سیاسەتی حكومەتەكانی توركیا و
رەوشی گشتی كوردستانی باكوور
عەلی حاجی زەڵمی
كوردستانی باكووور لە سییەكانی سەدەی بیستەمی جەنگی جیهانی دووەمدا بەتوندی سەركوتكرابوو، دەسەڵات و یاسا لەسەر مەسەلەی كورد زۆر دیسپۆتیزم و هەستیار مامەڵەیدەكرد، خامۆشی و سەركوت و گەمارۆی سەر كوردستانی باكووور، دەنگورەنگی كوردانی باكوور و بارودۆخەكەیانی لەبەردەم دنیای دەرەوەدا شێواندبوو، هەربۆیە زانیارییەكانی سەر ئەو قۆناغە زۆر لێڵ و پەنهانن، هێندە دەزانرێ لە دواین زەبری سەردەمی تاكحیزبی كۆماری توركیا بۆسەر كورد و جووڵانەوەی كوردستانی باكوور، لەداردانی (120) كەس بوو لە سەرۆكهۆزەكانی كورد لە دیاربەكر، ئەم رووداوەش لە بەهاری ساڵی 1945ز بوو، رووداوەكە بە بیانوی كۆبوونەوەی جەماوەری كوردی دیاربەكر بوو دژی سیاسەتەكانی حكومەت، بەمجۆرە چ لە ساڵانی جەنگی جهانی دووەم و چ لە ساڵانی یەكەمی دوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەم، دەسەڵاتدارانی توركیا زۆر لەسەرخۆ و بەوریاییەوە هەندێ هەنگاویاننا بۆئەوەی جووڵانەوەی كوردی بەوجۆرە بێدەنگ و مرێنراوییەی خۆیەوە بمێنێتەوە، ئەوان زیاتر لە دروستبوونی كۆماری دیموكراتی مهابات لە رۆژهەڵات كوردستان دەترسان، چونكە ئەمە دەبووە هۆی بەهێزبوونی جووڵانەوەی رزگاریخوازی كورد لە كوردستانی باكوور، هەربۆیە لەكۆتایی ساڵی 1945و سەرەتای ساڵی 1946ز دا دەسەڵاتدارانی توركیا دەستیانكردەوە بە راگواستنی كوردی نزیك سنوورەكانی ئێران و عێراق بۆناو قوڵاییەكانی توركیا، بەڵام لە ئەنجامی توندوتیژبوونی بارودۆخی سیاسی ناوخۆ ناچاربوون تاوێ دەست لە سیاسەتی لەناوبردنی كورد هەڵبگرن، جگەلەمەش لەگەڵ كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەم، ئیتر لەناو چینی باڵادەستی توركیادا بۆچوونیتر دەربارەی كێشەی كورد پەیدابوون، ئەمەش لەگەڵ گۆڕانە نێونەتەوەییەكانی دوای جەنگ و سەرهەڵدانی سەردەمی فرەحیزبی توركیادا هاتەگۆڕێ.
دیارە لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەم لە توركیا، سیستمی فرەپارتی سەریهەڵدا و رۆڵی جەماوەر لە ژیانی سیاسیدا پەرەیسەند، هەر لەمكاتەدا بزووتنەوەی ئازادییە دیموكراتییەكان و نەمانی چاودێری رۆژنامەوانی و لابردنی یاسا توندوتیژەكان و رێگەدان بە فرەپارتایەتی و سەندیكا كرێكارییەكان و چاكسازی بواری ئابووری هاتبووەگۆڕێ، لەتوركیاشدا خواستێكی نوێ بۆ گونجاندنی یاساكانی وڵات لەگەڵ بنەما ئایدۆلۆژییەكانی دیموكراتی خۆرئاوا لەدایكبووبوو، عیسمەت ئینۆنۆ، لە یەكی تشرینی یەكەمی 1945دا رایگەیاند: پێویستە سەرەتای قۆناغێكی نوێ لەتوركیادا رووبدات. هەربۆیە سەرۆكی توركیا لە پەیامی ساڵانەیدا بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی گەورە، پێشوازیكردبوو لە دەركەوتنی پارتی بەرهەڵستكار لەوڵاتدا، هەروەها داوایكردبوو چالاكییە دیموكراتییەكان فراوانتربكرێت كە خۆیان لەدەسپێكی ئەزموونی فرەپارتایەتیدا دەبینییەوە، لەبەرامبەردا جەلال بایار، عەدنان مەندەریس، فوئاد كوپەرلو، ورقیق كورئالتان لە 7ی حوزەیرانی 1945ز راپۆرتێكی ناسراو بە راپۆرتی چوارینەیان دەركرد كە تیایدا رەخنەیان لە میتۆدی ناوخۆی پارتی دەسەڵاتدار (پارتی گەلی كۆماری) گرتبوو، ئەوان خواستی چاوپیاخشانەوە بەتەواوی یاساكان و فراوانكردنی ئازادییە دیموكراتییەكانیان هەبوو، لەسەرەتادا ئەم رەخنانە قەبوڵنەكران و رەخنەگرانیش لەناو حیزبیشدا دەركران، دواتر نەتەوەییە توركەكان كە ئاراستەیەكی ئایینیان هەبوو خواستی حیزبێكی سیاسیان پێشنیاركرد كە بەڵكو هەوڵێكبن بۆ بینینی رۆڵی بەرهەڵستكاری لەحكومەتدا، ئەوەبوو لە 18 تەموزی 1945ز حكومەت واژۆی دواكارییەكەی كرد و پارتی راپەرینی نەتەوەیی دامەزرا، ئەمەیش یەكەمین حیزبی بەرهەڵستكاربوو كە لەوقۆناغەدا لەدایكبوو، دواتر خواستی هەڵبژاردنێكی راستەوخۆشیان خستەبەردەم دەسەڵاتداران، بەڵام نەیانتوانی هیچ كورسییەك لە هەڵبژاردنی 1950ز بەدەستبهێنن، ئەوكات جەلال بایار لە حیزبی كۆماری دەركرابوو، ئەوەبوو لە 7ی كانونی دووەمی 1946ز حیزبێكی نوێی بەناوی (پارتی دیموكرات) دامەزرا لەدەرەوەی دەسەڵاتدا، لەگەڵ ئەم پارتەشدا رێساكانی توركیا رێگایان بە دروستبونی چەندین پارتی ئایدیا جیادا كە بریتیبوونلە:
1. حیزبی سۆسیالیستی تورك.
2. پارتی كرێكاران و جووتیاران.
3. پارتی ئوممە.
لە بواری رۆژنامەگەریشدا ساڵانی ( 1946- 1950 ) 40% ی ئەو رۆژنامانەی كە دەردەچوون لەئێستاشدا بەردەوامن، ئیتر ئامادەیی جەماوەر و خواستی گۆڕانكاری هەموو توركیای گرتەوە، ئاراستەی چەپ و ئیسلامی لیبراڵی ململانێیەكی توندی خزاندە ناوخۆی توركیاوە، لێرەوە كێشەی كوردیش وەكو كێشەیەكی شاراوە و چارەنەكراو زۆر بەگەرموگوڕی لەبەردەم ستراتیژ و سیاسەتی پارتەكاندا راستبوویەوە و پێویستی بە چارەسەر هەبوو، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1950 كە بە یەكەمین هەڵبژاردنی ئازاد لە مێژووی توركیا دێتەهەژماردن، پارتی دیموكرات سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئەم پارتە خۆی بە نوێنەرانی دەرەبەگ و خاوەن زەوی و پیاوانی ئایینی دەبینییەوە كە پێیوابوو ئەوان واقیعی كۆمەڵگای توركیا حیساب بۆدەكەن، ئەم حیزبە چوار ساڵ پێش سەركەوتنی لەلایەن خاوەندارێكی گەورەی وەكو عەدنان مەندەریس و جەلال بایاری سەرۆكوەزیرانی سەردەمی ئەتاتوركەوە دامەزرابوو، پشتیوانی خەڵك لەوان مانای رازیبوونی خەڵك نەبوو بە بەرنامەی پارتەكەیان، بەڵكو كاردانەوەیەك بوو بەرامبەر بە بەربەست و ستەمی چەندین ساڵەی كەمالیزم، سەركەوتنی ئەوان لەسەر بنەمای سەركەوتنی بۆرجووازییەتی تورك بوو، لە یەكەم هەڵبژاردندا كورد و تورك هەردوولا خاوەنی دەنگبوون، لەم سەروبەندەدا تاڕادەیەك هەناسەیەكی ئارام دونیای وێران و جینووسایدی خەڵكی زەبوونی كوردی گرتەوە، ئەو كوردانەی تا ئەوكات رووبەڕوی جینۆسایدی رەگەزی و بایەلۆجی دەبوونەوە، رابەرانی فیوداڵ رێگەیاندا كوردە دوورخراوەكان بتوانن سەردانی شوێنە لێدورخراوەكانیان بكەنەوە و دەیانهێشت زەوییەكانی رابردوویان ببیننەوە، ئەمە تەنها هەوڵێكی دیموكراتییەكان بوو تا دەنگی كورد رابكێشن، لەبەرئەوەی تا ئەوكاتە گیانی عەشیرەتگەری و دەرەبەگایەتی و ناوچەگەریەتی لەناو كورد شوێنی سەنگینی خۆی هەبوو، پێكهاتەی پارتی دیموكراتی توركیایش لەسەر ئەو بنەمایە دامەزرابوو، هەربۆیە كوردەكان نێچیرێكی باشبوون بۆ پڕكردنەوەی سندوقەكانی دەنگدان لە بەرژەوەندی پارتیدا، ئیتر دەبوایە لەبەرامبەر راوكردنیاندا نەرمییەك بنوێنن، دیارە ئەمەیش تا ئەوكاتە بوو كە دەنگی كوردانیان بەكارهێنا و بە هێزی دەنگی كورد سەركەوتن، ئەگەرنا وەكو تێڕوانینی گشتی دەڵێت: "فەلسەفەی پارتی دیموكرات هیچ جیاوازنەبوو لە فەلسەفەی پارتی گەلی كۆماری"، ئەویش پێداگری لەسەر شەش بنەماكەی ئەتاتورك دەكردەوە، لەبەرئەوە سەركەوتنی ئەو پارتە شكستنەبوو لە ئامانجەكانی بۆ پارتی گەلی كۆماری، بەڵكو گواستنەوەی سیستەمی تاكحیزبی بوو بۆ فرەحیزبی، تەنانەت ئەم هەوڵەی توركیا بە یارییەك دادەنرێت لەنێوان سیاسەتمەدارانی ئەوكاتەی توركیا.
سەبارەت بە رەوشی كورد لەڕووی فەرهەنگی و سیاسی و ئابوورییەوە، هەروەها شوێنی كورد لە دەستور و رێساكانی توركیا و سیاسەتی حكومەتە نوێیەكان لەمەڕ كورد، دەكرێ بڵێین قۆناغێكی تاریك رووی لە جیهانی كوردان كرد لەوقۆناغەدا، لەبەرئەوە خزانی توركیا بۆ ئامێزی خۆرئاوا و ئەمریكا، سەرانی شۆڤێنی توركی چاكتر بەردایە حاڵوباڵی ژیانی كورد، شوێنی كورد نەك هیچ گۆڕانی رووەو چاكەی نەدی، بەڵكو وێرانتربوو، پەیمانی هاوبەشی دەوڵەتانی هاوبەرژەوەند زیاتر كوردیان لەپەلوپۆخست، توركیا وەك وڵاتێكی زۆر نزیك لە ئینگلتەرا و ئەمەریكا ئەركی راستەوخۆی جێبەجێكردنی پلانەكانی وڵاتانی رۆژئاوای گرتەئەستۆ، تەنانەت پاش چوونەنانەوەی توركیا بۆ هاوپەیمانیەتی باكووری ئەتڵەسی ساڵی 1951، ئیتر بەپێی مادەی سێی ئەم هاوپەیمانییە چەندەها رێكەوتنی شاراوەی نهێنی و دوور لە هۆشداری گەلانی توركیا بەستران، هەمو ئەمانەش ئاكامەكانیان بە زیانی كورد و كێشەكەیدا دەشكانەوە، دواتر بەمەبەستی دروستكردنی هاوپەیمانیەتییەكیتر لە 24ی شوباتی 1955دا لە شاری بەغداد، لەنێوان عێراق و توركیا رێكەوتننامەی هاوكاری مۆركرا كە دواتر بە رێكەوتننامەی بەغداد ناسرا، لە كۆتایی ساڵی 1955دا وڵاتانی ئینگلیز و پاكستان و ئێرانیش بوونە ئەندام .
دیارە هاوپەیمانی بەغداد هەستكردنبوو بە پەرەسەندنی مەسەلەی كورد، عیسمەت شەریف وانلی كە سیاسەتمەدار و رۆشنبیرێكی كوردە و بۆ جووڵانەوەی كوردی خەباتدەكات، چەندین نامەی ئاراستەی (un) كردووە سەبارەت بە پەیماننامەی بەغداد، ئاشكرایكردبوو ئەو هاوپەیمانییە خەسلەتی دژەكوردی هەیە، هەر لەوبارەیەوە عیسمەت شەریف نووسیبووی: "دەتوانم باوەڕتانپێبهێنم كە بوونی كورد تاكە هۆكاری سەرەكییە لە دروستبوونی هاوپەیمانی بەغداد لە نێوان توركیا و ئێران و عێراقدا، هەموو ئەمانە بەمەبەستی لەنێوبردنی بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی كورد یەكیانگرتووە و ئینگلتەراش دژی كورد كاردەكات"، ئەو پێیوابوو بەریتانیا دەیەوێ رەوشی ئێستای كورد هەروەكو خۆی بێت، تا بەسەركەوتوویی نەوتی ناوچەكە بەتاڵانبەرێت، لەبەرئەوە تەنها كورد قوربانی سیاسەتی نوێی رۆژهەڵاتە و هیچ بەڵگەیەكیش بۆئەو راستییە پێویستناكات، خۆرئاوا و ئەمەریكاش كاریان بە توركیا بوو، ئەودەمانە دەسپێكی جەنگ و گەرمەی جەنگیسارد بوو، توركیا لە ستراتیژیەتی رووبەڕوبوونەوەی ئەمەریكا لەگەڵ شویعییەتدا بەردێكی سەنگینی بناغەبوو، لەبەرئەوە پەیمانە ستراتیژییەكانی تورك لەگەڵ دنیای دەرەوەدا وای لە عەقڵی شۆڤێنی توركان كرد كە بەبێ گوێدانە هیچ بنەمایەكی یاسایی، تەنانەت بە یاسا و دەستوور حاشا لەبوونی كورد بكات، هەربۆیە ئەو ئاماژانەی نەتەوە یەكگرتوەكان لە دوای ساڵی 1946ز، لەمەڕ كورد باسیان لە كرانەوەی كەشوهەوای سیاسی كردبوو، سەرلەنوێ داخرایەوە، لەبەرئەوە ئەنقەرە بەردەوامبوو لەسەر سیاسەتی توندوتیژی دەرهەق بە مەسەلەی نەتەوەیی لە كوردستانی توركیا، تورك بەفەرمی بەردەوامبوو لەسەر حاشاكردن لەبوونی كورد وەك گەلێك، كە ناسنامەی تایبەتی خۆی هەیە، تەنانەت لەگەڵ ئەوەی ئاخافتنی كوردی لە حزووری فەرمانبەرانی تورك بە یاسا قەدەغەبوو، سزای توندیشی لەدوابوو، حاشاكردن لەبوونی ماددی كوردیش لەئارادابوو.
جەلال بایار سەرۆكی تازە كاتێك ساڵی1953 واتە ساڵێك پێش ئەوەی توركیا لە پەیمانی ناتۆ وەرگیرابوو سەردانی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكای كرد، رۆژنامەوانان هەندێ پرسیاری رووگیریان لێكرد، ئەو هیچ خۆی شلۆقنەكرد و بێلەڕوودامان پێیڕاگەیاندن "كە هیچ كەمینەیەكی نەتەوەیی لەتوركیادا نییە".
ئەندامێكی پەرلەمانی بەریتانیا (فیلیب برایس) ساڵی 1956ز سەردانی ویلایەتەكانی رۆژهەڵاتی توركیای كرد و دواتر نووسی "دەسەڵاتداران نایانەوێ دانبنێن بەبوونی گەلانی وەكو كورد و ئەرمەن كە لەووڵاتەدا دەژین، لەكاتێكدا تەواوی ئەو بیانیانەی سەردانی ئەوێیانكردووە بەدرێژایی پێش 40 ساڵ لەومێژووە، دانیانبەوەداناوە كە كورد بەشێكی گەورەی دانیشتووانی توركیایە و نەتەوەیەكی رەسەنی ئەو خاكەن و بە زمانی خۆیان دەدوێن، تەنانەت لەنێوان ئەوان و توركدا هیچ شتێكی هاوبەش بوونی نییە".
كورد بەپێی ئامارەكانی بەریوەبەرایەتی نێوەندی توركیای ساڵی 1955، 12%ی دانیشتووانن، كە 23 ملیۆن كەسی توركیایان پێكدەهێنا، بەڵام ئەو رێژەیە زۆر دووربوو لەڕاستییەوە، تەنانەت تەنها كوردی ناوچە كوردییەكانیان بە كورد نووسیبوون، كە زۆرینەیان خۆشیان لە مەترسی هەڕەشە و گورەشەدا بە تورك نووسیبوو، لەگەڵ ئەوەشدا كوردانی راگوێزراوی دەرەوەی كوردستان دیارینەكرابوون، كورد هێندە فشاری گۆڕانەكانی توركیای لەسەربوو كە (سی. جی. ئەدمۆنس) لە كتێبی (الكورد والعرب والترك)دا لە چاپی ئینگلیزی ساڵی 1957دا دەڵێ: "لە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە بیستوومە كە كورد و دەنگی كورد، بە پلەیەكی چاوەڕواننەكراو گرنگ و بە بایەخبوون لەهەڵبژاردنەكاندا، بەڵام دەسەڵاتدارانی تورك داننانێن بەوڕاستییەدا و داننانێن بەبوونی هیچ نەتەوەیەك بێجگەلە تورك"، هەمان ئەندامی پەرلەمانی ئینگلیز لە رۆژنامەی مانجستەر كاردیانی ئینگلیزیدا لە 1956ز دەڵێت: "لەو دورگەیەی سەربە دەریاچەی وانە، كەنیسەی ئەرمەنی وێرانكراوە، فەرمانبەرانی تورك رێگەیاننەدەدا بە بیانییەكان رووبكەنە ئەوێ". ناوبراو دەڵێ: "هەمانعەقڵیەتی رابردوو (كە مەبەستی سەردەمی دیسپۆتیزمی ئەتاتوركە) بۆ ئێستای توركەكان ئامادەیی هەیە"، بەمجۆرە پارتی دیموكرات تا ساڵی 1960 لەشوێنی دەسەڵاتدا مایەوە، سیاسەتی ئەم حیزبە لەگەڵ ئەوەی بەشێوەیەكی گشتی نوێگەریبوو بۆ ژیانی مەزهەبی و عەشیرەتگەری، بەتایبەت لە ناوچە كوردییەكاندا ئەو حیزبە رێگەیدەدا شێخ و تەریقەتە كوردییەكان كە نفوسێكی زۆریان لەناو كوردا هەبوو كار و چالاكیبكەن، بەڵام هیچجۆرە مەیلێكی نەتەوەگەری و كلتوری و فەرهەنگی و رۆشنبیری كوردی رێگەی نەدەبوویەوە، كورد تەنها بەكارهێنراوبوو چ لەڕووی مرۆیی چ لەڕووی سەروەت و سامان و تاڵانوبڕۆی خاكەكەیەوە، چ لەڕووی یاریكردن بە گیانی لاوانی كورد لە رێكەوتنە نێودەوڵەتییەكاندا، توركیا وەكو ئەندامێكی هاوكاری ئەمەریكا هەزاران سەربازی توركیای كە كوردەكان زۆرینەیان پێكدەهێنان بۆ جەنگی كۆریا نارد، چەندەها بنكەی سەربازیش لە چوارچێوەی پەیمانێكی رێگەپێدراوی ئەمەریكا لە 26ی فوریەی 1954 لە كوردستان دامەزرا، هەر هەمان رژێمی مەندەریس بوو كە دەیەویس لە حاڵەتی شاڵاوێكی شورەویدا هەموو كوردستان بە بۆمبایەكی ئەتۆمی بەئاسماندا بەرێت، ئەم نیازە بەهۆی شۆڕشی تەموزی 1958ی عەبدولكەریم قاسمەوە ئاشكرابوو، دیارە شۆڕشی 14 ی تەموزی 1958و رووخانی رژێمی پادشایەتی لە عیراق و دەرچوونی لە هاوپەیمانی بەغداد گورزێكی كوشندەبوو درا لە سیاسەتی شۆڤێنیانەی توركیا و عیراق و ئێران، هەرچەندە بارودۆخی كورد لە توركیا هەروەكو خۆی مایەوە، چونكە حكومەتی حیزبی دیموكرات بەردەوامبوو لە سەركوتی جووڵانەوەی دیموكوراسی و بەرزبوونەوەی هەرجۆرە دەنگێكی ناڕەزایی لەناو كوردەكانی توركیا، لە 17ی دێسەمبەری 1959دا حكومەتی توركیا 49 رۆشنبیری كوردی زیندانی كرد كە بەشێكیان نوێنەری خوێندكارانی زانكۆ بوون، ئەگەرچی گرتنەكە ئەوپەڕی نهێنی و دڕندانەبوو لەهەمانكاتدا رێگە بە رۆژنامەكانیش نەدرا وەك هەواڵ بڵاویبكەنەوە، چونكە حكومەتی توركیا بەردەوام دەیەویست رایگشتی دنیا لە سەركوتی كورد بێئاگابكات، بەهیچ جۆرێكیش گوێی بە خواست و داواكانی خەڵك نەدەدا، بەردەوامیشبوو لەسەر درێژەپێدانی سیاسەتی ناوخۆ دژبە بەرژەوەندییەكانی گەل، بەشێكیتر لە سیاسەتەكانی حكومەتی مەندەریس لەبەرامبەر كوردا بەكارهێنانی ئایین بوو، لە ساڵی 1960ز بودجەی دروستكردنی 5000 هەزار مزگەوتی دابینكردبوو بۆ كوردستان، ئەمەیش تەنها سیاسەتێك بوو لە بەركارهێانی ئایین بۆ سەركوتی بزاڤی كۆمۆنیزمی لەگەڵ ئەوەشدا حیزبی دیموكرات زۆر بەتوندی لە دژی ئەو دەمارگیرییە ئایینییانە رادەوەستا كە داواكاری دەستكەوتێكی زۆرتربوون لەودەسكەوتانەی كە هەیانبوو، لە ئەنجامی هەموو ئەم سیاسەتانەدا لەناوخۆی توركیاشدا دەنگی دژ زیادبوو، دواجار لە 27ی ئایاری 1960 كودەتای دەوڵەتی توركیا ڕوویدا، ئەم كودەتا كۆمەڵێك ئەفسەر و جەنراڵی پایەبەرزی سوپا لەكۆمیتەیەكدا بەناوی كۆمیتەی یەكیەتی نەتەوەیی یەكیانگرتبوو، ئەو كودەتایەیان ئەنجامدا و دواتر تەواوی دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی یاسادانان و ئەنجومەنی جێبەجێكردن كەوتنەدەستی ئەم كۆمیتەیە، یەكێك لە هۆكاری ئەم كودەتایە بە قسەی ئەندامانی كۆمیتەكە بریتیبوولە مەترسی (كێشەی كوردی)، كە بەئاشكرا هەڕەشەی لە یەكپارچەیی خاكی توركیا دەكرد، ئەم كودەتایەش ئەنجامدرا و ئاواتی كۆمەڵە پێشكەوتخواز و هێزە دیموكوراتییەكانی نەهێنایەدی، راستە لەگەڵ كودەتا زۆر لە زیندانییەكان ئازادكران، بەڵام نوێنەرانی رۆشنبیری و ناسیۆنالەكانی كورد كە تاوانباركرابوون بە كار و چالاكی دژبە بەرژەوەندی توركیا هەر لەزینداندا مانەوە، لەبەرئەوە كورد ئەگەرچی قوربانی دەستی حكومەتی عەدنان مەندەریس بوو، بەڵام لەلایەن ئەنجومەنی سوپای نوێشەوە چاكتر هەراسانبوو، سیاسەتی دوورخستنەوەی هێزی مرۆیی و رۆشنبیری و جموجووڵی لاوانی كورد بۆ خۆرئاوای وڵات باشتر درێژەی هەبوو كە ئەمجارە زیاتر ئامانجی نوخبە و خوێندەوارەكانی كوردبوو، ئەو دەمانە جموجووڵی كوردستانی باشوور و پێوەندییەكانی هەستی كوردایەتی كوردستانی باشوور و باكووور لەگۆڕێدابوو، ژەنراڵ جەمال گۆرسێل بە كوردەكانی توركیا هۆشداریدا كە بەهیچجۆرێك نابێت بەرگری و پارێزگاری لە شۆڕشەوانانی مەلا مستەفای بارزانی بكەن یاخود نابێت رێ بەخۆیان بدەن بیر لە شۆڕشی لەوجوورە بكەنەوە، لەگەڵ ئەوەی لەتوركیادا ئازادییەكی سیاسی رێژەیی لەنێوان ساڵانی 1960 ـ 1970 هاتبووەئاراوە، ئەویش تەنها لە بوارەكانی دەركەوتنی كۆمەڵە چەپڕەوەكان كە رۆشنبیری كورد و توركی لەخۆگرتبوو خۆیدەبینیەوە، بەڵام رەوشی رۆژهەڵاتی توركیا لەوقۆناغەدا لەهەموو رووەكانەوە لە لوتكەی وێرانی و تاریكیدابوو، بەپێی یاساش جەمال گۆرسیل دژی هەر جموجووڵ و بوونێكی كورد بوو، كودەتا پاش سەركەوتنی لە 15ی سێپتێمبەری 1961 حوكمی لەسێدارەدانی هەریەك لە سەرۆككۆمار جەلال بایار و سەرۆكوەزیران عەدنان مەندەریسی لە گەڵ وەزیری دەرەوە فتین روشدی زولولو‌و وەزیری دارایی حەسەن بولتقانی دەركرد و پاشان جێبەجێیشیكرد، تەنها حوكمی جەلال بایاریان كرد بە زیندانی ئەبەدی، دواتر بڕیاریاندا بە هەڵبژاردنێكی نوێی پەرلەمانی لە 15ی ئۆكتۆبەری 1961ز، لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكەدا حكومەتێكی ئیئتیلافی پێكهات و جەمال گورسیل بووبە سەرۆكی حكومەتی توركیا، ئەو لەهەموویان زیاتر هەڵپەی پێداگرتنی لەسەر بەهێزكردنی رۆحی ناسیۆنالستی و رەگەزپەرستی لە پرۆژەی دەستوری نوێدا دەكرد، لە وتەیەكی بەنێوبانگیدا وتبووی: "ئێوە ئاگاتان لەوململانێیە نییە كە ئێمە لەگەڵ كوردیزمدا دەیكەین، ئەگەر ئێمە واز لە ناسیۆنالیزم بێنین، ئایا ئەوان پاڵدەدەنە لای ئێمە؟ بۆیە ئێمە پشتبە ناسیۆنالیزم دەبەستین، پێش هەمووشتێك نەتەوەكەمان دەبێتە نەتەوەی توركیا و پێویستە توركی بێت، ئەگەر ئێمە واز لەمە بێنین، ئەوا دوای پەنجا ساڵ تاقە یەك تورك لەوڵاتدا نامێنێت".
بەمجۆرە دەسەڵاتدارانی توركیا لە هەوڵی ئەوەدابوون كە كەمەنەتەوەكانیتر بتوێننەوە، لەوانەیش نەتەوەی كورد، بەڵام لە دەستوری ساڵی 1961 هەندێك حاڵەت و دۆخی وایتیابوو كە لە دەستوری ساڵی 1924ز بوونینەبوو، بۆنموونە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دانبەوەدانرابوو كە میللەتانیتری ناتورك لەوڵاتدا بوونیان هەیە، بەگوێرەی ماددەی دوانزە هەمووان بەرامبەر بە یاسا یەكسانن، بەبێ جیاوازی زمان، رەگەز، جیاوازی ئایینی و مەزهەبی، بەڵام هەوڵ بۆئەوەبوو دۆخی دەستورەكە بەجۆرێكبێت كە بڵێن لەتوركیادا تەنها تورك هەیە، بەردەوام دانەرانی دەستور دەیانەوێت بەشێوەیەكی فراوانتر تەفسیری وشەی تورك بكەن، ماددەی 24 دەنووسێت: "هەركەسێك هاووڵاتیبوونی بە دەوڵەوتی توركیاوە گرێدرابێت توركە"، بەمشێوەیە دەستوری ساڵی 1961 نەیتوانی خۆی لە دیاردەی شۆڤێنیزمی و رەگەزپەرستی توركی رزگاربكات كە ئایدۆلۆژیاكەی هەموجۆرە مافێكی كەمەنەتەوەییەكانی لە كۆماری توركیا رەتدەكردەوە، بۆ سەلماندنی راستی قسەكانمان ئەم ماددانە دەخەینەڕوو:
- دەسەڵاتی باڵای دەوڵەت بێقەیدوشەرت دەبێت لە دەست نەتەوەی توركیا بێت (ماددەی 4).
- هەموو توركێك مافی خۆیەتی لە یەكێك لە دامەزراوەكانی دەوڵەتدا كاربكات (مادەی 58).
- هەموو توركێك تەمەنی بگاتە 30 ساڵ بۆی هەیە خۆی كاندیدبكات (مادەی 68).
- هەر توركێك تەمەنی بگاتە 40 ساڵ و بڕوانامەی خوێندنی باڵای هەبێت، دەتوانێت خۆی وەكو سیناتۆر هەڵبژێرێت (مادەی 72).
لەبەرئەوە ئەو چاوەڕوانییەی لە ئەنقیلابی 27ی مایسی 1960دا دەكرا بە سەرۆكایەتی جەمال گورسیل كە چاوەڕواندەكرا رژێمێكی نوێ و سیاسەتێكی نوێ لە گەڵ كورددا پێشبگرێت زۆر پێچەوانەبوو، ئەو لە وەڵامی پرسیارێكی پەیامنێری رۆژنامەی THE TIMEی لەندەنیدا كە پرسییبووی ئاخۆ رژێمی نوێ دانبە مافەكانی گەلی كورددا دەنێت یان نا، گورسیل وتبووی: "دەڵێی مێژووت نەخوێندووەتەوە، لەتوركیادا شتێكی لە بابەتی كورد و كوردەواری هەر وجوودی نییە"، هەروەها لە كۆتایی ئۆكتۆبەری 1960ز لە كۆبوونەوەیەكی جەماوەی شاری دیاربەكری كورددا هەمان دەهۆڵی كوتابوویەوە: ".. نەتەوەیەك نییە نێوی نەتەوەی كوردبێت، ئێوە گشتتان توركن"، هەروەها گورسیل لە گوتەیەكیدا لە ساڵی 1963ز لە شاری دیاربەكردا كینە و داخی دڵی پێناشاردرێتەوە و دەڵێت: "تفبكەرە چارەی ئەوكەسەی كە پێتدەڵێت تۆ كوردیت". حیفزی ئوغوز بەكاتای وەزیری نێوخۆ لە 1963دا وتبووی: "كوردەكانیش وەكو توركمان و ئۆزبەگەكان بە رەچەڵەك توركن"، وەزیری ناوخۆ ساڵی 1966ز (خلدون منتس ئوغلو) سەردانی شاری فارتوی كرد كە لە ساڵی 1966ز بومەلەرزە لێیدابوو، ئەو لەبری هەموو دڵدانەوەیەك بۆسەر خەڵكی لێقەوماوی كورد نەراندی: "ئەم هەموو هاتوهاوارەی بۆچییە؟ ئالەم شارەدا تەنها 3000 هەزار كەس مردووە، تەماشای ڤێتنام بكەن لەوێندەر پتر لە 30 هەزار كەس مردووە" كە كوردەكان ناڕازیی خۆیان لەمەڕ ئەم رەفتارە دەربڕی وەزیری نێوبراو ئەو حەقیقەتەی وەبیرهێنانەوە كە دەبێت هەمیشە لەبیریانبێت و لەوتەیەكدا وتی: "من دەنگی كۆمەڵێك ئاژەڵ دەبیستم كە لە زاری بەشەرەوە دێن، ئەوەی لەم وڵاتەدا رازینییە دەرگاكراوەیە و بابڕوات لەوڵاتێكدا بژی كە پێیخۆشە"، ساڵی 1971 رەوشی كوردستان رووبەڕووی دۆخێكی سەخت و ئاڵۆزتربوویەوە، پێش روودانی ئەو كودەتایەش رەوشی كورد لەتاریكیدابوو، تەنانەت ساڵی 1967 حكومەتی جەودەت سۆنای یاسایەكی دەركرد بەپێی ئەو یاسایە بە رەسمی زمانی كوردی قەدەغەبوو، لەوكاتەوە تەواوی كتێب، رۆژنامە، قەوان، شریتەكان بە كوردی قەدەغەكران، پاش رێككەوتنی 11ی ئازاری 1970ی كوردی عیراق كە ئۆتۆنۆمیان پێدرا، لەبەرامبەردا توركیا مامەڵەی نامرۆڤانەی دژی كورد بەتینتركرد، هەرلەوكاتەدا چەندین خوێندكاری كورد بە دەستی تورك تیرۆركران، ئەوەبوو پاش 11ی ئازاری 1970 هێزەكانی كۆماندۆی توركیا بەربوونە گیانی خوێندكارانی كورد، ئەوانەی هێزی خۆپیشاندانەكان بوون، سەبارەت بە ئەتككردنی ژن و منداڵی كوردیش، لە حەوت و هەشتی ئاورێلی 1970دا 2000 هەزار سەربازی تورك بە پشتیوانی شەش كۆپتەر پەلاماری شارۆچكەی سلیڤانی سەربە پارێزگای دیاربەكریاندا، تەواوی خەڵكیان كۆكردەوە و لەپێش چاوی پیاوە دەسگیركراوەكاندا بەزۆر سواری ژنەكانیان دەبوون، ئەوجا دانیشتووانی شارەكەیان ناچاركرد لە سەرزەوی راكشێن و سەربازەكان بەسەر ئەو فەرشە گیاندارانەدا سەمای فۆلكلۆری توركیان سازدەكرد كە تەنها لەوڕووداوەدا هەشت كورد گیانیان لەدەستدا، كەیفی لەو بابەتەیان لە نێوچە كوردییەكانیدی وەكو (دێریك، میدیات، بیسمیل، باتمان)دا دووبارەكردەوە، ساڵی 1971 حكومەتی سلێمان دیمریل رووبەڕووی كێشەگەلێكی زۆری ئابووری و خۆپیشاندانگەلێكی زۆر بوویەوە، لەزانكۆكاندا فەوزا و بێسەروبەری و ململانێی تایفی و ئایینی و چەپگەری و لیبراڵگەری لەلوتكەدابوو، پێكدادان لەنێوان رەگەزی راستڕەو و چەپڕەودا زیادبووبوو، بەتایبەت ساڵانی 1970 ـ 1971، رەوشێكی نائارام و توندوتیژ لەنێو وڵاتدا سەریهەڵدابوو، لەم نێوەندەدا سەرۆكی ئەركانی گشتی و سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكان لە 12ی ئازاری 1971 یادخەرەوەیەكی دایە جەودەت سۆنانی سەرۆكی كۆمار كە داوایلێكردبوو بەدامەزراندنی حكومەتێكی بەهێز تا رووبەڕووی فەوزا و هەڵاوسانی ئابووری بێتەوە و چاكسازی كۆمەڵایەتی بكات، بەڵام سلێمان دیمریل ناچار ئیستیقالەی پێشكەش بە سەرۆكی كۆماركرد، ئەمەش بواریكردەوە بۆ زنجیرەیەك لە هاوپەیمانیەتی نیشتیمانی و ناحیزبی كە سەركردایەتی وڵاتیان كرد تاوەكو هەڵبژاردنی 1971، وەزارەتی یەكەم دكتۆر نیهاد ئیبراهیم گرتییەدەست تا 26ی ئایاری 1971، دووەم كابینە فەرید ملن بوو، سێهەم لەلایەن نەعیم تالو بوو كە تا تشرینی یەكەمی 1973 درێژەی هەبوو، ساڵی 1973 هەڵبژاردنكرا و تیایدا پارتی گەلی كۆماری لەپێشەوەبوو، دواجار لە شوباتی 1974ز هاوپەیمانییەك لەنێوان پارتی گەلی كۆماری و پارتی ئیخلاسی نیشتمانی پێك هات بۆدروستكردنی حكومەت، بەمەش بوڵند ئەجەوید سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری بوو بە سەرۆكوەزیران و نەجمەدین ئەربەكان سەرۆكی پارتی ئیخلاسی نیشتمانی بووبە جێگری، ئەم دوو حیزبە لەڕووی ئایدۆلۆژی و سیاسەتی ناوخۆو دەرەوە تەبانەبوون، ئەربەكان خواستی وڵاتانی ئیسلامی و پێوەندی ئەوانی لەسەردابوو، لەبەرامبەریشدا بەپێچەوانەوە، ئەمەش بوویەهۆی ئەوەی دوای شەش مانگ بوڵند ئەجەوید ئیستیقالەبكات، ئیتر حكومەتی ناحیزبی پێكهات كە تیایدا سلێمان دیمریل حكومەتێكی ئیئتیلافی پێكهێنا، بەمجۆرە ئەم رەوشە ئاڵۆزانە لەتوركیادا ئامادەیی هەبوو، تاوەكو كودەتای ساڵی 1980، لەهەمانكاتدا هیچكام لەم حكومەتانە دوورتانزیك دانیانبەبوونی مافی كورددا نەدەنا، لەگەڵ ئەوەشدا لەڕووی تەندروستی و كۆمەڵایەتییەوە كوردستان لە لوتكەی نالەباریدا دەژیا، دیارە توركیا دوای جەنگی جیهانی دووەم لە كەرتی پیشەسازیدا ئابووری توركیای تەواو فراوانكردبوو، ئەم فراوانبوونەش دەگەڕایەوە بۆ بەرهەمهێنانی بیانی، بەتایبەت ئەمریكا بە هاوكاری لەگەڵ كەرتە ناوچەییەكاندا، بەڵام ئەم ئیستیسمارە تەواوی لە بەشەكانی خۆرئاوای وڵاتدا بوو، فیشر دەڵێت: "یارمەتییەكانی ئەمریكا لەدوای ساڵی 1947 دەستیپێكرد كە هۆكاری سەرەكی پێشكەوتنی ئابووری وڵات بوو"، توركیا لەنێوان ساڵانی 1948- 1962 بڕی 3800 ملیۆن دۆلار یارمەتی ئابووری وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكای وەرگرتبوو كە 1600 ملیۆن دۆلاری یارمەتییە ئابوورییەكان بوو و 2200 ملیۆن دۆلاریش یارمەتی سەربازی بوو، ئەو دەمانە لە ساڵی 1970 هەشت ملێۆن و نیو كورد زوبان لەتوركیادا دەژیان كە 23% دانیشتووانی توركیا بوون، لە ساڵی 1970 تەواوی دانیشتووانی توركیا 35 ملیۆن و 800 كەس بوون، هەرچەندە ئەم رێژەیەی ئاماری 1970 زۆر دەقیق نییە، بۆچوون هەیە دەڵێت كورد 12 ملێۆن بوون، ناڕاستی ئەم رێژەیە و كەمی رادەی كورد دەگەڕێتەوە بۆئەوەی كە لە ساڵی 1965دا كاتێك دەیانپرسی لە كوردێكی دانیشتوی ناوچە كوردییەكان زمانی دایكیت كامەیە؟ وشەیەك توركیان نەدەزانی، بەڵام بەدڵگرانییەكەوە دەیانوت" باشترە خۆمان نەخەینە ناسۆرییەوە و بنووسین زمانی دایكمان توركییە". ئەوكات دانیشتووانی كورد بەگشتی لادێنشین بوون، 72%یان لە لادێ و كوخەكاندا دەژیان، لەڕووی فێركاری و فەرهەنگیشەوە نەخوێندەواری بەڵایەكی دیاری كۆمەڵگای كوردی بوو، لەوێدا 72%ی خەڵكی كورد لە سەرووی شەش ساڵییەوە نەخوێندەوار بوون، لەكاتێكدا كۆی دانیشتوانی توركیا 41%ی نەخوێندەواربوون، یاخود ژمارەی نەخوێندەوارانی كورد دوو هێندەی نەخوێندەوارانی تورك دەبوون، تاوەكو ئێستاش زۆربەی لادێكانی كورد كە زۆرینەی دانیشتووانی كوردی لێیە قوتابخانەی سەرەتاییان لێنییە، ساڵی 1975ز لە كۆی 18 زانكۆ و 157 پەیمانگای فێركاری لەتوركیادا، كوردستان تەنها یەك زانكۆی لێبوو كە لە ئەرزرۆم بوو، یەك كۆلێژی پزیشكیش لە دیاربەكر، لەگەڵ چوار كۆلێژی ئەندازیاری و پەروەردەی مامۆستایان لەهەمان شاردا هەبوون، تەنانەت لەو پەیمانگا و زانكۆیانەی كوردستانیشدا، خوێندكاری كورد كەمینەبوو، زمانی فێركاریش توركی بوو، لە ساڵی 1925 بەپێی یاسا زمانی كوردی قەدەغەبوو، بڵاوكراوەی كوردی و گۆڤار و رۆژنامە نایاساییبوو، كورد بەنهێنی سەرەڕای فشار و زوڵم، دەسبەدەست و ژێربەژێر دەقە سیاسی و ئەدەبییەكانیان بە پیتی لاتینی چاپدەكرد، سەبارەت بە كاروباری ئایینی و مومارەسەی سروتە ئایینییەكانیش لەوقۆناغەدا، زۆرێك لە لادێكانی كوردستان قوتابخانەی خوێندنی قورئانی لێبوو، لەوێ منداڵان قورئانیاندەخوێند و بنەماكانی ئایین شارەزادەبوون، زۆر لەوانە بێژانی ئایین ئەدەبیاتی كلاسیكی كوردیان لە بەرهەمەكانی ئەحمەدی خانی و مەلای جەزیری و تەیران و باباتاهیر و كۆیی و.. هتد، دەوتەوە، مەلاكان لە ژیانی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی خەڵكی لادێكاندا نەخشێكی دیاریان هەبوو، ئەوان لە ساڵانی 1950-1960 پێگەیەكی رۆحی بەرینیان داگیركردبوو، بەڵام سیاسەتی حكومەت ئەمەی پێقەبوڵنەدەكرا، هەربۆیە لە ساڵی 1965ز بەدواوە لەلایەن حكومەتی ئەنقەرەوە، رۆحانی و مەلایەك دەنێردرا بۆ گوندەكان كە دەرچووی قوتابخانە دەوڵەتییەكان بێ و شوێنی ئەو مەلایانە بگرێتەوە كە خزمەتیان بە كلتور و فەرهەنگی كوردی دەكرد و زادەی واقیعی خەڵكەكە بوون، مەلاكانی دەوڵەت مافگەلێكی زۆریان پێدرابوو، زۆربەیان پێوەندییان بە دەزگا جاسوسی و هەواڵگرییەكانی رێكخراوی ئاسایشی توركیاوە هەبوو، راستەوخۆ خزمەتیان بە ئایدۆلۆژیای فەڕمی دەوڵەت دەكرد، یاخود دەوڵەت ئەوانی بەكاردەهێنا بۆ رێگری لە بڵاوكردنەوەی بزاڤی كۆمۆنیزم لەنێو كوردا، چونكە تاڕادەیەك چەپەكان لە میتۆد و بەرنامەیاندا كوردیان وەكو نەتەوەیەك دەبینی، لەلایەكیترەوە حكومەتی توركیا لە ساڵانی شەستەكاندا دەستیكرد بە كردنەوەی قوتابخانەی ناوخۆیی لە شارەكانی كوردستاندا بۆئەوەی منداڵانی كورد بەپێی یاسای ژمارە 220 لەقوتابخانەكاندا بخوێنن و فێری زمانی توركی ببن تا كلتوری توركی بەئاسانی كاریانلێبكات، لێرەدا زەحمەتە بتوانین بڵێن كردنەوەی قوتابخانەكان بۆئەوەبووە منداڵانی كورد فێری خوێندن و نووسین بكەن، چونكە لە ویلایەتەكانی رۆژئاوادا كورد زۆرن و ئاستی خوێندەواریش زۆر نزمە، بەڵام لەوێ حكومەت ئەوجۆرە قوتابخانانە ناكاتەوە، لە ساڵی 1986 نزیكەی 48 قوتابخانەی سەرەتایی لەم بابەتە هەبوو كە تیایدا 14229 منداڵ دەیانخوێند، لە ساڵی 1970- 1971 لە 57 قوتابخانەی ناوخۆ 51 دانەیان لە ویلایەتەكانی رۆژهەڵات بوو، تەنها شەش دانەیان لە رۆژئاوا و ناوەڕاستی وڵات بوون، ئەوانیش لە شارەكانی: قۆنیە، ئەستەمبوڵ، ئەنقەرە بوون، شاری بەدلیس بەپێی سەرژمێری ئاماری ساڵی 1965 دانیشتووانەكەی 250 هەزار كەس بوون كە 76%ی نەخوێندەواربوون، لەوێدا تەنها 3 قوتابخانە دروستكرا، لە ویلایەتی كاستەمۆنۆ ژمارەی دانیشتووانی 442 هەزارن و 60%ی نەخوێندەوارن، لەوێش یەك قوتابخانەی لەو بابەتە دروست نەكرا، هەروەها ساڵی 1969 دەزگایەكی رادوێیی لە دیاربەكر و وان و ئەرزرۆم و چەند شوێنێكیتری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ دانرا، بەرنامەكانی رادوێكە هەمان بەرنامەی رۆژئاوابوون، چونكە بەگوێرەی یاسای ژمارە 359 دەبوایە ناسیۆنالیزمی تورك بەهێزبن، لە ساڵی 1970 لەتوركیادا بۆ هەر دەهەزار نەفەر سێ تا چوار پزیشك هەبوو، بەڵام لە كوردستان بۆئەو رێژەیە تەنها یەك پزیشك هەبوو، لەكوردستاندا بێدەرمانی و بێپزیشكی بارودۆخی كوردانی پەشێوكردبوو، لەڕووی ئابووریشەوە لەگەڵ ئەوەی توركیا شیوێنكەوتەی دەوڵەتانی پێشكەوتوبو، تاڕادەیەك ئابووری لەپەرەسەندندابوو، گۆڤاری نیوزویكی ئەمریكی نووسیویەتی: "توركیا شوێنكەوتەی ئابووری و سەربازی ئەمریكایە"، ئەو بواری پیشەسازییەی كە توركیا بەپشتبەستن بە ئەمریكا بەگەڕیخستبوو، تەنها 2%ی لە ناوچە كوردییەكاندا بوو، هەر ئەم رێژەیەش كوردی سەرقاڵكردبوو، لەبەرئەوەی دەتوانین بڵێن قۆناغی فرەحیزبی لە توركیا قۆناغی مەحرومبوونی كوردبوو لە وڵاتەكەی، ئەوان لە وڵاتی خۆیاندا وەكو بێگانە رەفتاریان لەگەڵ دەكرا، ناوی شار و رووبار و گوندەكانیان گۆڕدرابوو بەناوی توركی، لەووڵاتەدا زمانی فەرەنسی و ئینگلیزی لەقوتابخانەكاندا دەخوێنرا و زمانی كوردی قەدەغەبوو، ساڵی 1967 رۆژنامەیەكی ناسیۆنالیستی (اتوكن) نووسی بووی: "ئەگەر كورد دەیانەوێت بە زمانی خۆیان قسەبكەن كە زمانەكەیان 4 تا5 هەزار وشە زیاترنییە، بابڕۆن لە شوێنیتر ئەم قسانەیانبكەن، ئێمەی تورك لەم وڵاتەدا رووبارێ خوێنمانداوە تا گورجی و یۆنانی و ئەرمەنمان ریشەكێشكرد، بابڕۆن بۆ هەرشوێنێك كە دەیانەوێت بۆ ئێران بۆ پاكستان بۆ هیند یاخود پێوەندیبكەن بە بارزانییەوە یاخود لە رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان داواكەن وڵاتێكیان لە ئەفریقا بۆ بخوازێ، ئێمە تووڕەبین وەك شێری بێشەین، با لە ئەرمەنییەكان بپرسن كە ئێمە كێین؟" ، تەنانەت سیاسەتی حكومەت وایلێهات كورد خۆیان ناچاردەبوون وڵاتیان بەجێبهێڵن، لە ساڵی 1972 ئاژانسەكانی دەنگوباسی جیهانی رایانگەیاند كە حكومەتی توركی لەوساڵەدا سەدان هەزار هاوڵاتی خۆی ناچاركرد كە زۆربەیان خەڵكی ناوچە كوردەكانن رووبكەنە ناوچە پیشەسازییەكان و لەوێندەر دووی بژێوی خۆیان بكەون، بەم كاری كۆچاندنە بەردەوامە، حكومەت توانی ناوچەیەكی سنووری فراوان لە كورد خاڵیبكات، ئەم دەوڵەتە لەهەمانكاتدا دەیەویست توركیا بكات بە نیشتمانی هەموو توركی دنیا لەهەركوێیەكبن، ئاژانسەكانی دەنگوباس ئاماژەیان بەوەكرد كە ئەم سیاسەتی دووفاقییەی ئەوكاتە، كاتێ كەشفبوو كە توركیا رایگەیاند ئامادەیە (3450) پەنابەری ئەڤغانی لە پاكستان وەربگرێ و لە رۆژهەڵاتی توركیادا نیشتەجێیانبكات، شایەنی باسە ئەو ئەفغانییانەی باسمانكرد كۆمەڵە قەرغیزییەكی ئەفغانی بوون و بە زمانی توركی قسانیاندەكرد و ئەسڵ و رەچەڵەكیان كازاخی و ئۆزبەكی بوو، وتەبێژێك بەنێوی رێكخراوی لقی (un )ی تایبەت بە كاروباری پەنابەران لە جنێف رایگەیاند: "فڕۆكەی سوپای توركی ئەو پەنابەرانە راستەوخۆ بۆ توركیا دەگوازێتەوە، هەروەها كاری پێویستیش بۆ گواستنەوەی مەڕوماڵاتەكانیشیان ئەنجامدراوە"، مرۆڤ كە لە سایكۆلۆژییەتی تورك و بیرۆكەی رەگەزپەرستانەیان ورددەبێتەوە و ئەو ئەزموون و تەجروبانە دێنێتەبەرچاو كە لەوبوارەدا كردوویانە، دەگاتە ئەو ئەنجام گیرییەی كە ئەم پرۆسەیە بەڕاستی جێبەجێكراوە.
دواتر ئەو هاوڵاتییە توركە نوێیانە لە پاییزی ساڵی 1982دا لە كۆمەڵێك گوندی ئەو دەڤەرانە، كە لەوخێزانە كوردانەدا چۆڵكرابوون نێشتەجێبووبوون .
•••
سەرچاوە:
1. دیڤید ماكداول: مێژووی هاوچەرخی كورد، وەرگێڕانی لە فارسییەوە ئەبوبەكر خۆشناو، چ1، سلێمانی، 2003، بەرگی دووەم، لا 811.
2. حەسرەتیان: یاسا دەستوریەكانی توركیاو كورد لەسەر دەمی نوێدا، وەرگێرانی لە ڕوسیەوە د. دلێر ئەحمەد، چ1، سلێمانی، 2007، لا63.
3 ابراهیم خلیل احمد وخلیل علی مراد: ایران وتركیا، دراسە فی التاریخ الحدیپ والمعاصر، الموصل، 1992، لا263.
4 . كندال و عصمت شریف وانلی و مصگفی نازدار : كردها، ترجمە ابراهیم یونس، چ3، تهران، 1372، لا 24.
5. جویس بلو: مسالە كورد، بررسی تاریخی و جامعە شناسی، ترجمە د. برویز ئەمینی، دانیشگاه كوردستان، چ1، كردستان، 1379، لا49.
6. احمد نوری النعیمی: تركیا وحلف شمال الاگلسی، گ1، المكتبە الوگنیە ببغداد، بغداد،1981، لا 165 .
|
|
40671
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Wednesday, February 17, 2016
|
|
|