(شەریعەتی) كێ بوو، چی وت؟
گفتوگۆ لەگەڵ (د. سروش دەباغ)
لە رۆژانی شەهیدبوونی دكتۆر "عەلی شەریعەتی" گفتوگۆیەكمان لەگەڵ "د. سروش دەباغ" كوڕی رۆشنبیر و بیرمەندی ناوداری ئێرانی "د. عەبدولكەریم سروش" ئەنجامدا تاكو بۆچوون و روانینی ئەو لەمڕووەوە بزانین.
پرسیار: رووی جیاواز و سەرنجڕاكێشی زمانی پێیوەندی و ئەوئامانجانەی "شەریعەتی" لە مەیدانی بیر و ئەندێشەدا پێیانەوە خەریكبوو، لەگەڵ زمانی پەیوەندی زانایانیتر ئەو قۆناغە لەچیدایە كە رەنگە بتوانرێ بوترێ پایەكانی گوتاری ناو زانكۆ و نەوەی نوێمان، لەگەڵ بوونی ئەو رەخنەگەلەی كە هاووەچەكانی "شەریعەتی" هەیانە و تەنانەت رۆشنبیری ئایینی ئێمەی لەسەروەستاوە؟
سروش دەباغ: ئەگەر مەبەست سەرنجڕاكێشانی گوتار و گوتاری مەرحوم "شەریعەتی" بێت، دەتوانرێ بوترێ كە "دكتۆر شەریعەتی" كەم تا زۆر لەگەڵ زمانی سوننەت ئاشنابوو، هەرچەندە ئەم ناسینە بەشێوەیەكی زۆر قووڵنەبوو. بڕێك تەفسیر، هەندێك كەلام و هەندێكیش فەلسەفەی دەزانی، باوكێكی زانای هەبوو و ژینگەی پەروەردەی ئایینی هۆكاری پێگەیشتن و فراوانبوون و گەشەی ئایینی ئەو بوو. لەسەرووی ئەمەشەوە لەگەڵ شێوازی ژیانی ئایینی ئاشنا بوو.
هەموو ئەمانە بوونە هۆكاربوون لەكرداردا، ئەوساتەی زاریدەكردەوە و شتێكی دەنووسی، داخوازی و مەبەستی لە سوننەتی ئایینی سەردەمی خۆی كاریگەر بێت. ئەو لە هەمانكاتدا ئاشنایی لەگەڵ ئەدەبییاتی مۆدێرندا هەبوو و قەڵەمەكەی، پەخشان و دەربڕینی، تەژی لە ئامۆژە و ئایدیا مۆدێرنەكان بوو. "دكتۆر شەریعەتی" لەلایەكەوە ئاگاداری "كافكا" بوو و لەلایەكیترەوە "گلشیری" خوێندبوویەوە و ئاشنایی لەگەڵ "سارتەر" هەبوو، هەڵبەتە لەبارەی قووڵایی رۆچوونی دكتۆرەوە لەم بیر و هزرانەدا بڕیارنادەم، بەڵام لەبارەی ئەوەی بۆچی زمانی سەرنجڕاكێشبوو، دەبێت ئەوەمان لەبەرچاوبێت مەرحوم "شەریعەتی" مەعریفە، ناسین و جیهانبینی خۆی لە قاڵبی زمانێكی سەرنجڕاكێشدا رژاندبوو. زمانێكی سەرنجڕاكێش كە رەنگە كەسانیتر هەیانبێت و وەكو پێویست بەهۆی مەعریفەتیانەوە نەبێت. "شەریعەتی" بینالەسەر پەروەردەی ئایینی و بەلەبەرچاوگرتنی پێشینەی منداڵی لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ باوكی خۆیدا كە زانایەكی ئایینیبوو و ئاشنایی تاڕادەیەكی دكتۆر "شەریعەتی" لەگەڵ دونیای مۆدێرنە و.. هتد، هەموو ئەمانە لەسەرووی توانای سیحری دەربڕین و سیحری قەڵەمەكەی، كەسایەتییەكی ئاراوتەیی "استپنایی" دوستكردبوو كە كەمتر لەكەسێكدا هەموو ئەم شتانە كۆدەبنەوە.
دكتۆر "شەریعەتی" تواناییەكی سەرسووڕهێنەری لەقسەكردندا هەبوو. بەمانای وردی وشە گوتەبێژ و وتاربێژبوو. هاوڕای ئەوەی كە "ئەرستۆ" لەبارەی هونەری گوتاربێژییەوە دەیوت و هونەری جیاوازی لەقسەكردندا لەیەكترجیاكردبوویەوە و ناسیبوو. یەكێكیان هونەری وتاربێژی، یەكێكیتر هونەری جەدەل و گفتوگۆ بوو لەكۆتاییدا هونەری بەڵگەهێنانەوە. دكتۆر "عەلی شەریعەتی" زیاد لەوەی قسەی جەدەلی و بەڵگەهێنانەوە بەكاربهێنێت بەچاكی سوودی لە هونەری وتاربێژی وەردەگرت. ئاوازی دەنگی دڵئەنگێزی "شەریعەتی" لەوتارەكانیدا و گەنجینەی زاراوە دەوڵەمەندەكانی، گوێگری بەرەو لای خۆی رادەكێشا و سیحری لە گوێگر دەكرد.
بۆ وتاربێژێك و رۆشنبیرێك كە دەچێتەناو مامەڵە و گفتوگۆ لەگەڵ چینی مامناوەند، بۆئەوەی خەڵكی بەگشتیش بتوانن لە قسەكانی بەهرەمەندبن، بوونی هونەری وتاربێژی، گەلێك گرنگە.
هەڵبەتە نابێت دەردمەندی و بوونی ئازاری "شەریعەتی" فەرامۆشبكەین. لەم دەردمەندییەشدا ئەركی نەدەخستەسەر خۆی و شتی دروستكراونەبوو. ئەو وێنای راستەقینە و واقیعی خۆی لەبارەی كێشەكان و زیانە فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەوڕۆژانەی موسوڵمانان و ئیرانیان بێكەموكورتی دەردەبڕی و لەژێر كاریگەری گوتاری رەخنەگرانەی مۆدێرنە، وێنای ئەوەبوو كە تووشبوون بە ماشینیزم لە فەرهەنگی ئێمەدا، رۆژئاوازەدەیی و داگیركاری، خەڵك بە گێلكردن "استحمار" و ستەمكاری كە لەلایەن رۆژئاواییەكانەوە دامێنی ئێمەی پیسكردووە، رێگرە لە پێشكەوتن و گەیشتن بە سەری مەنزڵی مەبەستی ئێمە.
لەلایەكیترەوە هونەر دەبڕینی ئازار و دەردی هەبوو و بە چەشنێكی زۆر سەیر ئەمەی تێدابوو. وتویانە و هەموومان بیستوومانە كە: (قسەیەك لەدڵەوە بێتەدەرەوە، بەدڵیشەوە دەنیشێت.) سەلمێنەری دیاری ئەم قسەیە لە رۆژگاری "شەریعەتی"یشدا بوو.
دكتۆر "شەریعەتی" لەوڕووەوە لە ماوە و درزی نێوان سوننەت و مۆدێرنە هەنگاوی دەنا و لە رۆشنبیرە كاریگەر و بەناوبانگە ئایینییەكانی پێش شۆرش بوو، ئەو بابەتانەی كە دەیخستنەڕوو، خۆماڵی و ئێستاییبوون. ئەمەش یەكێكە لە تایبەتمەندییە سەرنجڕاكێشەكانی دەربڕینی دكتۆر "شەریعەتی". هەڵبەتە خۆماڵیبوونی ئەندێشەكانی دكتۆر "شەریعەتی" لەلایەكیترەوە رەخنەی رەخنەگرانی بەدواوەبوو.
من لەم دواییانەدا رەخنەم لە یەكێك لە رۆشنبیرانی هاوچەرخ گرتووە كە باوەڕیوایە هەموو ئەو كارانەی لە حەوزەی ئەندێشەدا و لە سەردەمی نوێدا كە رۆشنبیرانی وەكو "شەریعەتی" ئەنجامیانداوە، جۆرێك وەرگێڕان و بیركردنەوەی ئێمە لەكۆتاییدا جۆرێك وەرگێڕانە، نووسیومە و لەوێدا هێناومە یەكێك لەوكارانەی كە رۆشنبیرانی ئایینی وەكو "شەریعەتی" ئەنجامیانداوە، چەمكسازییە.
كارێك كە سەركەوتنی وەكو "شەریعەتی" لەگەڵدایە. ئەو لەگەڵ هەبوونی ئەوەی كە گونجاوی لەنێوان ئەو كۆمەڵگەیەی كە تیایدادەژیا، دۆزینەوەی بابەتگەل لە جیهانی دەوروبەری خۆی و بەدوی بیناكردنی چەمكگەلی نوێ بینالەسەر ئەو بابەتانەی لەدەوروبەری خۆی و روونكردنەوەی بەوەدەزانی كە رێگاكانی بدۆزێـەوە كە دەتوانێت بۆ واقیع كاریگەربێت.
لە باسی چەمكسازیدا دكتۆر "شەریعەتی" چەمكگەلی وەك: خودسازی شۆرشی، شیعەگەری عەلەوی، شیعەگەری سەفەوی و گەڕانەوە بۆ خودی دروستكرد. یەكێك لە پێوەرە سەركەوتوەكانی رۆشنبیر و بیرمەندێك پێوەری توانایەتی لە چەمك سازیدا. چەمكسازی كە پەیوەستە بە پۆلبەندی ئەو بابەتانەی لەگەڵیاندا دەست و پەنجە نەرمدەكەین و تاكو رادەیەكیش ئەو رێگایانەی دەیانگرینەبەر و روونكردنەوەی ئەوەی چ بەرهەمگەل و ئەنجامگەلێك لەسەر كردارەكانمان هەیە.
بە بۆچوونی من نهێنی سەركەوتنی دكتۆر "شەریعەتی" كۆمەڵە هۆكارێكە كە ئاماژەیانپێكرا. ئەو هونەرمەندبوو لە دیاریكردنی ئازار و رەنج و دەربڕینی ئازار. دڵسۆزی لە دەربڕینیدا شەپۆلدەدات و لەلایەكیترەوە بەمەبەست، هونەری وتاربێژی چاكدەزانی و دەستێكی باڵای لە چەمكسازیدا هەبوو.
پرسیار: ئایا رێڕەوگۆڕین و بیركردنەوە لە ژیانی "شەریعەتی"یدا بەشێوەیەكی یەكجۆرە یان قۆناغی جیاوازی لە رێڕەوی ئەندێشەی ئەودا دەبینین؟
سروش دەباغ: لەنێوان فەیلەسوفان خۆرئاوادا كە قۆناغی فیكر جیاوازییان هەبووە، بۆنموونە: دەتوانین ناوی "ڤیتگنشتاین"ی پێشوو و "ڤیتگنشتاین"ی دواتر یان "هایدگەر"ی پێشوو و "هایدگەر"ی دواتر ببەین. بەڵان لەبارەی دكتۆر "شەریعەتی"یەوە، زۆربەی ئەو كارانەی كە "شەریعەتی" ئەنجامیداون، لە دەوری (40) ساڵیدان. بەومانایەی تەنانەت لاوی و تەمەنی گەنجی ئەو بە كۆتا نەگەیشتووە.
ئەگەر تەمەنی زیاتربوایە، بێگومان شتانی پوختەتری باسدەكرد و دەردەبڕی و چ بگا بەوەی پێداچوونەوەی بەهەندێك لە ئایدیاكانی خۆی دەكرد. بە باوەڕی من لە چەند شتانێكدا شاهێدی چوونەناوەوە و دەستكاریكردن لە مەیدانی ئەندێشەی "شەریعەتی"داین، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی بوارێكی بۆ گۆڕانكاری فیكری نەبوو. كات تەنگ، زیندان كە بەشێك لە ژیانی ئەو لەوێ گوزەرا، بە گوتەی خۆی: (هەزار شەوی تەنیایی) كە لە كتێبی "لەگەڵ گوێگرانی ئاشنا"دا ئاماژەیپێكردووە، هەموو ئەمانە بواری گەشەپێدانی فیكرییان لەووەرگرتەوە. خودی خۆی ژیانی خۆی بە پێنج ساڵی جیاواز دابەشكردبوو كە هەر یەك لەوانە و لەوساڵانە بە كارێكەوە خەریكبووە.
"شەریعەتی" باوەڕیوابوو كە لێكۆڵەر نییە و باری ئازاری "ئەبوزەر"و هەموو ستەملێكراوانی جیهان خراوەتە سەرشانی ئەو. جۆری رۆمانتیكی بوو، كەسێكی ئازاراوی كە زیاتر بیرۆكە و بیركردنەوەكانی روەو جووڵە و بزاوتن بوو جوڵە دروستكردنی بە هۆكاری دەوڵەمەندكردنی كاروبارەكان دەزانی. ئەمە بەو مانایە نییە كە كەڵكەڵەی حەقیقەتی نەبوو، بەڵكو ئەوەی سەنتەر بە بیركردنەوەكانی دەبەخشی، دروستكردنی بزووتنەوە و شۆرش بوو.
لەهەمانكاتدا "شەریعەتی" پێداگری لەسەرئەوەدەكرد كە شۆرش پێش خودئاگایی، ترسناكە. لەهەمانكاتدا هەنگاوێكە كە بیرۆكەكانی بەشێوەیەكی زۆرینە و فرە پۆلبەندی دەكەین، لەژێر گوتاری شۆرشدا بەناوی ئایین و بەسوودوەرگرتن لە گەنجینەی وێناكان و شتە سەلمێنراوەكانی ئایین، پۆلبەندی دەكرێت. ئەو ئەنجامەی لێرەدا بەدەستدەهێنرێت بریتییەلەوەی كە ناتوانرێت بەڕوونی ناوی قۆناغە هزرییە جیاوازەكانی ماوەی ژیانی دكتۆر "شەریعەتی" بەرین.
پرسیار: هەر بەوجۆرەی "سروش" دەیوت: لە كۆتاییەكانی تەمەنی دكتۆر "شەریعەتی" لەگەڵ زنجیرەیەك بابەتی رۆحی داخوازی گۆشەگیری و گۆشەگیری رووبەڕووین، ئایا بەرهەمێك لەو قۆناغانەی دكتۆر "شەریعەتی" لەبەردەمماندا هەیە؟
سروش دەباغ: بەڵێ كۆتاییەكانی تەمەنی، كتێب گەلێكی وەكو عیرفان، بەرامبەر، ئازادی و هەندێكیتر لە ئایدیا و بۆچوونەكان لەهەمان ئەوكاتانەدا بڵاودەكاتەوە و رەنگە ئەم حاڵی گۆشەنشینی، پەیوەستبێت بە حاڵ و دۆخی پاش زیندانیكردنی كە كۆچی دكتۆر "شەریعەتی" بەدواوەیە و لەدوای مانگێك پاش كۆچكردن، وەفاتدەكات.
پرسیار: "شەریعەتی" ماوەیەكی زۆر لە خانەكانی زیندانی تاكەكەسی تێپەڕاندبوو. لە حاڵ و دۆخی دەروونناسی زیندانیانی تاكەكەسییەكان ئەوەباسدەكرێ كە بەتێپەڕبوونی كات گۆڕان بەسەر بۆچوونیان دێت، ئایا لە حاڵ و دۆخی ئەویشدا و پاش ئازادبوونی لە زیندان، خاڵێك هەیە لەم خاڵەدا باسبكرێت؟
سروش دەباغ: "عەلی رەهنما" لە كتێبی (موسوڵمانێك لەگەڕان بەدوای یۆتۆپیا)دا هەوڵدەدات تاكو ئەوە پیشانبدات كە شیكاركردنی "شەریعەتی" لەزینداندا گۆڕانی بەسەردا هات. هەڵبەتە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاوبێت كە ئەم بۆچوونە دژیشی هەیە و خۆشەویستانی "شەریعەتی" ئەم بۆچوونەیان بەدڵنەبوو، كەسانێك باوەڕیانوایە كە "شەریعەتی" لەزینداندا بەم ئەنجامە گەیشت كە دەتوانرێ بۆ پاراستنی بزووتنەوە و سەركەوتنی كۆتایی بزووتنەوە لەزینداندا خەریكی رەخنەی ماركسیزم بێت.
پرسیار: هۆكاری جەنجاڵی بیرمەندانی سوننەتی لەمەڕ بیرۆكەكانی دكتۆر "شەریعەتی"و تەنانەت باسی هەڵگەڕانەوە "مرتد" زانینی لەلایەن هەندێك كەسەوە كە لەگەڵ ئەوەشدا تیغی تیژی گومانی بەرەو رۆیشتووە، چییە؟
سروش دەباغ: باسی رەدكردنەوەی دكتۆر شەریعەتی كەمبوو و پاش شۆرشیش زۆر كەمتربوویەوە. رەنگە هەندێك وا گومانیانكردبێت كە قسەكانی دكتۆر "شەریعەتی"، دژی ویلایەت، دژی ئیمامەت یان تەنانەت لەو شەتەحییاتانەی لە گفتوگۆكانی تەنیاییدا هەن، پێشێلكەری نبوەت بێت. بەشێوەیەكی گشتی بەمجۆرە سەیری "شەریعەتی" نەكرا و شتێكی سەرتاپایی نەبوو. لەبنەڕەتدا نابێت كەسێك بەمجۆرە شتانە لەڕووی مەعریفییەوە نەفیبكرێت و نابێت هیچكات دامێنی ئەم بابەتانە زیادبكرێت تاكو كۆمەڵگە لە دادوبێداد و گفتوگۆی زانستی بێبەشنەبێت.
پرسیار: لەبارەی گفتوگۆكانی تەنیایی "شەریعەتی"یەوە شتێكتان لەیادە كە حاڵەتی ئەو بەچاكی نومایانبێت؟
سروش دەباغ: بەڵێ، لەبیرمە لە گفتوگۆكانی تەنیاییدا، لەجێگەیەكدا هەندێك لە حاڵ و دۆهی خۆی دەخاتەڕوو و دەستەواژەگەلی وەك بیستنی دەنگی زنگ لەناو خۆیدا هەستپێدەكات. ئەم دەستەواژەیە یادهێنەرەوەی ئەم بەیتەی "حافیز"ە كە دەڵێت:
كس ندانست كە منزلگە مقصود كجاست
انقدر هست كە بانگ جرسی می اید
واتە: (كەس نازانێت مەنزڵگەی مەبەست لەكوێوەیە، هێندە هەیە دەنگی زەنگ دێت.
پرسیار: ئایا زانستە مرۆییەكان و زانستە ئیسلامییەكانی "شەریعەتی" هۆكاری دژیەكی لەبیرۆكەكانیدا نابێت؟
سروش دەباغ: شەریعەتی وەكو كەسێكی ئایدۆلۆژی هەوڵیدەدا تاكو سەرچاوە فەرهەنگییەكانمان پاكوخاوێنبكاتەوە و كۆمەڵێك ئامراز لە خەباتێكی شۆڕشگێڕیدا بداتەدەست گوێكرانی. بەومانایەی "شەریعەتی" بەتەواوی ئەكادیمیستێك و لێكۆڵەرێك نەبوو و هەڵبەتە ئەمەش بەومانایە كە ئاشنایی ئەو لەگەڵ ئامۆژە و فێركارییە ئایینییەكاندا رەدبكەمەوە.
پرسیار: بەشێوەیەكی گشتی ئایا ئەندێشەی ئایینی "شەریعەتی" بەسەر ئەندێشەی رۆژئاوایی "شەریعەتی"دا زاڵبوو یان بەپێچەوانەوە یان مامناوەند بوو؟
سروش دەباغ: لەگەڵ هەردوو ئەم گوتارانە بەشێوەیەكی نەك زۆر قووڵ ئاشنابوو. نە قووڵبوونەوەی زۆری لە سوننەتی ئیسلامی هەبوو و نە قووڵبوونەوەی قووڵی لە سوننەتی رۆژئاوایی هەبوو. دەتوانرێت حاڵەتی مامناوەند لە ئەندێشەی "شەریعەتی" بدۆزرێتەوە. بڕێك كەلامی دەزانی و بڕێكیش فەلسەفە، كەمێك زیاتر مێژووی ئیسلامی دەزانی و كەمێك توانای لە تەفسیر و عیرفاندا هەبوو. لەلایەكیترەوە لەگەڵ كۆمەڵناسی نوێ ئاشناییەكی مامناوەندی هەبوو. هیچكام لەم بابەتانە رێگری بیرمەندی كەسێك نابن، چونكە هەر بەوجۆرەی وتم، گەنج و گەنجینەی مەعریفی – بوونگەرایی زۆری هەبوو. بەڵام دەبێت بە شایەدی بەرهەمەكانی دەبێت بەشێوەیەكی مامناوەند هەڵسەنگاندنی بۆبكرێت.
پرسیار: لەكۆتاییدا هۆكاری نەمری "شەریعەتی" چییە؟
سروش دەباغ: هونەرمەندبوو لە ئامرازی ئازار و دەردا، چەمكسازێكی بەتوانابوو. هەبوونی ژیانێكی كەم تا زۆر سەرنجڕاكێش و نهێنیئامێز، قەڵەمی سیحری هەبوو، كاریزمابوونی كەسایەتی، ئەو دڵسۆزییەی تیایدادەبینرا، لەبەرچاوی ئەوانیتردا حاڵ و دۆخی بوونگەرایی خۆی باسدەكرد كە لە "گفتوگۆكانی تەنیایی"و "كویر"دا هاتووە و كەمتر رۆشنبیری خەریكی ئەمە بووە، هەموو توانا و پێگەی كەسێك زیاددەكات.
لە "گفتوگۆكانی تەنیایی"دا لەگەڵ مرۆڤێكدا رووبەڕووین كە كەم تا زۆر كەسایەتی خۆی لەبەرامبەر گوێگردا رووتكردووەتەوە و ئەمكارەش هەستی نزیكی بە گوێگر دەبەخشێت و دووری و ماوەكانی لەگەڵدا كەمدەكاتەوە. "شەریعەتی" مرۆڤێكی رەسەن بوو بەهەمان ئەو پێناسەیەی كە بوونگەرایی "ئەگزیستانیسالیزم" لە مرۆڤی رەسەن هەیەتی. پێشبینیدەكەم مانا و نەمربێت.
•••
تێبینی ئەم گفتوگۆیە ساڵی (1389) ئەنجامدراوە.
سەرچاوە: ئینتەرنێت.
|
|
33902
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Wednesday, May 18, 2016
|
|
|