی سكرتێری گشتیی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان شاری كەركوكی بە "قودسی كوردستان" وەسپداركردووە.(39) سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان مەسعود بارزانیی، فرەتونددەمارە سەبارەت بە خواستەكانی كورد، لەدانیشتنێكیدا لەگەڵ لۆید مایڵز Lloyd Milesفەرماندەی هێزەكانی ئەمەریكا لەنێوچەی كەركوك، بەپێی هێندێك لە راپۆرتان بارزانی گوتوویە: "ئێمە لەئامادەباشیداین بۆ بەرەنگاربوونەوەی سەرجەم مەترسییەكان.. رازیشنابین بە عەرەباندنی كەركوك".(40) لە ئۆكۆتۆبەری 2004دا، مەسعود بارزانیی سەردانی سوریای كرد (بەهەمانشێوەی توركیا دامەزراندنی هەر دەوڵەتێكی كوردیی لە باكووری عێراق قبوڵناكات و بە هێڵی سووری دەزانێت)،(41) لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند لكاندنی كەركوك بە كوردستانی عێراقەوە شتێكی چاوەڕوانكراوە.(42) كوردانی عێراق هەوڵدەدەن عێراقێكی فێدڕاڵیی پێكبهێنن و هەوڵی سەربەخۆیی ‌و جیابوونەوە نادەن، دواتریش بە سورییەكانی راگەیاند بەوەی "كەركوك شارێكی كوردستانیی عێراقییە"، هەمدیسان گوتی: ".. كێشەی ئەم شارە كێشەیەكی عێراقیی نێوخۆییە و دەوڵەتانی دراوسێ بۆیان نییە دەستوەربدەنە نێویی".(43) شایانیباسە بارزانیی ئەم گوتانەی لەسەردانەكەیدا بۆ ئەنكەرە دووبارەكردەوە كە بەرلەچەند رۆژێك پێش سەردانەكەی بۆ سوریا رایگەیاندبوو.(44) پێشتریش بارزانیی گوتبووی كوردان وابەستەنین بە پاراستنی یەكێتی خاكی عێراق ئەگەربێتو خواستی تایبەت بە فێدڕاڵییەت رەتبكرێتەوە.(45) لەچاوپێكەوتنێكدا سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان نێچیرڤان بارزانیی لەكاتی دەستپێكردنی هەڵبژاردنەكاندا، ئەو بەرپرسەی كورد ژنۆ جەختیكردەوە لكاندنی كەركوك بە كوردستانی عێراقەوە ئامانجێكی كوردییە و قابیلی سازشكردن نییە.(46) هەر لە هەڵبژاردنەكانی یەنایەری 2005وە، چەندین لێدوانی كوردیی دراون كە بەردەوامن لەسەر لكاندنی كەركوك بە هەرێمی كوردستانەوە. وێڕای دەستپێكردنی پرۆسەی كورداندنی باكووری عێراق، جوداوازیی كەوتووەتە نێوان بەرپرسانی كورد و دەنگدەرانی كورد لەبارەی رانەگەیاندنی سەربەخۆیی تەواوی هەرێمی كوردستان وەك ئامانجێكی كوردیی ‌و بەرفراواننەكردنی هەرێمەكەیان، بەشێوەیەك كە شاری كەركوك بخرێتەوەسەر هەرێمی كوردستان. یەكێك لە كۆڵینەوەكان كتومت ئەمەی خستۆتەڕوو كە "بەرپرسانی كورد رووبەڕووی تووڕەیی ‌و ناڕەزایەتیی شەقامی كوردیی ‌و كوردانی پەراگەندە دەبنەوە".(47) وێڕای ئەوەی بەرپرسانی كورد لەو بڕوایەدان هەر پرۆسەیەكی ئاشكرا ‌و بەرفراوان بۆ گردكردنەوەی پشتگیری نێودەوڵەتیی سەبارەت بە سەربەخۆیی كوردستانی عێراق كارێكی ژیرانەنییە، ژمارەیەكی كەمی چاودێران هەنووكە بەدگومانن لە خواستی كوردانی عێراق بۆ دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ لە باكووری عێراقدا. كوردان بۆ چەندینجار خۆپێشاندانی جەماوەریی بەرفراوانیان سازداوە لە نێوچەكانی هەرێمی كوردستان و كەركوك پشتگیریی خۆیان دەربڕیوە بۆ سەربەخۆیی تەواوی كوردستانی عێراق دەگوترێت لە دیسێمبەری 2004دا كوردان لە ئاپۆڕایەكی جەماوەریدا داوایان لە بەرپرسانی نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە كە راپرسییەكی گشتیی سازبدەن لەمەڕ سەربەخۆیی هەرێمی كوردستانی عێراق.(48) نێزیكەی یەك ملیۆن كورد واژۆیان لەسەر سەربەخۆیی هەرێمەكەیان كردووە، ئەو واژۆیانە لە چوارچێوەی راپرسییەكەدا گردكرایەوە كە بزووتنەوەی ریفراندۆم سازیدابوو ئەو راپرسییە گشتییە كە 98,3% كوردان بەشدارییانتێداكردبوو كە بە دوو ملیۆن كەس قەبڵێنراوە پشتگیرییان لە سەربەخۆیی هەرێمەكەیان كردووە و داوای جیابوونەوەیان لە عێراق كردووە.(49) شیكەرەوەی سیاسیی بەنێوبانگ پیتەر گالبرێس پێیوابوو كە بزووتنەوەی ریفراندۆم بەشداریی لە هەڵبژاردنەكاندا دەكات وەك بزووتنەوەیەكی سیاسیی ئەگەربێتو بەرپرسانی كورد پتر سازشبكەن.(50) لەلایەكیترەوە، یەكێك لە چاودێرە توركەكان لەئەندازەگیرییەكدا رایگەیاندووە كە 90% كوردانی عێراق لەگەڵ سەربەخۆییدان، وەلێ 70% بەرپرسانی كورد پێیانوایە سەربەخۆیی لەم قۆناغەی ئێستادا ئامانجێكی ناواقیعییە.(51) ئاشكرایە بەشداریی تەواویی بەرپرسانی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەرجەم دەسپێشخەرییەكانی ئەمەریكادا سەبارەت بە عێراقی پاش سەدام ئەنكەرەی گەیاندووەتە ئەو راستییەی كە كوردان تاسەر پابەندنابن بە یەكێتی خاكی عێراقەوە. توركان پێیانوایە غیابی پشتگیری ئاشكرای كوردان بۆ لێدوانە بەردەوامەكانی ئەمەریكا كە جەختدەكەنەوە لەسەر یەكێتی خاكی عێراق ئاماژەیەكی ئاشكرایە كە كوردان خواستێكی راستینەیان هەیە بۆئەوەی بەتەواوەتی دەستبگرن بەسەر باكووری عێراقدا. ئیدی هێندێك لە كەسایەتییەكانی ئەنكەرە پێیانوایە ئەوەی توركیا بەردەوام لێیترساوە هاكابێتەدی. توركمان وەك هاوپەیمانی نێوخۆیی توركیا یەكێك لەو میكانیزمانەی ئەنكەرە دژبە كوردان دەیگرێتەبەر شپرزەكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ئێستایە یاخود تەنانەت هەر قەوارەیەكی كوردیی ئاییندەیی چاوەڕوانكراو لەعێراقدا، ئەویش بەرگریكردنە لە كێشەی توركمان كە بە تۆرەمە دەچنەوەسەر رەگەزی تورك و لەو نێوچەیەدا نێشتەجێن.(52) مافەكانی توركمان یەكێكە لە هێڵە سوورەكان كە ئەنكەرە دیاریكردبوو بۆ بەرهەڵستیكردنی پلانەكانی كۆتا جەنگی ئەمەریكیی دژبە عێراق، هەروەها یەكێكە لە دروستاندنەكانی ئەنكەرە لە قۆناغی پێش مارسی 2003دا بۆ لەشكركێشی سەربازیی لە باكووری عێراقدا. هەمدیسان وابەستەگییەكانی ئەنكەرە لەبەرامبەر پێكهاتەی توركمان لە باكووری عێراقدا میكانیزمێكی كارایە بۆ لاوازكردنی توانای كوردان لەسەر پاراستنی یەكێتی خاكی هەر هەرێمێكی ئۆتۆنۆمیی كوردیی لە باكووری عێراقدا.(53) دیسانەوە دەگونجێت ئەم میكانیزمە دژبە پلانەكانی سەركردایەتی كورد بێت بۆ دەستگرتن بەسەر تەواوی باكووری عێراقدا. دواجار ئەنكەرە دەتوانێت سوود لە بوونی توركمان وەربگرێت بۆئەوەی كورد نەتوانێت دەست بەسەر نەوتی كەركوكدا بگرێت، چونكە توركمان لەو نێوچانەدا زۆرن. زۆرجاران ئەنكەرە و بەرەی توركمانی لەعێراقدا پڕۆپاگندەی ئەوەدەكەن كە ژمارەی توركمانەكان پترە لە سێ ملیۆن وێڕای ئەوەی بەشێكی گەورەیان لەدەرێی نێوچەكانی عێراقدا نیشتەجێن.(54) نەبوونی سەرژمێرییەكی فەڕمیی تازە قەبارەی پێكهاتەی توركمانیی لەعێراقدا دەخاتەژێر پرسیارەوە. كەچی سایتە ئەلەكترۆنییەكانی سەربە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا و ئاژانسی هەواڵگریی نێوەندی ئەمەریكا CIA باس لەوەدەكەن كە ژمارەی توركمانەكان لەعێراقدا كەمترە لە نیو ملیۆن كەس یاخود كەمتر لە 5%ی كۆی گەلی عێراق پێكدەهێنن. ئەنكەرەو بەرەی توركمانیی پڕۆپاگندەی ئەوەدەكەن كوردان مومارەسەی رەگەزپەرستیی دژبە توركمانەكانی هەرێمی كوردستان دەكەن. لە مارسی 2004دا، هەر شەش نوێنەرەكەی توركمان لە ئەنجومەنی ئیدارەی شاری كەركوك پاشەكشەیانكرد لەهەمبەر كۆچڕەویی بەلێشاوی كورد بۆئەو شارە و هەژموونی كورد بەسەر ئەنجومەنی نێوبراودا.(55) وێڕای ئەوەی بەرەی توركمانیی لەعێراقدا لەسەرەتادا بەپێچەوانەی ئەنكەرە لەگەڵ دامەزراندنی سیستەمی فێدڕاڵیدا بوون لەسەر بنەمای پارێزگاكان – بەشێوەیەك هەر پارێزگایەك لەكۆی هەر هەژدە پارێزگاكەی عێراق بێتە هەرێمێكی فێدڕاڵ – نەك لەسەر بنەمای ئیتنیی، هەروەها ئەنكەرە روونیكردەوە ئەگەربێتو لەسەر بنەمای ئیتنیی پێكهێنرا ئەوا پێویستە توركمانەكان هەرێمێكی ئۆتۆنۆمیی تایبەت بەخۆیان هەبێت،(56) بەشێوەیەك شاری كەركوك و دەوربەری لەخۆبگرێت كە سەركردەكانی بەرەی توركمانیی لە عێراق بانگەشەی ئەوەدەكەن توركمان زۆرینەی دانیشتوانانی ئەو شارە پێكدەهێنن.(57) بەرەی توركمانیی لە هەڵبژاردنەكانی پارێزگای كەركوكدا كە لە مانگی یەنایەردا ئەنجامدرا بەتەنێ 16%ی دەنگەكانی وەدەستهێنا، لەلایەكیترەوە، توركمانەكان هەڵمەتێكیان راگەیاند بەمەبەستی سڕینەوەی شوێنەوارەكانی عەرەباندنی سەدامیی كە چەندین گوند و خانەوادەی پێكهاتەی توركمانیی لەعێراقدا گرتەوە. وەلێ توانای توركمانەكان سنووردارە بەبەراورد لەگەڵ توانای كورد كە لەڕووی رێكخستن و ژمارەوە فرەباڵاترن. یەكێك لە كۆڵینەوەكان جەخت لەسەرئەوەدەكاتەوە "كە ئەمەریكییەكان بەربەستی توندیان داناوە لەبەردەم جموجۆڵی توركمانەكان و ئەو كۆمەكییانەی كە لە ئەنكەرەوە بەدەستیاندەگات".(58) پشتگیریكردنی بەرەی توركمانیی لەلایەن ئەنكەرەوە – گوایە لە ساڵی 1995 لەسەر دەستی هەواڵگریی توركیا دامەزراوە – بووەتە هۆی ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی توركیا ‌و كوردانی عێراق و ویلایەتە یەكگرتووەكان، تەنانەت لەگەڵ خودی هێندێك لە توركمانەكانی عێراق و پڕۆپاگندەی ئەوەش دەكرێت كە ئەندامانی سەر بە هەواڵگریی توركیا بەردەوام لەنێوچە توركماننشینەكاندا هەر لە سەرەتای هەشتاكانەوە بوونی هەیە. ئەوانە هەڵدەستن بە راهێنان و پڕچەككردنی جەنگاوەرە توركمانەكان لە ساڵی 2001وە.(59) هەمان سەرچاوە پێیوایە رێبەرانی بەرەی توركمانیی هەر لە ساڵی 1995وە بەشێوەیەكی رێكخراو كاریگەرییان لەسەر بڕیارسازیی ئەنكەرە هەیە، ئیدی هەم واشنتۆن و هەمیش كوردانی عێراق بەچاوی گومانەوە دەڕواننە وابەستەگییەكانی بەرەی توركمانیی ‌و ئەنكەرە، تەنانەت واشنتۆن رێگەینەدا بە بەرەی توركمانیی بەشداریی ئەنجومەنی حوكمی كاتیی بكات كە هاوپەیمانان دایانمەزراندبوو كە پاشتر حكومەتی كاتیی عێراق لە یۆنیۆی 2004دا جێگەی گرتەوە.(60) شایانی باسە ئەنجومەنی كاتیی عێراقیی ‌و پاشتر حكومەتی كاتیی عێراق بەتەنێ یەك ئەندامی توركمانی تێدابوو. لە هەردوو حاڵەتدا، ئەو ئەندامە سەربە بەرەی توركمانیی نەبوو. پترلەمەش ئەنكەرە رەخنەی لە واشنتۆن گرت لەسەرئەوەی یاسای ئیدارەی كاتیی هیچ گرنگییەكی ئەوتۆی بە مافەكانی توركمان نەداوە كە سێیەم گەورە پێكهاتەی ئیتنین لەعێراقدا، لەوەختێكدا كە هەردوو زمانی كوردیی ‌و عەرەبیی بەفەڕمیی ناسێنران. لەلایەكیترەوە، رووداوەكەی چواری یۆلیۆی 2003، كە هێزەكانی ئەمەریكا گرووپێكی توركمان و ژمایەیەك ئەفسەری یەكە تایبەتەكانی توركیا لە پارێزگای سلێمانی دەستگیركران، بەتۆمەتی پلاندانان بۆ تێرۆركردنی حاكمی شاری كەركوك، ئەمە بەئاشكرا پشتگیریی تەواو و ئەكتیڤی ئەنكەرە دەردەخات بۆ توركمانەكان لە باكووری عێراقدا.(61) لە پاییزی ساڵی 2003دا، توركیا ئامادەیی خۆی دەربڕیی بۆ ناردنی دە هەزار سەرباز بەمەبەستی بەشداریكردن لە پرۆسەی پاراستنی ئاشتیی لەعێراقدا، وەلێ دەستەی ئەركانی گشتیی توركیا پێشنیاریكرد ئەو هێزانە پتر لە 150كم دوورترنەبن لە سنووری عێراق - توركیا لەبەر هۆكاری لۆجیستیی، ئەمەش واتە ئەو هێزانە لە زۆربەی بەشەكانی هەرێمی ئۆتۆنۆمیی كوردستان و نێوچە توركماننشینەكاندا جێگیردەبن.(62) كوردانیش هەڕەشەیەكانكرد بەوەی بەگژ هێزە ئاشتیپارێزەكانی توركیادا دەچنەوە و ئەمەریكییەكانیش چەند نێوچەیەكیتری عێراقیان پێشنیاركرد تاكو ئەو هێزانە بڵاوببنەوە. لە سەروبەندی ئەو پرۆسە سەربازییانەی كە لە سێپتێمبەری 2004دا شارۆچكەی تەللەعفەری گرتەوە لەلایەن هێزەكانی ئەمەریكا ‌و هێزەكانی پێشمەرگەوە، ئەنكەرە بە توندی رەخنەی لەو پرۆسانە گرت، وەلێ ئەمەریكییەكان گوتیان تەللەعفەر رێڕەوێكی ئەمینە بۆ جەنگاوەرە بیانییەكان كە لە سوریاوە دێنە نێو عێراقەوە، هێندێك لە بەڵگەكان ئاماژە بەوەدەدەن كە ئەمەریكییەكان بە مۆچگاریی بەرپرسە نێوخۆییەكانی كورد هێرشیانكردووەتەسەر تەللەعفەر، لەوەختێكدا زۆرینەی دانیشتوانی تەلەعفەر توركمانن. وێڕای حەقیقەتی بارودۆخ ‌و پاشهاتەكانی رووداوەكانی تەللەعفەر، ئەنكەرە دڕدۆنگیی خۆی نیشاندا لەمەڕ چارەنووسی توركمانەكانی ئەو نێوچەیە، گول بەمشێوەیە هەڕەشەیكرد: "ئەگەر بێتو پرۆسە سەربازییەكان رانەگیرێن، ئەوا هاریكارییەكانی توركیا بۆ عێراق رادەگیرێت". هەرئەمەش وای لە ئەمەریكییەكان كرد داوای روونكردنەوە لە ئەنكەرە بكەن سەبارەت بەو هەڵوێستە. دواجار، ئەمەریكییەكان و توركان رێككەوتن لەسەرئەوەی بەهاوبەشیی یارمەتی مرۆیی بگەیەننە لێقەوماوانی تەللەعفەر، لەكاتێكدا ئەنكەرە سووربوو لەسەرئەوەی توركمانەكانی ئەو شارە بەخۆیان ئاسایشی نێوچەكەیان بپارێزن، وەلێ وردەكارییەكانی ئەو رووداوە بە بەرپێواریی مایەوە.(63) شارۆچكەی تەللەعفەر رێڕەوێكی سنوورییترە بەنیسبەت ئەنكەرەوە، چونكە بەپێچەوانەی نێوچە سنوورییەكانیترەوە كە بەدەست پارتی دیموكراتی كوردستانەوەیە توركمانەكان بەخۆیان دەستیانگرتووە بەسەر ئەو نێوچەیەدا ‌و لەلایەكیتریشەوە، یەكێكیە لە سەرچاوەكانی دەرامەتی توركیا.(64) توركمانەكان لەپێش گلانی سەدام حسێندا لە چوارچێوەی یەكێتییەكی سیاسیی راستینەدا كۆنەبوونەوە لەبەر چەندین فاكتۆران، لەوانە: پەرشوبڵاوییان لە نێوچەكانی عێراقدا ‌و بەرزبوونەوەی رێژەی توركمانە شارەكییەكان و ئاوێتەبوونیان لەنێو كۆمەڵگەی عێراقیدا، وێڕای ئەوەی نێزیكەی 60%ی توركمانەكانی عێراق وەك زۆرینەی عەرەبەكانی عێراق شیعە مەزەبن. سەرباری ئەوەی توركمان سەر بە پارتە ئیتنییەكانن نەوەك "بەرەی توركمانیی لە عێراقدا"، هەروەها بەدەر لە بنەمای ئیتنیی خۆیان دەبەنەوەسەر شیعەكان، بەبەڵگەی ئەوەی بەشێكی گەورەی توركمانەكانی عێراق لە دڵەوە هیوایاندەخواست جووڵانەوەكەی موقتەدا سەدر سەربكەوێت. لەچەندین بۆنەدا هێندێك لە توركمانەكان بانگەشەی ئەوەیانكردووە كە كورد لەبنەڕەتدا نەبووەتە سەرچاوەی كێشە سەرەكییەكانیان كە لەعێراقدا رووبەڕووی دەبنەوە، كێشەكانیشیان دەگێڕنەوە بۆ ئاكامی پرۆسەكانی عەرەباندنی باكووری عێراق و دانپێدانەنانی سوننە بە مافەكانی توركماندا.(65) جەلال تاڵەبانیی سكرتێری گشتیی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەگەڵ هەمان تێڕوانینی توركمانەكاندایە، چونكە وەك هەوڵێك بەكاریدەهێنێت بۆ قایلكردنی ئەنكەرە بەوەی لكاندنی كەركوك بە هەرێمی ئۆتۆنۆمیی كوردستانەوە بارودۆخەكە دەگۆڕێت و دەیكاتە شاری پێكڕاژیانی ئاشتییانە لەسەر بنەمای رێزگرتن لەسەرجەم پێكهاتەكان و دابەشكردنی دەسەڵات بەشێوەیەكی داوەرانە.(66). چاودێرێكی تورك سوورزانە و دەبێژێت: "دەبێت توركیا بگات بەو راستییەی كە توركمان ناتوانن لە چوارچێوەی یەكێتییەكی راستینەدا گردببنەوە، یاخود بگەن بە رێكەوتنێكی تەوافوقی ئەكتیڤ ‌و شایانی ژیان بۆئەوەی ببن بە هێزێكی سیاسیی كاریگەر لەعێراقدا. بەرەی توركمانیی لاواز ناتوانێت یەكڕیزی توركمانەكان بپارێزێت و توركمانەكان پێیانباشترە بچنەنێو تەوژمە شیعەكانیتری عێراق".(67) لەگەڵ ئەمەشدا، رەنگە ئەنكەرە بەردەوامبێت لە بەرگریكردن لە مافەكانی توركمان، بە بەڵگەی ئەوەی هەرگیز بێدەنگ نەبووە و نەوەستاوە لە ئاگاداركردنەوەی كورد و ئەمەریكییەكان، بەئامانجی دووپاتكردنەوەی پابەندبوونی بە پاراستنی ئەو مافانە و جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی كەركوك شاری گشت پێكهاتە ئیتنییەكانە و دەستبەسەردانەگرتنی كەركوك لەلایەن كوردەوە بەشێوەیەكی تاكڕۆیانە، واتە ئەنكەرە نایەوێت دەستبەرداری دەستێوەردانی ببێت لە كاروباری نێوخۆی عێراقدا ‌و رەتیشیدەكاتەوە كێشەی كەركوك كێشەیەكی نێوخۆیی عێراقیی رووتبێت.(68) هەمدیسان ئەمجۆرە هەڕەشە و ئاگاداركردنەوانەی توركیا بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەنكەرە هێڵە سوورەكان دەپارێزێت. دواجار دەبێت بزانین ئەنكەرە تا چ حەددێك بەرگریی لە توركمان و مافەكانیان دەكات لەحاڵوباری دەركەوتنی ئاریشەیەكی نێوخۆیی عێراقیی توند كە مەترسییبێت بۆ یەكێتی خاكی عێراق بەشێوەیەكی راستەوخۆ. هاوپەیمانانی توركیا و دژبوونیان بەرامبەر بە دڵبژۆكییەكانی كوردانی عێراق لەدایكبوونی حكومەتی توركیا بە رێبەرایەتیی پارتی پێدان بەتەوژم ئیسلامیی مایەی خۆشحاڵیی دەوڵەتانی هاوسێی توركیا بووە كە كۆمەڵگەكانیان مۆركی ئیسلامییان بەسەردا زاڵە، هاوكات لەگەڵ ئەم خۆشحاڵییەدا هەڵسوكەوتی ناباویی ئەنكەرە و لایەنی دیپلۆماتكاریی ئەكتیڤی لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا.(69) هێندێك لە چاودێران پێیانوایە بەردەوامبوونی ئەنكەرە بەم ئاڕاستەدا كاریگەریی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر زۆرینەی ئامادەكارییە نێودەوڵەتییەكانی ئەوڕۆی توركیا، بەتایبەت پەیوەندییەكانی توركیا - ئەمەریكا كە قابیلی دژواربوونە. وێڕای جموجۆڵی دیپلۆماسیی توركیا لەنێوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا پتر بەرزونزمی بەخۆوەبینیوە هەر لە دامەزراندنی كۆماری توركیاوە، هەڵوێستی "كەمالییە" سێكیۆلارەكان بەگشتی بە دڕدۆنگیی ‌و بەدبینین و جارجارەش بە ترس ‌و هەستیاریی ‌و زۆرجارانیش بە تەركیزخستنەسەر كێشەكانی دەوڵەتانی هاوسێی راستەوخۆی توركیا ناسراوە.(70) توركیا نێوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە نێوچەی شەپۆلی لماویی دادەنێت و بەباشی دەزانن خۆیانی لێبەدووربگرن، سیاسەتی دەرەكیی توركیای "كەمالیی" پتر چاودێریی رووداوەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەكەن بەدەرلەوەی ئەكتیڤانە بچنەنێویەوە.(71) یەكێك لە فاكتۆرەكانی دژواربوونی پەیوەندییەكانی توركیا و زۆربەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست چەسپاندنی سیستەمی سێكیۆلاریی بوو لەتوركیادا ‌و بەئەندامبوونی لە رێكخراوی پەیمانی ناتۆ ‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسڕائیل ‌و رژێمی ئایینی ئێران و رادیكاڵەكانی عەرەب ‌و هەڵوێستە دژانەكانی ئەنكەرە لەماوەی جەنگی سارددا بەپێچەوانەی زۆرێك لە هەڵوێستەكانی دەوڵەتانی عەرەبیی ‌و، ململانێی لەگەڵ دیمەشقدا لەسەر ئاو و دەسەڵاتی توركان لەڕابردوودا بەسەر جیهانی عەرەبیدا ‌و ئەو رق و بێبڕواییەی هەیە لەنێوان تورك و عەرەبدا رەگوڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ فاكتۆرەكانی رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی. ئیدی سەرجەم ئەو دژواربوون و فاكتۆرانە توركە كەمالییەكانی هەڵپێچاوە بۆ دەستوەردانی راستەوخۆو و ئەكتیڤ لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا ‌و دڕدۆنگن لەمەڕ دەسپێشخەریكردن بۆ بنیاتنانی هەر پەیوەندییەكی باش لەگەڵ جیهانی عەرەبیدا. سەرۆكوەزیرانی توركیا رەجەب تەیب ئەردۆگان بەڵێنیدا توركیا بەشێوەیەكی ئەكتیڤ رۆڵی خۆی ببینێت لەنێوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا، دیسانەوە لە یەنایەری 2005دا دووپاتیكردەوە "پێگەی جوگرافیی ‌و مێژوویی ‌و شارستانیی ‌و بەرژەوەندییە نیشتیمانییەكانمان وامانلێدەكات نەتوانین دەستەوئەژنۆ دابنیشین لەهەمبەر كێشەكانی دەوڵەتانی هاوسێدا".(72) واچاوەڕواندەكرێت توركیا كە بەشێوەیەكی نەخوازراو بۆ قۆناغێكی دوورودرێژ كە مامەڵەی پێویستی لەگەڵ زۆرێك لە دەوڵەتانی عەرەبیدا نەكردووە و چڕكردنەوەی هەوڵەكانی ‌و گرنگیپێدانەكانی بەمەبەستی وەدیهێنانی یەكێتی نێوخۆیی لەڕێگەی پابەندبوونی بە نموونەی كانتیی بۆ كۆمەڵگەی ئەمنیی ‌و هەوڵە نەپساوەكانی بۆ بەئەندامبوونی لە یەكێتی ئەوروپادا ‌و پڕاكتیزەكردنی توندوتیژی هۆبزیی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا ‌و هەوڵەكانی بۆ كۆتاییهێنان بە كێشەكان بەبێ ئەوەی هیچ هەق و حساوێك بكات بۆ لایەنی بەرامبەر بەوەدیهێنانی دەستكەوتەكانیی ‌و، تێوەگلانی لە پاڵپشتیكردنی جموجۆڵە تێرۆریستییەكان، هەموو ئەمانە پێكڕا بووەتە هۆی لەدەستدانی بڕوا ‌و متمانەپێكردن.(73) واشچاوەڕواندەكرێت هەوڵە چڕوپڕەكانی ببنە مایەی ئەفراندنی كەشوهەوایەكی گونجاو بۆ دامەزراندنی گفتوگۆیەكی بنیاتنەر ‌و چوونەنێو رووداوەكان بەشێوەیەكی كارا لەبری رووبەڕووبوونەوە و پێكداهەڵپژان.(74) بنەمای سەرەكیی دیپلۆماسیەتی هەرێمیی هاوچەرخ ‌و بەرفراوانی توركیایە. دەگونجێت بەتایبەت گۆڕانكارییەكانی عێراق بەگشتیی بەشێوەیەكی سەرەكیی ئەنكەرەیان هەڵپێچابێت بۆگرتنەبەری ئەو رێبازە دیپلۆماسییە تازەیە كە خۆی لەخۆیدا مەترسییە بۆسەر ئاسۆكانی سەركەوتنی لە چارەسەركردنی ئاریشەی كوردیی هەستیاردا. پەیوەندییەكانی توركیا - عێراق پڕاگماتین و نەبوونی هاریكاریی هاوبەش لەگەڵ زۆربەی دەوڵەتانی نێوچەكەدا. وێڕای دروستبوونی پشێویی بەهۆی توركیاوە لەسەر ئاوی هەردوو رووبار دیجلە و فوڕات كە لە خاكی توركیاوە هەڵدەقوڵێن، ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان توركیا و عێراق بەردەوامبوو تا جەنگی یەكەمی كەنداو (1990-1991)‌و ئەو سزایانەی سەپێندرابوو بەسەر رژێمی دەسەڵاتداری عێراقدا، توركیا و عێراق لە ساڵی 1977 سوودمەندبوون لە كردنەوەی هێڵە نەوتییەكان لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوكەوە بۆ كەنارەكانی توركیا كە بەسەر دەریای سپی نێوەڕاستدا دەڕوانێت: چونكە ئەم دەرچەیەی توركیا ئەڵتەرناتیڤی دەرچەی سوریی بوو (لە سەروبەندی جەنگی ئێران – عێراقدا فرەگرنگبوو هەرچەندە دیمەشق هاوسۆزی ئیرانییەكان بوو)، توركان فرەسوودمەندبوون لەو هێڵە نەوتییانە لەڕێگەی ئەو دەستكەوتانەی وەدەستیاندەهێنا. ئەنكەرە فرەسوودمەندبوو لە هاریكارییەكانی عێراق بۆبەرگرتن لە ئێران لە سەروبەندی جەنگی ئێران – عێراقدا ‌و فرەخۆشحاڵبوو بە پەیوەندییە دژوارەكانی رژێمی عێراق لەگەڵ رژێمی بەعسی سوریا ئەوكات توركیاش پەیوەندییەكانی لەگەڵیدا فرەسارودسڕبوو.(75) سەرۆكوەزیرانی توركیا یەكێك بوو لە پەرۆشترین كاربەدەستەكانی توركیا بۆ هاریكارییكردنی عێراق، هەروەها بەتوندی دژایەتی هەڵوێستەكانی ئۆزالی كرد لە پشتگیریكردنی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە سەروبەندی جەنگی ساڵی 1990دا بۆسەر عێراق و قۆناغی دوای جەنگ. وەختێكیش ئەجەوید لە ساڵی (1990-2002) جڵەوی دەسەڵاتی بەدەستەوەبوو هەوڵیدا سەرجەم سزاكانی سەر بەغدا هەڵبگرێت و یان هیچ نەبێت داوای سووككردنی دەكرد. هەمدیسان هەر لە سەردەمی ئەجەویددا ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان توركیا و عێراق فرەبووژانەوەی گەورەی بەخۆوەبینی، بەتایبەت لە ئاخروئۆخری نەوەدەكاندا، هەروەها هەوڵیدا سزا سەپێنراوەكان بەسەر عێراقدا سووكبكات، دواتریش كەوتە دانوستانكردن لەگەڵ عێراقدا لەمەڕ كردنەوەی رێڕەوێكی سنوورییتر، ئیدی واشنتۆنی فرەتووڕەكرد.(76) لە سەروبەندی ئامادەكاریی هێرشی ئەمەریكا بۆسەر عێراق، ئەنكەرە هەوڵیدا گفتوگۆكانی لەگەڵ عێراقدا وەك خۆی بهێڵێتەوە و پشتگیریی خۆی بۆ بەغدا دووپاتكردەوە بەهێوركردنەوەی بارودۆخەكە و بەدەمەوەچوونی تەواوی پشكنیارانی نێودەوڵەتیی.(77) لەلای خۆیەوە عێراق هانی توركیایدا بەدەم داوا سەربازییەكانی ئەمەریكاوە نەچێت و حكومەتەكەی پارتی پێدانیش بەردەوامبوو لەسەر سیاسەتە روون و ئاشكرا و دیارەكانی لەبەرامبەر عێراق، تەنانەت وەختێك دەركەوت كە هاكا جەنگ بەرپابوو وەزیری بازرگانیی توركیا لەگەڵ شاندێكی بازرگانان لە یەنایەری 2003دا سەردانی عێراقیان كرد وەك بەشێك لەكۆی هەوڵەكانی توركیا بۆ راكێشانی پتری شەریكە بازرگانییەكان و رادەستخستنی پەیامێك لە حكومەتی توركیاوە بۆ سەدام حسێن تاكو هاریكاریی نەتەوە یەكگرتووەكان بكات.(78) وەختێك جەنگی ئەمەریكیی بۆسەر عێراق نێزیكبووەوە، حكومەتەكەی پارتی دادوگەشەپێدان وەخۆكەوت و- پێش ئاگاداركردنەوەی وەزارەتی دەرەوە یاخود دەستەی ئەركانی گشتیی – رایگەیاند كە ئامادەیە بۆ دەسپێشخەرییەكی هەرێمیی بەئامانجی چارەسەركردنی بەرنامەكانی چەكی كۆكوژی عێراقیی بەبێ پەنابردن بۆ جەنگ.(79) هێندێك پێیانوایە ئەم پێشنیارەی پارتی دادوگەشەپێدان ئامانجلێی قایلكردنی بەرهەڵستكارانی جەنگ بووە بۆسەر عێراق تاكو وایپێشانبدات كە حكومەتی توركیا هەرچی لەتوانایدابووبێت ئەنجامیداوە بۆئەوەی جەنگەكە بەرپانەبێت، خودی ئەم جووڵانەوەیە بەڵگەیەكی ئاشكرایە لەسەر خواستی راستینەی توركیا بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئاریشەی عێراقیی. هەر لەپێناو خودی ئەم ئامانجەدا، وەزیری دەرەوەی توركیا لە یەنایەری 2003دا هەستا بە گەشتێك بۆ پایتەختانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و پشتیوانیی زۆرێك لەو دەوڵەتانەی وەدەستهێنا بۆ بەستنی كۆبوونەوەیەك لە ئەستەمبوڵ لەهەمان مانگدا، میسر و شانشینی عەرەبیی سعودیی ‌و ئێران لەو دەوڵەتانە بوون كە بەشداریی كۆبوونەوەكەیان دەكرد-هەلێكی دەگمەن بوو بۆ ئەنكەرە بەئامانجی شرۆڤەكردنی تێڕوانینەكانی لەهەمبەر كێشەی كورد. لەڕاستیدا، سەرجەم ئەو دەوڵەتانەی بەشداریی كۆبوونەوەكەیان كرد كۆكبوون لەسەر مەترسییەكانی خواستەكاتی كورد ‌و شیمانەی خەتەرناكیی شەقوپەقبوونی یەكێتی خاكی عێراق و هەڵایسانی پشێویی هەرێمیی خەتەرناك، گەنگەشەكانی ئەو كۆبوونەوەیە هیچ ئاكامێكی گرنگ ‌و یەكلاكەرەوەی لێنەكەوتەوە و كۆتا راگەیاندنیشی لەڕووی نێوەرۆكەوە فرە لاوازبوو.(80) دوابەدوای كۆبوونەوەكەی ئەستەنبوڵ، دیداری هاوشێوە لەهەریەك لە ریاز و تاران و دیمەشق و قاهیرە سازدرا. پاشتر، ئەم هاوپەیمانییە هەرێمییە فشەڵە لكێنرا بە لێژنەیەكی راوێژكاریی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان بەدەسپێشخەریی سكرتێری گشتیی كۆفی عەننان.(81) لەژێر سایەی حكومەتی كاتیی عێراقدا، رێگەدرا بە عێراق بەشداریی لەو زنجیرە كۆبوونەوە هەرێمییانەدا بكات. لە نۆڤەمبەری 2004دا، كۆبوونەوەیەكی هەرێمی بەرفراوان لە شەرەم ئەششێخی میسریی - شوێنیكی گەشتیارییە – سازدرا و گەورە دیپلۆماتكاران و وەزیرەكانی دەرەوەی هەر هەشت دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهان ئامادەبوون، سەرباری نوێنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان و یەكێتی ئەوروپا و كۆمكاری دەوڵەتانی عەرەبیی ‌و رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامیی ‌و وەزیرەكانی دەرەوەی ژمارەیەك لە دەوڵەتانیتر. لەگەڵ ئەمەشدا حكومەتی ئێران لە نۆڤەمبەری 2004دا پێشنیاریكرد وەزیرانی نێوخۆ لە شاری تاران كۆببنەوە بەئامانجی پەرەپێدانی هاریكاریی ئەمنیی تایبەت بە عێراق. وەلێ تاران ئاستی نوێنەرایەتیی لە كۆبوونەوەكەی ئەردەندا نزمكردەوە كە لە یەنایەری 2005دا سازدرا وەك ناڕەزایەتییەك دژبە هەڵوێستەكانی ئەردەن بەوەی ئێران دەست لە هەڵبژاردنەكانی عێراق وەردەدات لەڕێگەی هاریكاریكردنی رێكخراوە شیعە مەزەبەكانی عێراق. ئێران دەوڵەتێكی شیعیی ناعەرەبیی جێبەجێكارە و سنووری هاوبەشی هەیە لەگەڵ عێراقدا ‌و كەمەنەتەوەی كوردی تێدایە. لەبەر ئەم فاكتۆرانە، دەوڵەتانی عەرەبیی بەشدار لەو جموجۆڵە دیپلۆماسییە هەرێمییەدا لە نیازەكانی ئێران دڵنیانەبوون و پێیانوابوو دواجار ئێرانییەكان هەوڵدەدەن هەموو شتەكان لە بەرژەوەندیی ئێران و شیعەكانی عێراقدا بێت. ئەمەش خۆی لەخۆیدا ئاماژەیەكە بۆ شیمانەی روودانی پشێویی هەرێمیی لەئاییندەدا. هەر توركیاش نەبوو نیگەرانبێت بە رمانی دەسەڵاتی سوننەكان لەعێراقدا، بەڵكو بەشێكی گەورەی جیهانی عەرەبیی لەو نیگەرانییەدا هاوبەشبوون. ئەو دەوڵەتانە بەگشتیی ‌و توركیاش بەتایبەتیی، هەستیان بە دڕدۆنگییەكی دوور و قووڵ دەكرد لەهەمبەر شیمانەی هەڵوەشانی عێراق لەلایەكەوە و سەرهەڵدانی رژێمێكی فێندەمێنتالیزمی شیعیی رەدووكەوتووی ئێران لەلایەكیترەوە. ئەنكەرە گرنگییەكی تایبەتی دەدا بە رێكخستنی هەڵوێستەكانی لەگەڵ سوریا و ئێراندا لەهەمبەر كێشەكانی عێراق، شایانیباسە پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ئەو دوو دەوڵەتەدا پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆوەدی لە سەروبەندی گلانی سەدام و دەسەڵاتی كوردان بەسەر باكووری عێراقدا. بێگومان ئەو پەیوەندییانە فاكتۆرێكی گەوهەریی دەبن لەسەر دیاریكردنی چارەنووسی عێراق و رەنگدانەوەی هەرێمییتریش لەخۆدەگرێت، چونكە ئەو سێ دەوڵەتە پێكڕا سنووری هاوبەشیان هەیە لەگەڵ عێراقدا ‌و كەمەنەتەوەی كوردیشیان تێدایە. دیپلۆماسیەتی هەرێمیی توركیا ئەم شتانە لەخۆدەگرێت: لێدوانی تایبەت لەمەڕ پاراستنی یەكێتی خاكی عێراق و بەرهەڵستیكردنی خواستی كوردان بۆ بنیاتنانی فێدڕاڵیەتێكی عێراقیی لەسەر بنەمای ئیتنیی، بەدەر لە هاریكاریی سنووریی ‌و رێكەوتنەكانی تایبەت بە راهێنانی هێزەكانی ئاسایشی عێراق و هێندێك لە بەرپرسانی حكومیی عێراق و پێكڕا هاریكاریی یەكتریی نێوانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی جموجۆڵە كوردییە دژانەكان.(82) لە مارسی 2004دا، ژنۆ سوریا و ئێران پاشهاتە چاوەڕوانكراوەكانی گۆڕانكارییەكانی عێراقیان بۆ ئامادەبووانیان وەبیرهێنایەوە. كوردانی سوریا رێژەی 9%ی كۆی دانیشتوانانی ئەو وڵاتە پێكدەهێنن. ژمارەی كوردانی سوریا كە رەگەزنامەی ئەو وڵاتەیان پێڕەوا نابینرێت لانیكەم 200 هەزار كەسە. پتر لەمەش زمانی كوردیی لەم وڵاتەدا قەدەخەكراوە و نێوی نێوچە كوردییەكانیش بە عەرەبیی كراوە. لە یازدەی مارسدا، لە یەكێك لە یارییەكانی تۆپیپێدا لە شاری قامیشلۆی كوردیی شەپۆلێك كاری ئاژاوەگێڕیی ‌و خۆپێشاندانی بەخۆوەبینی ‌و زۆری نەبرد نێوچە و شارە كوردییەكانیتری سوریای گرتەوە. لەڕووداوێكیتردا، هێزەكانی ئاسایشی سوریا پەنایانبرد بۆ بەكارهێنانی هێز بۆ بڵاوەپێكردنی خۆپێشاندەرانی كورد كە هەوڵیاندەدا یادی ساڵانەی ژەهربارانكردنی هەڵەبجە بكەنەوە. رێك یەك هەفتە پێكداهەڵپژانەكانی نێوان كورد و هێزەكانی ئاسایشی سوریا ‌و هێندێك لە گرووپە عەرەبییەكان بەردەوامبوو بیستوپێنج كەس لە كوردان شەهیدكران و سەدان زامار و گرتنی سەدان كەسی لێكەوتەوە. هەنووكە هەواڵەكان رایدەگەیەنن لەسوریادا پشێوی نێوخۆیی ‌و گرتن و كوشتن و زاماركردنی كورد بەردەوامە.(83) لەلایەكیترەوە، چەندین شاری ئێران خۆپێشاندانی گەورەی بەخۆوەبینی ‌و خۆشحاڵی خۆیان دەربڕی بۆ هەمواركردنی دەستووری كاتی عێراقی فێدڕاڵ و چوونەنێو بواری جێبەجێكردنەوە. جیاكاریی لەدژی كوردان كە نێزیكەی 15%ی گەلی ئێران پێكدەهێنن مۆركێكی میللیی وەرگرتووە بەپێچەوانەی ئەو دەوڵەتانەی كە پێكهاتەی كوردیان تێدایە، ئەم جیاكارییە نافەڕمییەی ئێران لەبنەڕەتدا رێبازی سوننی كوردانی ئێرانی كردووەتە ئامانج نەوەك ئینتیمای ئیتنییان.(84) كۆی پەیوەندییەكانی توركیا - سوریا بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ دووچاری تەنگژە بووەوە بەهۆی ناڕەزایەتی سورییەكانەوە لەمەڕ لكاندنی لیوای ئەسكەندەرونە بە توركیاوە لە ساڵی 1939‌و دژانە وەستانەوەی هەردوو دەوڵەت لە سەروبەندی جەنگی سارد و ئەو پەیوەندییانەی كە ئەنكەرە لەگەڵ ئیسڕائیلدا دایمەزراندبوو لەكاتێكدا ئیسڕائیل دوژمنی سەرسەختی سوریایە و ململانێی توند لەنێوانیاندا هەیە لەسەر كێشەی ئاو. وێڕای ئەوەی سوریا چاوێكی هەمیشە بێدارە بۆ چاودێریكردنی كەمەنەتەوەی كورد لەخاكەكەیدا، كۆمەكیشی پێشكەش بە سەربازگە گرنگەكانی مەشق و راهێنانی پارتی كرێكارانی كوردستان كرد وەك كارتێكی فشار بۆسەر ئەنكەرە و پتر پەیوەندییەكانی توركیا - سوریای بەرەوتەنگژە برد.(85). پەیوەندییەكانی ئەنكەرە و دیمەشق لەدوای دەركردنی رێبەری پەكەكە ئۆجەلان لە ساڵی 1998دا لەلایەن سەرۆكی كۆچكردوو حافیز ئەسەدەوە روویلەباشیكرد. هەر لە مارسی 2003وە، ئەو پەیوەندییانە پتر روویلەخاوبوونەوەكرد و سەردانی فەڕمیی لەنێوان هەردوولادا گەرموگوڕی بەخۆوەبینیی ‌و دەسپێشخەریی ئابووریی ‌و فەرهەنگیی ‌و سیاسیی ‌و دیپلۆماسیی لێكەوتەوە. سەرۆك بەششار ئەلئەسەد لە یەنایەری 2004دا سەردانی توركیای كرد و بەمشێوەیە كەوتەقسەكردن: "لەڕاستیدا كەشوهەوای نێوانمان لە بێمتمانەیی نێوانمانەوە گۆڕدرا بۆ متمانە بە یەكتركردن".(86) ئەمەش هەوەڵ سەردانی سەرۆكێكی سوریا بوو بۆ توركیا ‌و هاریكاری ئەمنیی لەنێوان هەردوو دەوڵەتدا دروستكرد و شوكرانەبژێریی دیمەشقیشی كرد بۆ قۆڵبەستكردنی ژمارەیەك لە تاوانبارانی تەقینەوە تێرۆریستییەكانی شاری ئەستەمبوڵ لە نۆڤەمبەری 2003دا. وێڕای كێشمەكێشی توندی عوسمانیی - فارسیی كۆن لەهەردوو رەهەندی ئیمپریالیی‌و ژیارییەوە. پەیوەندییەكانی توركیا – ئێران لە سەردەمی نەوەكانی شادا بەگشتی بە پڕاگماتییەت و هاریكاریی وەسپداركراوە. لە ساڵی 1979دا، شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران سەركەوتنی وەدەستهێنا و كۆتاییهێنا بە قۆناغێكی ماقوول ‌و دەڵبی نێوان توركیا و ئێران. لایەنگریی توركیا بۆ چەسپاندنی نموونەیەكی رۆژئاوایی بەشێوەیەكی روون و ئاشكرا دژانەیە لەگەڵ فێندەمێنتالیزمی ئیسلامیی دژە رۆژئاوا كە بووەتە سەرچاوەی سروشی عەقایدیی رژێمی ئایینی توندی ئێران. لەگەڵ ئەمەشدا هەنووكە ئێران دژایەتی بوونی ئەمەریكا دەكات لەنێوچەكەدا ‌و هەروەها هەنووكە تاران بەرهەڵستكارێكی تونددەماری بوونی ئیسڕائیلیشە. لەبەرامبەریشدا، ئەنكەرە لە چەندین بۆنەدا رایگەیاندووە ئێران دنە و كۆمەكیی تەوژمە فێندەمێنتالیزمە ئیسلامییەكان دەكات لەتوركیادا. سەرباری ئەمەش رووخانی یەكێتی سۆڤیەت مەیدانێكی تازەی ئەفراند بۆ دوژمنایەتی نێوان توركیا ‌و ئێران. تاران كە فرەدڕدۆنگە لە وەلائی كەمەنەتەوەی سەربە تۆرەمەی ئازەربایجانیی بۆ كۆماری ئیسلامیی ئێران، شانبەشانی ئەرمینیا و روسیا لەململانێكانیاندا لەسەر هەرێمی ناگۆرنۆ – كاراباخ، بەمەش لەبەرامبەر هەڵوێستی ئەنكەرەدا دژانەیە كە هاوسۆزە لەگەڵ كێشەی ئازەربایجاندا. دژایەتی نێوان توركیا و ئێران فرە روون و ئاشكرایە لە سەپاندنی دەسەڵاتیان بەسەر ئاسیای نێوەڕاستدا ‌و هەوڵە دیپلۆماسییە چڕوپڕەكانیان بۆ راكێشانی خاوەن پرۆژەكانی هێڵەكانی نەوت و غاز بەئامانجی راكێشانی ئەو هێڵانە بە خاكەكانیاندا.(87) لە ساڵی 2003دا، لەئاكامی كرانەوەی توركیا بەشێوەیەكی بنەڕەتیی، پەیوەندییەكانی توركیا – ئێران روویلەباشیكرد، كێشە ئەمنییەكانی تایبەت بە باكووری عێراق و پەكەكە، گەوهەری دیدارە فەڕمییەكانی نێوان ئەنكەرە و تاران بوو هەروەها هەردوولا لە دیدارەكانی نێوانیاندا تیشكیان خستەسەر پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوانیان و كاروباری عێراق. پاشتر پەیوەندییە فەڕمییە دووقۆڵییەكی نێوانیان چڕتربووەوە. لە سەروبەندی سەردانی وەزیری دەرەوەی توركیا گول بۆ تاران لە یەنایەری 2004دا، سەرۆكی ئێران محەممەد خاتەمی گوتی: "ئاسایشی توركیا ئاسایشی ئێمەیە". پاشتر گوتی: "دوژمنەكانی توركیا ناتوانن لەڕێگەی خاكی ئێرانەوە هێرشبكەنە سەر توركیا و ئازاریبدەن".(88) سەردانی سەرۆك وەزیرانی توركیا بۆ تاران لە یۆلیۆی 2004دا هاوكاتبوو لەگەڵ ریزبەندكردنی پەكەكە وەك رێكخراوێكی تێرۆریستیی قەدەخەكراو. پاشتر ئەم هەنگاوەی ئێران ژمارەیەك پرۆسەی ئەمنیی ئێرانیی - توركیی هاوبەشی لێكەوتەوە دژبە جموجۆڵەكانی پەكەكە لەنێو خاكی ئێراندا.(89) سەردانەكەی ئەردۆگان بۆ تاران و كۆی پەیوەندییە دۆستانەكانی توركیا واشنتۆنی نیگەرانكرد، ئیدی ئەردۆگانی هەڵپێچاو دووپاتیكردەوە سەردانەكەی مایەی هەڕەشە نییە بۆسەر ویلایەتە یەكگرتووەكان.(90) وەلێ جموجۆڵی دیپلۆماسی هەرێمیی توركیا دڕدۆنگییەكانی ئەمەریكای پتركرد، توركیاش رەتیدەكردەوە. واشنتۆن هەڵبژاردنەكانی هەوەڵی توركیای بە دووبارە رێكخستنەوەی سیاسەتی دەرەكیی توركیا دانا.(91) هەمدیسان واشنتۆن لەم لایەنەوە هەوڵەكانی چڕكردەوە لەبارەی غیابی هاریكاریی ئێران و سوریا لەمەڕ گریمانەی دەستێوەردانیان لە كاروباری نێوخۆی عێراق، ئیدی ئەم لۆژیكە رەخنەییە لەگەڵ سەرەتای دووەم سەرۆكایەتی سەرۆك بۆشدا پترزیادبوو.(92) ئاگاداركردنەوەكانی سەرۆك بۆش لە فێبرایەری 2005دا ئاماژەیەكی راشكاوانەبوو لەسەر نەمانی بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی نێوان ئەمەریكا – توركیا ‌و تێنەگەیشتنەكانی نێوان واشنتۆن و ئەنكەرە لەمەڕ كێشەكانی نێوچەكە. ئیدی بەردەوامبوونی ئەنكەرە لە پەیوەندییە توندتۆڵەكانی لەگەڵ سوریا و ئێراندا كاریگەریی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ واشنتۆندا. هەوڵەكانی ئەنكەرە هاوكاتبوو لەگەڵ چوونی ئەكتیڤ ‌و بنیاتنەرانەی بۆنێو كێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و هاریكاریكردنی هاوسێكانیی، لەگەڵ هەوڵە بەردەوامەكانی توركیا بۆ دامەزراندنی پەیوەندیی باش لەگەڵ سەرجەم دەوڵەتانی جیهانی ئیسلامیدا. دواجار توركیا دەیویست گۆڕانكارییەكانی عێراق لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی توركیادا بێتەوە، هەروەها ئەو كرانەوە توركییەی ئەمدواییە رەنگدانەوەی ئیسلامگەرایی پارتی دادوگەشەپێدان بوو. ئاماژەیەكی روون و ئاشكرا هەیە لەسەر راستێتی ئەم پێشنیارە، وەزیری دەرەوەی توركیا گول لە كۆبوونەوەی رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامیدا لە ئۆكتۆبەری 2003دا لە مالیزیا داوایكرد هێزێكی ئاشتیپارێز لەعێراقدا پێكبهێنرێت و دەوڵەتانی جیهانی ئیسلامیش رۆڵیان لەو هێزەدا هەبێت. ئەنكەرە بەم دەسپێشخەرییەی دەیویست رووبەڕووی رەخنە نەبێتەوە بەهۆی پێشنیاركردنی ناردنی دە هەزار سەرباز بۆ عێراق بەمەبەستی پاراستنی ئاشتیی لەعێراقدا، وەلێ ئەنجومەنی حوكمی عێراق بەگشتیی ‌و ئەندامانی كورد بەتایبەتی لەدژی وەستانەوە و ئەنكەرەش پێشنیارەكەی پاشەكشەپێكرد. لەڕاستیدا، پەرچەكردارەكانی كۆبوونەوەكەی مالیزیا فرە ناكۆكبوو لەگەڵ پێشنیارەكەی توركیادا، شاندی ئەردەن رایانگەیاند دەگونجێت ئەجێندا و بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی دەوڵەتانی هاوسێی عێراق فاكتۆرێكی تەواوبێت بۆئەوەی ئەو دەوڵەتانە ئامادەنەبن هێزەكانیان رەوانەی عێراق بكەن بەئامانجی پرۆسەی پاراستنی سەقامگیریی لەعێراقدا. زۆرینەی شاندە بەشداربووەكانی ئەو لوتكەباڵایە رایانگەیاند لەگەڵ ناردنی هیچ هێزێكی ئاشتیپارێزیی ئیسلامیدا نین ئەگەر نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتیی ئەو هێزانە نەكات.(93) وێڕای ئەم شكستە دیپلۆماسییەی توركیا، ئەنكەرە تێڕوانینێكی پۆزەتیڤی لەكن شاندە بەشداربووەكانی لوتكەباڵاكە دروستكرد لە مالیزیا. هەر ئەمەش بوو لەدوای تاقە یەك ساڵ وایكرد پڕۆفیسۆر ئیكمالوددین ئیحسان ئۆگڵۆ وەك هەوەڵ سكتێری گشتیی رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامیی هەڵبژێردرێت، دوای ئەوەی رێكخراوەكە لە ئەستەمبوڵ كۆبوونەوەی خۆی بەست. دەگونجێت ئەم پاشەكشەیەی توركیا لە پەیوەندییەكانی حكومەتەكەی پارتی پێدان لەگەڵ ئیسڕائیلدا بەڵگەیەكیترە لەسەر ئەو گۆڕانە گەورەیەی كە توركیا لەڕووی نێودەوڵەتیی ‌و هەرێمییەوە بەخۆوەی بینیوە. رەخنە بەردەوامەكانی توركیا لە سیاسەتەكانی ئیسڕائیل لەبەرامبەر فەلەستینییەكان، ئەنكەرە لە مایۆی 2003دا باڵوێزی خۆی لە ئیسڕائیل كێشایەوە وەك دەربڕینی ناڕەزایەتی لەهەمبەر سیاسەتەكانی ئیسڕائیل دژبە فەلەستینییەكانی كەرتی غەززە. هەمدیسان لە مایۆی 2004دا، ئەردۆگان رێوشوێنە توندەكانی ئیسڕائیلی لەغەززەدا بە "تێرۆری دەوڵەت" وەسپداركرد. لەیۆلیۆدا، ئەردۆگان مژولی ئاهەنگی گواستنەوەی كچەكەی بوو هەر لەبەرئەمەش نەیتوانی پێشوازیی لە جێگری سەرۆكوەزیرانی ئیسڕائیل بكات. هەرچی پەیوەستە بە كێشەی كورد، رۆژنامەنووسی ئەمەریكیی سایمور هێرش Seymour Hersh لەبابەتێكیدا لە گۆڤاری نیویۆركەر NewYorker نووسیویە ئەفسەرانی سەربە هەواڵگریی ‌و سوپای ئیسڕائیلیی هەستاون بەڕاهێنانی هێزەكانی پێشمەرگە وەك پێشوەخت ئامادەكاریی بۆ بەرەنگاربوونەوەی شیمانەی دامەزراندنی رژێمێكی شیعیی عێراقیی رەدووكەوتووی ئێران و هەروەها وەك میكانیزمێك بۆ لاوازكردن و چاودێریكردنی ئێران و سوریا.(94) شایانیباسە ئیسڕائیل لە شەست و حەفتاكاندا كۆمەكی مرۆیی ‌و سەربازیی پێشكەش بە كوردان كردووە وەك پاڵپشتییەك بۆ تێكۆشانیان دژبە سەدام حسێن و هەروەها هاوسۆزییەكی مەزن هەیە لەنێو دامەزراوە فەڕمیی ‌و میللییەكانی ئیسڕائیل لەبەرامبەر كێشەی كورددا. سەرباری ئەوەی نێزیكەی 50 هەزار ئیسڕائیلیی سەربە تۆرەمەی كوردین و جوولەكە كوردەكانیش بەشێوەیەكی باش ئاوێتەی كۆمەڵگەی كوردیی بوون. نەك هەر بەتەنێ ئەمەش، بەڵكو سروشتی كێشەی كورد وایە – كە هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەدەن و بە رژێمگەلێكی عەرەبیی دژانە چواردەوریان تەنراوە و با ئێرانیش لەلاوەبوەستێت - لە وەتەری هەستیاریی ئیسڕائل دەدات. توركیا بە یەكێك لە توندترین بەرهەڵستكارەكانی خواستە سەربەخۆخوازییەكانی كورد ئەژماردەكرێت، ئیدی هەر پشتگیرییەكی سەربازیی ئیسڕائیلیی بۆ كوردان كاریگەریدەبێت لەسەر هاوپەیمانییە توندوتۆڵەكانی ئێسڕائیل – توركیا. بەمشێوەیە، بابەتەكەی هێرش كە بەخۆی دەڵێت پشتیبەستووە بە سەرچاوە هەواڵگرییەكانی ئیسڕائیل ‌و ئەمەریكا و توركیا و ئەڵەمانیا، وەك چاوەڕێدەكرا تەنگژەی میدیایی ‌و فەڕمیی گەورەی لەتوركیادا دروستكرد.(95) وێڕای دروستی بانگەشەكانی هێرش، لەڕووی لۆژیكی بابەتیی ‌و شرۆڤەكارییەوە ئیسڕائیل خوازیاری دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردییە وەك میكانیزمێك بۆ لاوازكردن و چاودێریكردنی دوژمنەكانی، تاكو وەك هاوپەیمانێكی هەرێمیی بۆ دەوڵەتی ئیسڕائیل بەكاریبهێنێت. وەك ئاشكرایە توركیا و ئیسڕائیل پەیوەندی توندوتۆڵ لەنێوانیاندا هەیە. لەڕاستیدا مانۆڕە سەربازیی ‌و دەریاییە ساڵانەكانی ئەمەریكا - ئیسڕائیل - توركیا كە لە یەنایەری 2005دا پلانی ئەنجامدانی داڕێژاربوو ئاماژە بەوەدەدەن كە پەیوەندییە سەربازییەكانی نێوان تەلئەبیب ‌و ئەنكەرە هەنووكە تاڕادەیەك باشە، وەلێ جوداوازییەكانی ئەمدواییەی توركیا – ئیسڕائیل سەبارەت بە كێشەی كورد دەبێتەمایەی بەگرێوگۆڵكردنی پەیوەندییەكانی ئەم دوو دەوڵەتە بەتایبەت هەر لە سەركەوتنی پارتی پێدان لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤەمبەری 2002وە. پارتی كرێكارانی كوردستان/PKK مێژووی هەڵوێستەكانی توركیا لەهەمبەر باكووری عێراق پەیوەستە بە قۆناغەكانی گەشەسەندنی كێشەی كورد لەنێو توركیادا. لە ئیپریلی 2002دا، پارتی كرێكارانی كوردستان نێوە كۆنەكەی گۆڕیی بۆ "كۆنگرەی ئازادیی ‌و دیموكراتیی كوردستان"، هەروەها لە نۆڤەمبەری 2003 ژنۆ نێوی خۆی گۆڕیی بۆ "كۆما جڤاكێن كوردستان".(96) دەتوانین بێژین گۆڕینی نێوی ئەم رێكخراوە لە چوارچێوەی هەوڵە نەزۆكەكانی پەكەكەدا بوو بۆ خۆبەدوورگرتن لەو فشارە نێودەوڵەتییەی لەسەریبوو وەلێ لەهەمانكاتدا ئاماژەیەكی روون و ئاشكرابوو لەسەر كوتكوتبوونی نێوخۆیی كە ئەم حیزبە پێیەوەگیرۆدەببوو بەتایبەت وەك لە هێندێك راپۆرتدا هاتووە باس لەوەدەكەن هێندێك لە پێشەنگە شۆڕشگێڕییەكانی پەكەكە باس لە چارەسەری ئاشتییانە دەكەن بەدوور لە توندوتیژیی ‌و دژەتوندوتیژیی.(97) لەنێوەڕاستی ساڵی 2004دا، بەپێی هێندێك مەزەندان پێنج هەزار گەرێلای پەكەكە لە باكووری عێراقدان (زۆربەشیان لەنێوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستاندان كە بەشێكی لەگەڵ خاكی ئێراندا هاوسنوورە)، وێڕای بوونی 1800 گەرێلا لەنێو خودی توركیادا. لە یەكی یۆنیۆی 2004دا، پەكەكە ئاگربەستی تاكلایەنەی رەتكردەوە كە لە فێبرایەری 2000وە رایگەیاندبوو وەك هەنگاوێكی تاكلایەنە. ئەو ئاگربەستە تاكلایەنەی پەكەكە هەرگیز بەشێوەیەكی تەواو جێبەجێنەكراوە هەر لە مێژووی راگەیاندنیەوە. هەمدیسان هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارە هاوكات بوو لەگەڵ دزەكردنی نێزیكەی 1200 گەڕێلای پەكەكە بۆ نێو خاكی توركیا.(98) هاوكاتیش توندوتیژیی نێوانیان رووی لە هەڵكشان كرد. لە یەكەوە بۆ سی ئۆگۆستۆس، پەكەكە 109 هێرشی چەكداریی لەنێو توركیادا ئەنجامداو سیوپێنج ئەندامی هێزەكانی ئاسایشی توركیایان كوشت و حەفتا و چواریتریشیان زاماركرد.(99) توركیا هەڵكشانیكردەوە توندوتیژییەكانی نێوخۆی وڵاتەكەی دەگەڕاندەوە بۆ جموجۆڵی ئازادانەی پەكەكە لە باكووری عێراقدا. دوابەدوای ئیپریلی 2003، توركیا یەك ئەگەری لەپێشبوو بۆ لەبێخهێنانی رێكخستنە ئەكتیڤەكانی پەكەكە لە باكووری عێراقدا، ئەویش پشتبەستنبوو بە توانا و خواستی ئەمەریكا و عێراق و كورد بۆ رزگاربوون لەو پارتە. كەچی ئەم ئەگەرە هیوابڕاویی لێكەوتەوە كە بژاردەی سیاسیی ‌و ئەمنیی لەتوركیادا هیوایان بۆدەخواست. لە پاییزی ساڵی 2003دا، واشنتۆن رەزامەندیی خۆی نیشاندا لەسەر پلانێك و هیچ وردەكارییەكی نەخستەڕوو وەلێ ئەنكەرە وەك بڕیارێكی ئەمەریكیی حسێبی بۆكرد بەئامانجی پلیشاندنەوەی گەڕێلاكانی پەكەكە لەعێراقدا لەبری ئەنكەرە. وێڕای هەموو ئەمانەش، ژەنەڕاڵی تورك ئیلكیر باسبۆرگ وەخۆكەوت و بەشداریی لەدانوستانەكاندا كرد سەبارەت بە پلانەكەی ئەمەریكا لە یەنایەری 2004دا رایگەیاند: "هەنووكە هەڵمەتەكەی ئەمەریكا دژبە پارتی كرێكارانی كوردستان نەگەیشتووەتە ئاستی چاوەڕوانییەكانمان"(100) لەدیسێمبەردا، گول گەیشتە ئەو بڕوایەی ئەمەریكا خواستێكی راستینەی نییە بۆ هێرشكردنەسەر پەكەكە، یەكێك لە میدیاكانی توركیا گوتەیەكی گولی بڵاوكردەوە: "ئێمە هەنگاوەكانمان بەرەوپێشچوون بەخۆوەنابینێت ئەگەر پشت بە دەوڵەتانیتر ببەستین"، "ئاسایشی توركیا چی پێویستبێت ئەوەدەكەین".(101) هێندێك لە راپۆرتەكانیش ئاماژەیاندا بەوەی پرسی لەنێوبردنی پەكەكە " تراژیدیا بەسەر ئاییندەی توركیادا دەهێنێت، باش لەمە تێبگەن؟"(102) لە نۆڤەمبەریشدا، گول بەڕاشكاویی رایگەیاند: " تاكەی ئەم پرۆسەیە دوادەخەن؟"، هەمدیسان گوتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا "گەلی توركیای دۆڕاند" لەپای جێبەجێنەكردنی ئەو پلانەی لەسەری رێكەوتبووین.(103) بەپێی راپۆرتەكان، هەڵوێستی ئەمەریكا كە لە سەروبەندی گەنگەشەكاندا وەدیاركەوت سەبارەت بە پلانەكەی، بەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان ئەولەویەتی ئەمنیتری هەیە لەعێراقدا ‌و وەدووكەوتنی گەڕێلاكانی پەكەكە لە بنكە و بارەگاكانیان لەچیاوچۆڵەكاندا پرۆسەیەكی فرەقورسە و كاتێكی زۆری دەوێت و قوربانی مرۆیی قورسیشی گەرەكە و پێویستە لەسەرجەم حاڵەتەكاندا رێگەی سیاسیی بگیرێتەبەر بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە.(104) پاشتر، واشنتۆن هەڵوێستی خۆی دووپاتكردەوە لەمەڕ ئەم پرسە، بەشێوەیەك هیچ جووڵانەوەیەكی سەربازیی توند دژبە گەڕێلاكانی پەكەكە ناگیرێتەبەر.(105) گۆندۆلیزا رایس – ئەوكات راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانیی بوو - لەسەردانێكیدا بۆ ئەنكەرە لە ئۆگۆستۆسی 2004دا لە وەڵامی پرسیارێكدا سەبارەت بە كێشەی كورد گوتی: "ئێمە هەرچییەكمان لەتوانادابێت دەیكەین لەڕێگەی میكانیزمی ناسەربازییەوە تاكو سنوورێك دابنێین بۆ جموجۆڵ و توانای ئەو هێزانە"،(106) وەلێ ئەردۆگان رازینەبوو بەتێبینییەكانی رایس، پاشتر بەراوردێكیكرد لەنێوان هەڵمەتی ویلایەتە بۆ سەر فەللوجە و نەبوونی هیچ پرۆسەیەكی سەربازیی ئەمەریكیی دژبە پەكەكە لە باكووری عێراقدا،(107) هەمدیسان بۆش بەمدواییە هەڵوێستی ئەمەریكای بۆ ئەردۆگان دووپاتكردەوە،(108). دیسانەوە رایس لە سەروبەندی سەردانەكەی ئەمدواییەیدا بۆ ئەنكەرە لە فێبرایەری 2005دا كاندیدا بوو بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا، هیچ ئاماژەیەكی نەدا بەوەی ئەمەریكا بەنیازە لە پەكەكە بدات. دوابەدوای شەش هەفتان بەسەر كۆتا سەردانی رایسدا بۆ ئەنكەرە – ئەوكات دەركەوت ئەردۆگان فرەمژوولە، بەڕادەیەك نەیتوانی چاویبكەوێت بە باڵوێزی ئەمەریكا ئیریك ئیدیلمان Eric Edelman، هێندێك ئەمەیان گەڕاندنەوە بۆ ناڕازیبوونی ئەنكەرە لە هەڵوێستی ئەمەریكا دژبە پەكەكە – دیداری سێقۆڵیی عێراق – ئەمەریكا – توركیا پاش دواكەوتنی، لە سەروبەندی ئەو دیدارەدا، لایەنی توركیی – كە زامنی رەزامەندیی عێراقییەكانی كردبوو سەبارەت بەو دوو رێكەوتنەی پەیوەست بوون بە رادەستخستنەوەی داواكراوان، كە هەردوو وڵات لە ساڵانی 1989‌و 1995دا واژۆیانكردبوو هەنووكە كاریپێدەكرێت – بە رادەستخستنەوەی 150 رێبەری گەڕێلاكانی پەكەكە لە باكووری عێراقدا، لەعانی دیدارەكەدا روونبووەوە هەر پرۆسەیەكی سەربازیی ئەمەریكیی دژبە پەكەكە هەنووكە قابیلی جێبەجێكردن نییە و فرەدوورە رووبدات.(109) ئەمەش بەپێی گوتەی باڵوێزی ئەمەریكا ئیدیلمان كە رۆژنامەی زەمانی توركی چاوپێكەوتنی لەگەڵدا ئەنجامدابوو پێش چەند رۆژێك لە دیدارە سێقۆڵییەكە(110) دووپاتیكردەوە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا پێیباشە رێگەچارەی ئاشتیی بگیرێتەبەر بۆ قەڵاچۆكردن و لاوازكردنی پەكەكە، وەك لەبندا وشككردنی سەرچاوەكانی كۆمەككردنی ‌و شەلەكردنی تواناكی پەیوەندیی ئەم رێكخراوە.(111) بێگومان بەردەوامبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە فەرامۆشكردنی ئەم پرسە دەبێتە هۆی پتر دڕدۆنگبوونی ئەنكەرە و بەتایبەت لەحاڵەتی بەردەوامبوونی شەپۆلی توندوتیژیی نێوخۆیی لەتوركیادا لەلایەن پەكەكەوە. لە پاییزی ساڵی 2003دا گوتراوە شكستهێنان لە سەرنخونكردنەوەی ئەم رێكخراوەدا: "مەترسییە لەسەر سەقامگیریی توركیا و ئاییندەی پەیوەندییەكانی توركیا – ئەمەریكاـ و تەنانەت پرۆسەی رزگاركردنی عێراقیش".(112) ئەگەر لەگەڵ تێڕوانینەدا بیت یاخود نا، پەیوەندییەكانی توركیا – ئەمەریكا بەهۆی ئەم كێشەوە فرە بەرەودژواریی هەنگاودەنێت. تێبینییەكانی سەرۆكوەزیرانی توركیا ئەردۆگان لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ گۆڤاری "نیوزویك" لە فێبرایەری 2005دا ئەم تێڕوانینەی ئێمە پشتڕاستدەكاتەوە.(113) ئەوەی مایەی دڕدۆنگییە لە ساڵی 2004دا چەندین راپۆرتی دوورودرێژ وەدیاركەوتن و ئاماژەیان بەوەدا كە هێزە چەكدارەكانی توركیا بەنیازن ژنۆ هێرشی سەربازیی بكەنەسەر باكووری عێراق لەبەر دوو ئامانجان: یەكەم پاراستنی هێڵە سوورەكان، بەرپرسێكی پایەبڵندی خانەنشینی توركیا كە لە وەزارەتی دەرەوە كاریكردووە گوتویە: "دەبێت چارەسەری ئەم دیڤاكتۆیە بكرێت كە بارزانیی ‌و تاڵەبانیی دەیانەوێت لە باكووری عێراقدا بیچەسپێنن، لەگەڵ هەر رەنگدانەوەیەكی نێگەتیڤ كە بەسەر توركمانەكاندا بێت؟" ئامانجی دووەم بریتییەلە بەرەنگاربوونەوەی پەكەكە، پڕۆپاگندەی ئەوەشدەكرا كە ئەم پارتە توانیویەتی ژمارەیەكی بەرچاو و گەورەی كوردانی ئێران و سوریا بخاتە ریزەكانیەوە و گۆشیانبكات. هێندێك لە راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن كە دەستەی ئەركانی گشتیی توركیا نەخشەیەكی داڕشتووە بۆ جێگیركردنی 20 هەزار سەرباز – ئەم ژمارەیە لە 40 هەزارەوە كەمكرایەوە – لە باكووری عێراقدا لەدوای هەڵبژاردنەكانی یەنایەری 2005 لە عێراقدا، لەگەڵ لەنێوبردنی گەڕێلاكانی پەكەكە لەنێوچە نێزیكەكانی سەر سنووری توركیا، هەروەها هەمان ئەو راپۆرتانە ئاماژەیاندا بەوەی خودی ئەو پلانانە دەرەنجامی كۆبوونەوەی نێوان ئەردۆگان و سەرۆكی دەستەی ئەركانی گشتیی توركیا ‌و جێگرەكەی بووە، وێڕای گول ‌و جێگرەكەی ‌و ژمارەیەك لە گەورە بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوەی توركیا، گەیشتن بەم ئاكامانە: "دەرخستنی كۆدەنگیی.. پێشنیاری گرتنەبەری سیاسەتێكی فرەتوند لەهەمبەر باكووری عێراق و گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆئەو سیاسەتە و ئەمەش مەحاڵە خۆیانی لێبەدووربگرن"،(114) هەروەها لەو راپۆرتانەدا هاتووە ئەنكەرە داوای لە واشنتۆن كردووە پشتگیریی لە پلانەكانی بكات.(115) ئایا كوردانی توركیا دەتوانن لە كۆمەڵگەی خۆیاندا ئاوێتەببن؟ وێڕای ئەوەی دەستەی ئەركانی گشتی توركیا هیچ گۆڕانێك لە پلانە توندڕۆكەیدا وەدیارنەكەوتووە لەهەمبەر پەكەكەدا، بەمدواییە لەنێوخۆی توركیادا هێندێك گۆڕانكاریی سیاسیی گرنگ روویدا لەمەڕ كێشەی كورد، لانیكەم ئەو گۆڕانكارییانە لەسەرەتادان و لەدەرێڕا سەرچاوەیگرتووە. لە چوارچێوەی هەوڵەكانیدا بۆ قایلكردنی ئەنكەرە بەدەرخستنی جۆرێك لە لێبووردەیی ‌و شلڕۆیی لەهەمبەر هاوڵاتیانی كورددا، واشنتۆن هەوڵیدا هانی حكومەتی توركیا بدات بەدەركردنی لێبوردنی گشتیی بۆ چالاكەوانانی پەكەكە. لە ئۆگەستۆسی 2003دا، ئەنكەرە لێبوردنێكی گشتیی راگەیاند بۆ ماوەی شەش مانگان، لەهەمانكاتیشدا بڕیارە یاساییەكانیشی سوككرد بۆ نۆ ساڵان لەكاتێكدا ئەوانەی تاوانی كوشتنیان ئەنجامدابوو لە چوارچێوەی پشتگیریی كردنیان لە جووڵانەوەی سەربەخۆخوازیی كورد بە دوازدە ساڵان حوكمدرابوون، هەمدیسان فایلەكانی ئەندامانی پەكەكە داخران ئەوانەی كە بەشدارییاننەكردبوو لەهیچ كارێكی توندوتیژیدا ‌و سەرجەمیان بەرهەڵداكران. وەلێ دەسەڵاتدارانی توركیا هیچجۆرە نەرمییەكیان نەنواند لەگەڵ پێشەنگە شۆڕشگێڕییەكانی پەكەكەدا، شایانیباسە زۆرینەی ئەوكەسانەی كە سزاكانیان لەسەر سوككرابوو بە بەندكراوایی هێڵدرانەوە و ژمارەیەكی كەمی چالاكەوانانی پەكەكەش چیاچۆڵەكانیان بەجێهێشت و خۆیان تەسلیمكردەوە بەئامانجی سوودوەرگرتن لە سووككردنی سزاكانی سەرشانیان.(116) لە ساڵی 2001دا، دەسەڵاتدارانی یاسایی توركیا هەستان بەدەركردنی چەندین بڕیاری پەیوەست بە هاوڵاتیانی كورد لەو وڵاتەدا، ئەمەش لە چوارچێوەی بەرنامەیەكی چاكسازیی بەرفراواندا ئامانجلێی رێگەخۆشكردن بوو لەبەردەم ئەنكەرەدا بۆ بەئەندامبوونی لە یەكێتی ئەوروپادا. زۆرێك لە چاودێرانی شانۆی سیاسیی توركیا ئەو بەرنامە چاكسازییەیان بەگرنگترزانی لە بڕیاری لێبوردنی گشتیی‌و سووككردنی سزای سەر چالاكەوانانی پەكەكە. زۆرێك لەو چاودێرانە جەختدەكەنەوە لەسەر لاكردنەوەی توركیا بە چارەسەركردنی پرسەكانی مافی مرۆڤ‌و پانتاییەكانی دیموكراسیی كە لەقەیراندا بوو بەشێوەیەك بگونجێت لەگەڵ بەها و پێوەرە باوەكانی یەكێتی ئەوروپادا. ئەمەش درەنگ ‌و زوویی كەوتووە و دەبێتەمایەی گۆڕانێكی پۆزەتیڤی بەرچاو لە سیاسەتی ئەنكەرەدا لە بەرامبەر كێشە هەمەلایەنەكانی هاوڵاتیانی كورددا. بۆ نموونە، سزای لەقەنارەدان لە توركیادا قەدەخەكرا. وێڕای ئەوەی سەرۆكێكی مەدەنیی بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی توركیا دانرا كە میكانیزمێكی سەرەكیی بژاردەی سەربازیی توركیایە بۆ فەرزكردنی ئاڕاستە ئەمنییەكانی لەمامەڵەكردنی لەگەڵ كوردانی توركیا، هەمدیسان بە تەواویی كۆتایی هێنرا بە دەسەڵاتەكانی ئەو ئەنجومەنە لە كاروبارەكانی كورددا. بۆ یەكەمجار لە دامەزراندنی كۆماری توركیاوە بڕیار لەسەر چاوپێداخشانەوە و وردەكاریی میزانیەی بەرگریی درا. سەرباری ئەمەش، هەموو شێوە و ئاستەكانی نموونەی سەربازیی لەكن دامەزراوە میدیایی ‌و پەروەردەییەكان كۆتاییپێهێنرا. هەمدیسان دادگەكانی ئاسایشی دەوڵەت داخران كە میلیتاریستان بەرێوەیاندەبرد كە زۆرجاران بەتەنێ بۆ پرسەكانی چالاكەوانانی پەكەكە بەكاردەهاتن. حكومەتی توركیاش رایگەیاند كە بەهیچ كلۆجێك لەو ئاسایش ‌و پۆلیسانە خۆشنابێت كە بەندكراوانیان جەزرەبەداوە. لەهەمووشی گرنگتر دەسەڵاتدارانی یاسادانانی توركیا دانیاننا بە خوێندن و فێربوونی زمانی كوردیی. هەروەها رێگەیدا زمانی كوردیی لە كەناڵە نێوخۆیی ‌و میدیا تایبەتەكاندا بەكاربهێنرێت. لەڕاستیدا زمانی كوردیی بەكارهێنرا ‌و میدیای تایبەتیش بۆئەو مەبەستە كرانەوە و بەرنامەكانی بە زمانی كوردیی پەخشدەكرد.(117) حاڵەتی نائاساییش پووچەڵكرایەوە كە لە ساڵی 1987وە بەسەر هەر دە پارێزگاكەی رۆژهەڵاتی توركیادا فەرزكرابوو لە چوارچێوەی ئەو رێوشوێنانەی كە حكومەتی توركیا گرتبوویەبەر وەك میكانیزمێك بۆ بەرگرتن لە كردەوە توندوتیژییەكانی پەكەكە لەو پارێزگایانەدا. یەكێك لەو جوداوازییە سیاسییانەی توركیا ئەوەیە سێكیۆلارەكان – كە زۆرینەیان "كەمالیزمن" ناسراون بەپشتگیرییكردن لەڕۆژئاوا، لەسەرێی هەمووشیانەوە بژاردەی سەربازیی توركیا – نەرمیی خۆیان پێشاندا لەهەمبەر هەوڵە چڕوپڕەكانی حكومەتەكەی پارتی پێدان بەئامانجی بەئەندامبوون لە یەكێتی ئەوروپادا.(118) نەك بەتەنێ ئەمە، هێندێك لە دامەزراوە فەڕمییەكان و پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكان بەتوندی وەستانەوە دژبە گۆڕانكارییە دەستووریی ‌و یاساییەكان كە حكومەتەكەی پارتی پێدان دەستیدابوویە، بەتایبەت رەتكردنەوەی چەندین دەسەڵاتی یاسایی بەرفراوان، بەشێوەیەك رێگەی خۆشدەكرد لەبەردەم هێندێك لەلایەنە حكومییە توندڕۆكان بۆ بەرتەسككردنەوەی رستێك ئازادی مەدەنیی كە یەكێتی ئەوروپا لێیدەڕوانیی سەبارەت بە توركیا. وەلێ هێندێك ئاستەنگی بیرۆكراسیی پڕوپووچ رێگربوو لەبەردەم كاروانی بەرەوپێشبردنی بەرنامەكانی خوێندنی زمانی كوردیی ‌و سنوریی دانا لەبەردەم ئازادیی جموجۆڵی میدیایی بینراو و بیستراو بە زمانی كوردیی. هەنووكە یاسای توركیا رێگەنادات هاونیشتیمانیانی كورد بە زمانی كوردیی لەسەرجەم دامەزراوە و فەرمانگە فەڕمییەكانی توركیادا بە كوردیی قسانبكەن، رێگەشنادات هیچجۆرە گوتەیەكی سیاسیی بە زمانی كوردیی پێشكەشبكرێت. هەمدیسان فەرمانگەی تۆماری مەدەنیی توركیا هیچ نێوێك بە زمانی كوردیی تۆمارناكات، كەچی یەكێتی ئەوروپا بەتایبەتمەندیی ئەو چاكسازییە راگەیاندراو و جێبەجێكراوانە دەزانێت كە لەتوركیادا روویانداوە، هەروەها دەشزانێت دەگونجێت كەمنەكردنەوەی توانای بیرۆكراتییەتی شارەكان و هەرێمەكان و نێوەند و دادگەكان و دەستەی پاراستن و جێبەجێكردنی یاسا خاوەخاودەكەن لە جێبەجێكردنی تەواوی یاسا و رێوشوێنە چاكسازییە راگەیاندراوە تازەكان.(119) شایانیباسە "راپۆرتێك كە بەرزكراوەتەوە بۆ كۆمیسیۆنی ئەوروپیی" لە نۆڤەمبەری 2003دا ئاماژەیداوە بە ئاستەنگە نێوخۆییەكانی توركیا، دڕدۆنگیی خۆیشی نیشانداوە لەڕووی پراكتیزەكردنی ئەو چاكسازییانە كە حكومەتی توركیا بڕیاری لەبارەوە داون.(120) وێڕای ئەو ئاستەنگ ‌و تەجاوزانەی ئەوڕۆ، چاكسازییەكانی ئەم دواییەی توركیا بەجۆرێك لەجۆرەكان سنوورێك دادەنێت بۆ بیرۆكراسییەتی دامەزراوە فەڕمییەكان و ناهێلێت بەردەوامبن لەسەر میتۆدی سەركوتكاریی ‌و تونددەماریی لەهەمبەر گوزارشتكردن لە تایبەتمەندییە كوردییەكان لەنێویشیاندا خودی زمانی كوردیی. ئیدی بوونی كورد، وەك كەمەنەتەوەیەك كە خاوەنی زمانی تایبەت بەخۆیەتی، یاسای توركیا بڕیاریلێداوە (یاخود لانیكەم ئاماژەیپێداوە، وێڕای نێونەبردنی "كوردیی" لەهیچ دەقێكی یاسا هاوچەرخەكاندا). گفتوگۆكانی تایبەت بە پرسی بەئەندامبوونی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا كە لە ئۆكۆتۆبەری 2005دا لە بڕۆكسل سازدرا بڕیاریاندا بەبەردەوامیی چاوبخشێننەوە بە هەڵسوكەوتەكانی توركیا بەئامانجی دیاریكردنی ئاستی پاشەكشە و بەرەوپێشەوچوون لە كاروانی چاكسازییەكاندا. توركیا لەئاییندەدا باجێكی گەورەدەدات ئەگەربێتو هاوڵاتییانی كورد رووبەڕووی رێوشوێنی توندببنەوە و بەئاشكرا ستەمیانلێبكرێت یاخود بەشێوەیەكی بەرفراوان یاخود لەحاڵەتێكدا ئەنكەرە پەیڕەویی لە سیاسەتی پاكتاوكردن بكات دژبە كورد لەو وڵاتەدا. كوردانی توركیا باش ئەمە دەزانن، دواتر رێبەرە سیاسییەكانیان سەلماندوویانە كە ئەوان لەو كەسایەتییە كاریگەرانەن كە پشتگیریی لە خواست ‌و هەوڵەكانی توركیا دەكەن بۆ چوونەنێو یەكێتی ئەوروپاوە.(121) هەنووكە لەتوركیادا بەشێویەكی كراوەتر گەنگەشەدەكرێت لەبارەی كێشەی كورد لەو وڵاتەدا. ئەم گەنگەشە نێوخۆییەی توركیا پتر گەرموگوڕی بەخۆوەبینی لەعانی بەرهەڵداكردنی لەیلا زانا ‌و سێ لە هاوڕێكانیان لە یۆنیۆی 2004دا. شایانی باسە لەیلا زانا، پەڕلەمانتارێكی پارتی دیموكراتیی بوو لە پەڕلەمانی توركیادا، هاوەڵەكانی دەساڵان لەگرتووخانەدا بوون بەهۆی جموجۆڵە سیاسییەكانیانەوە و هەروەها بەهۆی داواخوازیی لەیلا زانا بە دۆزینەوەی رێگەچارەیەكی ئاشتییانە و دیموكراسییانە بۆ كێشەی كورد لەتوركیادا، لەچوارچێوەی دەوڵەتی یەكپارچەی توركیادا بەشێوەیەك هاوڵاتییانی كورد ئۆتۆنۆمی وەدەستبهێنن.(122) لە ئاییندەیەكی نێزیكدا لەسەر شانۆی سیاسیی توركیا موفاجەئە روودەدات ئەویش بەگۆڕینی پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتیی كە لەیلا زانا ‌و هاوەڵەكانی لە ئۆكتۆبەری 2004دا دایانمەزراند، بۆ جووڵانەوەیەكی سیاسیی كە پەكەكە باڵە چەكدارییەكی بێت. ئامانجی سەرەكیی ئەم جووڵانەوەیە: كاركردنە بۆ هەمواركردنی دەستووری توركیای هاوچەرخ كە مافەكانی كوردی تێداپارێزراوبێت ‌و دانبەبوونی هەردوو نەتەوەی تورك ‌و كورددا بنێت كە پێكڕا لەتوركیادا دەژین.(123) بەهەمانشێوەی یاسای كاتی عێراقیی بۆ قۆناغی گواستنەوە. هێندێك لە چاودێرانی توركیا پێیانوایە كاركردن بۆ چەسپاندنی دیموكراسیی ‌و رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ لەتوركیادا ‌و بەرزكردنەوەی ئاستی بژێویی هاوڵاتیانی كورد تاقە رێگەیە لەبەردەم توركیادا بۆ خۆبەدوورگرتن لە رەنگدانەوەی نێگەتیڤەكانی ئۆتۆنۆمی لە باشووری كوردستاندا.(124) ••• سەرچاوەو پەراوێزەكان 1) For list of the membership of Iraq's interim government, and the text of the Transitional Administrative Law (TAL), see http:\\www.fco.gov.uk \Files\ KFile\Tal, 0. PDF 61) TAL, Article 58(c). 2) International Crisis Group, Iraq: Allaying Turkey's fear over Kurdish ambitions. Middle East Report no. 35(Ankara\Amman\Brussels: 26 January 2005), p.3. 3) For an account of the Kurdish role in the negotiations leading up to the TAL agreement, see International Crisis Group, Iraq's Kurds: Toward an Historic Compromise?, Middle East Report no.26,(Amman\Brussels:8 April 2004),pp.1)5. 4) For example, `Autonomy plan for Iraq Kurds worries Ankara`, financial Times, 12 March 2004. 5) Steve Negus. `Battling for Iraq`s future`, Middle East International, no.716, 9 January 2004, pp .4)7. 6) The text of the letter is reproduced in www.kurdistanobserver.com 7) see, for example, AamerMadhani,` Anti)American sentiment grows among Kurds`, Chicago Tribune, reproduced .in Kurdistan Observer. 15 June, 2004: and `Barzani hints at secession `, Kurdistan Observer, 29 June, 2004. 8) Top Iraq cleric offers caution on UN Resolution`, Washington Post, 7 June 2004. 9) Numerous examples of Kurdish cooperation with coalition force before, during, and after the March invasion are offered in YossefBodansky, The secret History of the Iraq war (New York: Regan Books ,2004). 10) US seeks to reassure Turkey over control of ``Kurdish` cities``, Financial Times: Kurdish victory provokes fears of Turkish invasion`, Independent; ` Turkey told US will remove Kurd forces from city`, Guardian, all 11 April 2003. 11) Turkey eyes the Middle East: strategic realignment`, Strategic Comments, vol. 10, no .6, (London: International Institute for Strategic Studies, July 2004),www.iiss.org\ strarcom 12) `Local council elected in Kirkuk, draw protests`, Turkish Daily News, 26 May 2003. 13)`Iraqi Turkmen Front says US favors Kurds`, Turkish Daily News, 5 June 2003; Turkmens call for power)sharing in administration of new Iraq`, Turkish Daily News, 1 July 2003. 14) Edward Wong, `2 Kurdish parties close to forming unity government`, New York Times, 20 December 2003. 15) `KDP, PUK to run jointly in January election`, 2 December 2004, and `Kurds close ranks in bid to secure federation from elected Iraqi assembly`, 4 December 2004, both in Kurdistan Observer. 16) Oil rich city will be major test for Iraq`, Washington post, 14 January 2004. 17) International Crisis Group, Iraq's Kurds: Toward an Historic Compromise?, Middle East Report no. 26 (Amman\Brussels:8 April 2004) p. 11. 18) See Human Rights Watch 16(4E),Reversing ethnic cleansing in Northern Iraq, August 2004.This Report offers a good account of Arabisation, Kurdish attempts to reverse it since April 2003, and the issues and difficulties this raises. For a Kurdish view, see Gareth Smyth, interview with NechirvanBarzani. Financial Times, 28 January 2005, and reproduced in Kurdistan Observer. 19) International Crisis Group, Iraq: allaying Turkey's fears over Kurdish ambitions, Middle East Report No.35, (Ankara\Amman\Brussles:26 January 2005) p.3. 20) Human Rights Watch, Reversing ethnic cleansing, p. 48.see also International Crisis Group, Iraq: allaying Turkey's fears, pp .2)3. 21) Turkmen quit Kirkuk city council, say Kurds taking over`, Kurdistan Observer, 28 March 2004. 22) Jackie Spinner, `Ethnic groups try to stake claim on Kirkuk`, Washington post, 30 January 2005. 23) Nicholas Blanford, `Some 200 sadr militiamen March through Kirkuk`. Kurdistan Observer, 8 March 2004; Michael Howard, `Insurgents stir up strife in Kirkuk` ,Washington post , 17 May 2004; and Gareth Stansfield, `Continued developments threaten Iraq`s territorial integrity ` ,Gulf News, 18 May 2004. 24) International Crisis Group, Iraq: allaying Turkey`s fears, p. 5. 25)`new insurgency confronts US forces `, 12 November 2004: `Insurgents step up the battle for Mosul`, 25 November 2004: and `Mosul victim beheaded at roadside`, 18 December 2004. All in the Guardian. 26) Michael Knights, `Lessons from Mosul`, Policy watch, no.950, 27 January 2005, www.washingtoninstitute.org 27) Article 58a of the TAL commits the transitional government to` act expeditiously to take measures to remedy the injustice caused by the previous regime`s practices in altering the demographic character of certain regions, including Kirkuk` ,by restoring `the(displaced) residents to their homes and property` and resettling those there by displaced. 28) For details, see Human Rights Watch, Reversing ethnic cleansing in Northern Iraq, August 2004.pp.55)72. 29)`Iraqi election creates unusual alliances`, Kurdistan Observer, 30 November 2004. See also Kirsten Scharnberg, `Leader warns Kurds must be allowed to re)establish majority in Kirkuk`, Chicago Tribune, 10 December 2004. 30) `Kirkuk election deal tips power to Kurds, angers Arabs, Turkmen`, 15 January 2005; `Talabani: we have received assurances for Kirkuk`, 23 January 2005, both Kurdistan Observer. 31)`An Arab party based in Kirkuk to boycott elections`, Kurdistan Observer, 25 January 2005. 32)`PKK)linked parties to participate in Iraq elections` , Turkish Daily News, 26 January 2005. 33) SelcanHacaoglu, `Turkey warns Kurds about Kirkuk control`, Kurdistan Observer, and Yusuf Kanli,` Turkey's Kirkuk anxiety`, Turkish Daily News, both 27 January 2005. 34) `Kirkuk consensus`, Turkish Daily News, 28 January 2005. 35) `Turkey appeals to UN for Kirkuk`, Turkish Daily News, 25 January 2005. 35) Yusuf Kanli, `Turkey won't sit back over Kirkuk spillover`, Turkish Daily News, 28 January 2005. 37) US policy on the status of Kirkuk`, http://www.state.gov/r/pa/prs/ps \2005\40916. Htm, 13 January 2005. 38) `Talabani: Kirkuk is Kurds` Jerusalem`, Turkish Daily News, 31 December 2004. 39) Kristen Scharnberg, `Leader warns Kurds must be allowed to re)establish majority in Kirkuk`, Chicago Tribune, 10 December 2004. 40) `Kurdish state is a ``red line`` for Syria, too`, Turkish Daily News, 28 December 2004. 41) `Barzani sees Kirkuk joining southern Kurdistan`, Kurdistan Observer, 18 October 2004. 42) `Iraqi Kurd leader warns neighbors not to meddle in Kirkuk issue`, Kurdistan Observer, 17 October 2004. 43) `MassoudBarzani: Kurds ready to fight for Kirkuk`, Kurdistan Observer, 13 October 2004. 44) `Kurdish leader: Kirkuk holds solution to future`, June 2004; and `Barzani hints at secession`, 30 June 2004, both Kurdistan Observer. 45) Gareth Smyth, Interview with NechirvanBarzani, Financial Times, 28 January 2005. 46) International Crisis Group, Iraq`s Kurd, p.7. This theme, that the Kurdish Leadership in Iraq has hitherto exhibited a readiness to Compromise that is neither understood nor supported by the Kurdish population generally, constitutes the main thrust of this report. 47) `Kurds lay ground for independence poll`, Daily Telegraph, 9 January 2004, `Iraqi Kurds seek referendum on a Kurdish state`, Kurdistan Observer, 24 December 2004. 48) KamilMirawdeli, `Voting for independence: people of Kurdistan make their choice` Kurdistan Observer, 8 February 2005. 49) Peter W. Galbraith, `As Iraqis celebrate, the Kurds hesitate`, New York Times, 1 February 2005. 50) FaikBulunt, `Preparing the new Iraqi constitution –risk factor`, Turkish Daily News, 8 February 2005. 51) For a general consideration of the role of Turkmen in Turkish foreign policy`, Turkish Studies, vol.3, no. 2, autumn 2002, pp. 139)148. 52) For example, little support was offered to the many Turkmen who fell victim to Saddam`s `Arabisation`, 53) For an interesting comparison of British, Ottoman, and Iraqi figures for the demographic breakdown of `Iraqi Kurdistan`, see NazhadKhasrawHawramaany, `Ethnic distribution in Kirkuk, past and present`, Kurdistan Observer, 15 January 2004. 54)`Turkmen quit Kirkuk city council, say Kurds taking over`, Kurdistan Observer, 29 March 2004. 55 )`If Kurds insist, Turkmen will demand a federal region`, Zaman 5 January 2004. 56) SaadetOruc, `Iraqi Turcomans concerned about security`, Turkish Daily News, 18 March 2003. 57) Middle East Programme Briefing Paper BP04/02, Iraq in transition: vortex or catalyst? (London, Catham House, September 2004), p .23. 58) International Crisis Group, Iraq: allaying Turkey‌s fear, p. 10.see pp.9)11 for a brief and useful summary of Ankara`s relationship with the Turkmen of Iraq. 59) YossefBodansky, the Secret History of the Iraq War (New York: Regan Books, 2004), pp. 30)31. 60) IlnurCevik, `Turkey flops on Iraqi Turkmen's`, Turkish Probe, reproduced in Kurdistan Observer,23 March 2004. 61) Jean)Christophe Peuch, ` US)Turkey: Relations still racked by mutual distrust despite attempts to mend fences`,www.rferl.org/features/2003 /07/1707200316029. 62) `Military outlines possible location for Iraq troops`. Turkish Daily News, 27 September 2003. 63) Patrick Cockburn,` Turks react with fury to massive US assault on northern city` Independent, 12 September 2004; Scheherazade Faramarzi, `US allows Iraqi back to Tal Afar homes`, Washington Post, 14 September 2004; `US requests ``warning`` clarification`, and `Tal Afar turns to rubble`, both Turkish Daily News,15 September 2004; `Turkey sending aid to Tal Afar in next few days`, Turkish Daily News,16 September 2004. 64) `Turkey, Iraq at odds over new border gate`, Turkish Daily News, 12 March 2004; Mete Belovacikli, `Tal Afar, Kirkuk, Mosul, Erbil, TuzKhurmatu`, Turkish Daily News,15 September 2004. 65) IlnurCevik, `Turkey flops on Iraqi Turkmen's`, Turkish Probe, reproduced in Kurdistan Observer, 23 March 2004. 66) `Kurds tell Ankara Arabisation true danger in Kirkuk`, Turkish Daily News, 23 June 2004. 67) IlnurCevik, `Start living in the real world in Iraq`, Turkish Daily News, 26 May 2004. 68) `Kirkuk sensitivity`, Turkish Daily News, 14 October 2004. 69) Kemal Kirisci, Between Europe and the Middle East: the transformation of Turkish policy`, MERIA, vol. 8, no. 1, March 2004; and Strategic Comments, `Turkey eyes the Middle East`. 70) Philip J. Robins, `Avoiding the question`, in Henri J. Barkery (ed), Reluctant Neighbors: Turkey`s role in the Middle East (Washington DC: US Institute of peace Press, 1996), pp. 179)203. 71) Mehmet Ali Burand, `Is there a new role for Turkey in the Middle East? `, in Henri J. Barkey,(ed), Reluctant Neighbor: Turkey`s role in the Middle East,p.171. 72)`PM says Turkey to pursue active foreign policy`, Turkish Daily News, 5 January 2005. 73) A characterization offered by Kemal Kirisci, `Between Europe and the Middle East: the transformation of Turkish policy` 74) SonerCagaptay, `A Turkish rapprochement with Middle East rogues states? `, Policy watch, no.825, January 9 2004, Washington Institute of Near East Policy, p.2.www.washingtoninstitute.org 75) Phebe Marr, `Turkey and Iraq`, in Henri J. Barkery,(ed),Reluctant Neighbor: Turkey`s role in the Middle East,pp.45)69. 76) `Ankara: ``we will take Baghdad as a counterpart for the second border gate with Iraq, but not the Kurds```, Turkish Daily News, 19June 2001. 77) See, for example, `Ecevit: Saddam should allow arms inspectors to return`, Turkish Daily News, 23 January 2002; and `Ecevit warns Saddam: do not set the region on fire`, Turkish Daily News, 11 February 2002. 78)`Turkish trade delegation urges Iraq to avert war`, financial Times, 10 January 2003. 79)`Turkey to drump up Arab support for war`, financial Times, 19 December 2002. 80) For a text of the communiqué, and for a report on the proceedings, see Turkish Daily News, 25 January 2003. 81) See the 14 February 2004 Kwait address by Turkish foreign Minister Abdullah Gul, http:///www.mfa.gov.tr/MFA/PressInformation/Speeches/ Speeches2004/Statement By G u l_14February 2004.htm 82) SonerCagaptay, `Turkish rapprochement with Middle East rogue states?` ,Policy watch,no.825,9 January 2004,Washington Institute of Near East Policy ,p.2,www.washingtoninstitute.org 83)`Kurds killed in Syria clashes`, www,news.bbc.co.uk/1/hi/world/ middle_ east/3517848,16 March 2004 `Syria urged to free riot Kurds`, www.news.bbc,co.uk/1/hi/world/middle_east/3607059,, 7 April 2004. 84) GurgerGarusi, ` Kurds riot in Iran`, Kurdistan Observer, 11 March 2004. 85) Muhammad Muslih, `Syria and Turkey: uneasy relations`, in Henri J. Barkey, (ed), Reluctant Neighbor: Turkey`s role in the Middle East, pp.113)129. 86) Quoted in SonerCagaptay, `A Turkish rapprochement with Middle East rogue states? ` 87) See GokhanCetinsaya, `Essential friends and natural enemies: the historic roots of Turkish)Iranian relation`, MERIA, vol. 7, no. 3, September 2003; and AtilaEralp, `Facing the challenge: post)revolutionary relations with Iran`, Henri J. Barkey, (ed), Reluctant Neighbor: Turkey's role in the Middle East, pp. 93)112. 88)`Iran reassures Turkey on Border security`, Turkish Daily News, 12 January 2004. 89) `Iran to declare Kongra)Gel as terrorist`, Turkish Daily News, 21 July 2004. 90)`Erdogan says Iran visit not aimed against third countries`, Turkish Daily News, 31 July 2004. 91) `Turkey denies shitt in foreign policy`, financial Times, 8 April 2003. See also Strategic Comment, `Turkey eyes the Middle East`. 92) See for example `Syria and Iran aiding militants, Iraq says`, Guardian, 20 February 2004. 93)`Malaysia urges Muslim peacekeeping force in Iraq under UN`. Washington post, 10 October 2003; `Turkey faces tough task in getting OIC support for Iraq mission`, Turkish Daily News, 13 October 2004; `Turkey calls for Islamic peacekeeping call for Iraq`, Turkish Daily News, 14 October 2004.e 94) Seymour Hersh, `Plan B`, New Yorker, 28 June 2004. 95) See SonerCagaptay, ` Kurds on the way to Turkey: how Israel can prevent a crisis in its relations with Turkey` ,Ha` aretz, 13 July 2004; Ed Blanche, `Israel`s aliens with Turkey` ,Daily Star, 17 July 2004; `FM appears convinced by Israel denial`, Turkish Daily News,23 June 2004. 96) See SonerCagaptay,` Kurds on the way to Turkey: how Israel can prevent a crisis in its relations with Turkey` ,Ha` aretz, 13 July 2004; Ed Blanche, `Israel`s allines with Turkey` ,Daily Star, 17 July 2004; `FM appears convinced by Israel denial`, Turkish Daily News,23 June 2004. 97) `PKK/KADEK claims to have disarmed`, 6 January 2004; Osman Ocalan in Mosul`, 23 June 2004; and `Osman Ocalan: we have laid down our arms`, 17 September 2004, all Turkish Daily News; `The dispirited descent of Turkish rebel Kurds in Iraq`, Washington post, 26 September 2004. See also Michael Howard, `In their Iraqi mountain hideaway Turkey`s most wanted men stay loyal to their cause`, Guardian 8 October 2003. 98) IlnurCevik, `Who let the door open? `Turkish Daily News, 23 June 2004;Soner Cagaptay and EmrullahEslu, `Is the PKK still a threat to the United States and Turkey?`, Policy watch,no.940, 10 January 2005, Washington Institute for Near East Policy, www.washigtoninstitute.org 159) Ibid. 99) `Turkish army flexes muscles on Iraq, Cyprus`, Washington post, 16 January 2004. 100)`Gul: we will take care of PKK ourselves`, in comments reported in the Turkish Newspaper Zaman and Reported in the Kurdistan Observer, 3 September 2004. 101) Reported in the Kurdistan Observer, 11 September 2004. 102)`Gul: US has lost the support of Turkish public`, in comments reported in the Turkish Newspaper Zaman and reported in the Kurdistan Observer, 24 November 2004. 103) Jane's Intelligence Review, `Ritt in Kongra)Gel`, See also Mehmet Ali Birand, `PKK in northern Iraq not on the agenda anymore`, Turkish Daily News, 5 May 2004. 165) For example, see `US says no military action on PKK soon`, Turkish Daily News, 19 June 2004. 104)`Remarks by Condoleezza Rice about Kurd in southern Kurdistan`, Kurdistan Observer, 21 August 2004. 105)`Turkey loses patience with US stance on Kurdish rebels, PM warns`, Kurdistan Observer, 4 September 2004. 106) Reported in the Kurdistan Observer, 22 December 2004. 107)`Turkey Presses Iraq on PKK extradition `, Turkish Daily News, and `US and Iraq agree on militants` return`, Zaman, both 13 January 2005. 108)`Zaman asks, Edelman answers`, Zaman, 10)11 January 2005. 109)`Priorties differ on PKK issue`, Turkish Daily News, 12 January 2005. 110) SonerCagaptay, Time to shut down the PKK: why the US and Turkey should work together`, Policy watch, no, 786, 12 September 2003, Washington Institute Near East Policy, www.washingtoninstitute.org 111)`Strains with America`, Newsweek, 7 February 2005. 112) Ambassador NuzhetKandemir (retired), in an interview with Turkish Daily News, `The future of Iraq`, 5 November 2005. 113) See for example a World Net Daily report, `Military calls for massive operation into Kurdish region`, posted 12 November 2004, and reproduced in the Kurdistan Observer,13 November 2004. The Turkish press also carried reports of the plans. 114) SonerCagaptay, `Time to shut down the PKK: why the US and Turkey should work together`, Policy watch; International Crisis Group, Iraq: allaying Turkey's fear, p.14. 115) Details of Turkey's EU accession)related reform programme can be found at the Turkish Foreign Ministry website at www.mfa.gov.tr 116) This point is Made by Graham E. Fuller, ` Turkey's strategic model`, Washington Quarterly vol.27, no. 3, summer 2004, pp.51)64.; and Mohammed Ayoob, `Turkey's multiple paradoxes`, Orbis, vol. 48, no. 3, summer 2004, pp. 451)463. 117) See ZiyaOnis, `Domestic politics, international norms, and challenges to the state: Turkish)EU relations in the post)Helsinki era`, Turkish Studies, vol. 4, no.1, spring 2003, pp.9)34.. 118) Regular report on Turkey`s progress toward accession, http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/index.htm 119) See, for example, the statement issued on 12 December 2004 by a group of prominent Kurdish leaders associated with the Kurdish Institute of Pairs, `What do the Kurds want in Turkey? `, found at www.Kurdistanobserver.com see also, `Kurds see bright future in EU`, 9 October 2004; and `Kurds ask Turkey for more democratic steps ahead of key EU summit`, 4 December 2004, both Kurdistan Observer. 120)`Kurds activists set up new party`, 23 October 2004; and `Kurdish politicians lend support to Zana`s call for new party`, 4 November 2004, both Kurdistan Observer. 121) SonerCagaptay and EmrullahEslu, `Is the PKK still a threat to the United States and Turkey? ` 122) DoguErgil, `Foreign policy challenges (2): Iraq`, 7 February 2005; and FaikBulunt, `Preparing the new Iraqi constitution; risk factor`, 8 February 2005, both Turkish Daily News. 123) Quoted in Jackie Spinner, `for proud minority, a ``very happy day```, Washington Post, 31 January 2005. 124) `Kurds set to win two thirds of vote in Kirkuk`, Kurdistan Observer, 2 February 2005.
37277 جار خوێندراوه‌ته‌وه‌       |     Thursday, March 10, 2016
Share |
زیاتر
 سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرانبەر بە كورد
لە 1918 - 1926
سامان مستەفا رەشید
مه‌یخانه‌یی دڵ
عه‌بدوڵڵا قه‌ره‌داغی
لە پەراوێزی پڕۆسەی ئاشتی تورك و كورددا
توركیا و موعەممای پرسی كورد دەرگیریی و كاریگەرییەكان
لە پێوەندییە دەرەكییەكانی توركیادا
نووسینی: ئۆفرا بێنگیۆ
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییە وە: ماجید خەلیل
جارێکیدی لەگەڵ حەزرەتی نالی
حەکیم مەلا ساڵح
لە پەراوێزی پڕۆسەی ئاشتی تورك و كورددا
توركیا و موعەممای پرسی كورد دەرگیریی و كاریگەرییەكان
لە پێوەندییە دەرەكییەكانی توركیادا
نووسینی: ئۆفرا بێنگیۆ
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییە وە: ماجید خەلیل
نالی، لە نیشتمانی مەعریفەوە تا غوربەتی زمان
هەڤپەیڤینێک لەگەڵ رەخنەکار و مامۆستای زانکۆ، عەبدولخالق یەعقووبی
سازدانی: هەرێم عوسمان
سیاسەتی حكومەتەكانی توركیا و
رەوشی گشتی كوردستانی باكوور
عەلی حاجی زەڵمی
دیدار له‌گه‌ڵ دكتۆر حه‌مه‌ نوری عومه‌ر كاكی
مامۆستا له‌ زانكۆی سلێمانی
سازدانی هه‌رێم عوسمان
ژمارەی نوێی گۆڤاری کۆچ بڵاودەبێتەوە
تێڕامانێك له‌ ژیاننامه‌ی نالی
حه‌بیب جاف
هەنگاوەكانی پێش ئاشتی لە توركیا
حەبیب محەمەد دەروێش
گرفتی بێقەوارەیی كورد لە سەردەمی عەولەمەدا
سەلام عەبدولكەریم
سیاسەتی خاوەن مەرجەعییەتی دینیی بەبێ دەوڵەتی ئیسلامی
ئایا پارتی دادوگەشەپێدانی توركی دەبێت بە مۆدێلێك بۆ ئیسلامیستەكانی عەرەب؟(1)
نووسینی: ئەحمەد ت. كۆرۆ(2)
وەرگێڕانی: بەرزانی مەلا تەها
بزاڤی ناسیۆناڵیزم و دەوڵەت- نەتەوە
پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان لەنێوان خەون و راستیدا
گفتوگۆ لەگەڵ دكتۆر سەعید شەمس
ئا: هادی محەممەدی
هەڵوێستی توركیا لە فیدراڵیزمی
هەرێمی كوردستانی عێراق
ی. سەرپەرشتیار: وەسمی محەممەد ئەلشمەری
ی. توێژەر: محەممەد حازم حامید
وەرگێڕانی: حەسەن حسێن
دەوڵەتی كوردی.. خەونە وازلێنەهێنراوەكەی كورد
وتووێژ لەگەڵ د.سەردار عەزیز
سازدانی وتوێژ: سەلام عەبدلكەریم
ئیشكالییەتی ئاشتی لە توركیا
هەڤپەیڤین لەگەڵ د. شێركۆ كرمانج
مامۆستای زانكۆ، لە زانكۆی ئۆتارا، مالیزیا
هەڤپەیڤین: هەرێم عوسمان
ئاستەنگەكانی بەردەم سەربەخۆبوونی هەرێمی كوردستان
هێمن ئیبراهیم
وردەكارییەكانی خەباتی چەكداریی
لە ئەجێندای (پەكەكە)دا
بەشێك لە كتێبی كچە رۆژنامەنووس (ئەلیزا ماركۆس)
وەرگێڕانی: ماجید خەلیل
دەوڵەت، لەنێوان خواست و كاردانەوە
محەمەد مێرگەسۆری
توركیا : چارەسەركردنی كێشەی كورد و
دینامیكە هەرێمییەكان
نووسینی: ئۆمیر تاشـبینار(*)
وەرگێڕانی: مەهاباد قادر
ستراتیجیەتی شێغ عوبەیدوڵڵای نەهری لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆدا
خالید دۆستی
ئیشكالییەتی ئاشتی لە توركیا
هەڤپەیڤین لەگەڵ د. شێركۆ كرمانج
مامۆستای زانكۆ، لە زانكۆی ئۆتارا، مالیزیا
هەڤپەیڤین: هەرێم عوسمان
دەوڵەتی كوردی
حەقیقەتە یان یۆتۆپیا
ن: ئەبرەم شبیرا
و: بیلال ئیسماعیل
لە پەراوێزی پڕۆسەی ئاشتی تورك و كورددا
توركیا و موعەممای پرسی كورد
دەرگیریی و كاریگەرییەكان لە پێوەندییە دەرەكییەكانی توركیادا
نووسینی: ئۆفرا بێنگیۆ(*)
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییە وە: ماجید خەلیل
سەردەمێكی هاتوو بۆ كورد
ئه‌کره‌م مهیرداد
هەنگاوەكانی پێش ئاشتی لە توركیا
حەبیب محەمەد دەروێش
پشكوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ
به‌رزان مه‌لا ته‌ها
سیاسەتی توركیا بەرانبەر بە باكووری عێراق
گرفت و ئاسۆ ئایندەییەكان
نووسینی د. بیل پارك
وەرگێڕانی: سان بەرزان ئەحمەد
پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان
هادی محه‌مه‌دی
سیاسەتی حكومەتەكانی توركیا و
رەوشی گشتی كوردستانی باكوور
عەلی حاجی زەڵمی
كۆتایی دەوڵەتی شۆرشگێڕەكان
حەبیب محەمەد دەرویش
سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرانبەر بە كورد لە 1918 - 1926
سامان مستەفا رەشید
مژمۆری چاوی شێخ ره‌زا و دیده‌ی رۆشنی مه‌وله‌وی
سونبولی ئایینی كاكه‌یی له‌ نێوان تێڕوانینه‌كانی
شێخ ره‌زا و مه‌وله‌ویدا
همایۆن ساحیب
تەنیایی یان جیایی؟
نووسینی: د. عەلی شـەریعەتی وەرگێڕانی: موسعەب ئەدهەم
چاكشوێن و به‌دشوێنی شێخ ره‌زا
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج
عەلی شەریعەتی ..ئەو كەسەی هەموو رۆژێك تیرۆر دەكرێت!
نووسینی: حەبیب محەممەد دەروێش
شێخ ره‌زای تاڵه‌بانی كێیه‌ ؟
هێمن ئیبراهیم ئه‌حمه‌د
رۆڵی ( شەریعەتی ) لە خەباتی ئیسلامی
پێشەوتووخوازی لە ئێران 1965 - 1977
نووسینی: وەلید محمود عەبدونناسر
وەرگێڕانی: بـــەرزانی مەلا تـەها
باسوخواسواسێكی شێخ ره‌زا له‌ هه‌ڵه‌بجه‌دا
حه‌كیم مه‌لا ساڵح
دكتۆر عەلی شەریعەتی پیاوێك
هێشتاش لە ئاسمانی دنیای رۆشنبیریدا دەدرەوشێتەوە
نووسینی: موسعەب ئەدهەم
شێخ ره‌زا شایه‌تحاڵێكی وریای سه‌رده‌می خۆی
ئه‌مین شوان
نالی
ساكار ئه‌كره‌م حه‌مه‌ ساڵح
هاوكێشه‌كانی ده‌سه‌ڵات
كاتێك شـــــیعر هاوكێشه‌كان لاســــه‌نگده‌كات
شێخ ره‌زای سه‌ركز
شێخ ره‌زا و هێستره‌كه‌ی میر
ع. باخانی
پڕۆژه‌ی نالی،
پڕۆژه‌ی بیرلێكراوه‌ی مه‌ولانا خالید
حه‌بیب محه‌ممه‌د ده‌روێش
جیهانگیری ‌و جیۆئه‌تنیكی ئێران
مامه‌ند رۆژه‌
ئه‌و گرێكوێرانه‌ی له‌ ژیانی نالیدا ناكرێنه‌وه‌
م. عه‌لی
دیموكراسییه‌ت و پرسی مافی كه‌مایه‌تییه‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌كان
جه‌لیل مرادی
په‌یامی نالی
د. سه‌باح به‌رزنجی
چه‌مكی كه‌مایه‌تی و پێناسه‌ی له‌ په‌یماننامه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا
نووسنی: موه‌فه‌ق محه‌ممه‌د
وه‌رگێڕانی: بلال اسماعیل
رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی، داعش..
خوێندنەوەییەكی سۆسیۆمێژوویی
ئیبراهیم حاجی زەڵمی
لە سەلەفییەتی دەقەوە بۆ سەلەفییەتی جیهادی
حەبیب محەممەد دەروێش
لە بارەی داعش و بونیادگەرایییەوە
ئایندەی سەلەفیگەری پەڕگیر
ن. سەید سادق حەقیقەت
و. هەڵكەوت هەورامی
پەیوەندییەكانی توركیا‌و ئیسرائیل
ن: د.ئەمیرە ئیسماعیل ئەلعوبەیدی
و.لەعەرەبیەوە: د.سەلام عەبدولكەریم
نهێنیکاری لە بونیادنانی دەوڵەتێکی بەهێزدا
سیاسەتی نهێنیکاری ئەتۆمی ئیسرائیل
و.حه بيب محەمەد دەرويش
زمانی کوردی و پێوه‌ندی به‌ناسنامه‌ی کورده‌وه‌
محه‌مه‌د که‌ریمی
ئه‌ده‌بی پۆست مۆدێڕن، زه‌رووره‌تێکی ناوه‌خت
حه مه ی که ریمی
رات چییه‌ له‌سه‌ر بابه‌ته‌ بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته‌؟



ژماره   بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
govari koch| All rights reserved © 2010