هەنگاوەكانی پێش ئاشتی لە توركیا
حەبیب محەمەد دەروێش
ئایدۆلۆجیای نەتەوەیی تورك و ئەو پرنسیپە تەسكانەی لەسەری بونیادنراوە، رێگرە لەبەردەم فرەنەتەوەیی و نكوڵیكەرە لەڕاستییە مێژووی و كۆمەڵایەتییەكان لەناو توركیادا، بۆیە هەمیشە گوتراوە ئەو ئایدۆلۆژیایە شەمەندەفەری ئاشتی لە توركیا دەخاتەژێر پرسیارەوە و مەترسییەكی جدییە لەسەر ئایندەی ئاشتی لە توركیا، بەشێك لە چاودێرانی سیاسی و نووسەر و رۆژنامەنووسە جیهانییەكان دەڵێن ئاشتی لە توركیا بەسەر كێلگەیەكی لوغمدا دەڕوات. دیارە ئەم قسەیە پاشخانێكی مێژوویی هەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم و ئەو دانوسانەی لەنێوان حكومەتی توركیا و دەوڵەتە سەركەوتووەكانی جەنگەكە هاتەئاراوە، كاتێك واژۆی رێكەوتننامەی سیڤەر كرا لە ساڵی 1920 كە داەنرێت بە یەكەم رێكەوتننامەی نێودەوڵەتی دانبنێت بە دروستكردنی قەوارەیەكی كوردی، بەڵام دواتر مستەفا كەمال ئەتاتورك بە هەوڵا و كۆششێكی زۆر لەدەرەوە و ناوەوە توانی خۆی لەو رێكەوتننامەیە بدزێتەوە و ئەو رێكەوتننامەیە لەگۆڕبنێت، ئەتاتورك لە ناوەوە هەوڵیدا بەناوی ئایین و برایەتی و یەكێتی نیشتمانی، كورد قەناعەتپێبكات بە دواخستنی داواكاری جێبەجێكردنی رێكەوتننامەكە تا ئەوكاتەی دەوڵەتی عوسمانی قۆناغی ئاڵۆزی و ناسەقامگیری تێدەپەڕێنێ، لەدەرەوەش لە كۆنگرەی لۆزان دەوڵەتەكانی قەناعەتپێكرد واز لە مەسەلەی سەربەخۆیی كوردەكان بهێنن و وێنای كوردەكان بەشێوەیەك بكات گەلێكی تێكەڵا بە توركن و خۆشیان وایانپێباشە لە چوارچێوەی توركیادا بمێننەوە لەگەڵا داننان بە مافە كلتوری و زمانی ئاخاوتنیان، لەدوای ئەم ۆێكەوتننامەیە و هەڵوەشاندنەوەی رێكەوتننامەی سیڤەر بەشێوەیەكی كرداری، راپەڕین و شۆڕشەكان لە توركیا دەستیپێكرد كە دیارترینیان راپەڕینەكەی شێخ سەعیدی پیران بوو، دواتر شۆڕشی ئاگریداغ بە سەركردایەتی ئیحسان نوری پاشا كە لە ساڵی 1926 دەستیپێكرد تا ساڵی 1930 بەردەوامبوو، هەر بەوشێوەیە راپەڕین و شۆڕشەكان بەردەوامبوو كە نزیكەی 25 راپەڕین و شۆڕش بوون، دەوڵەتی توركیاش بەخراپترین شێوازی جەنگی مامەڵە لەگەڵدا كردوون، و بەشێوەیەكی دڕندانە سەركوتیكردوون كە خراپترینیان شۆڕشی دەرسیم بوو سەیید رەزا سەركردایەتیكرد، لەم شۆڕشەدا مەكینەی جەنگی توركیا بەتایبەتی هێزی فڕۆكەوانی بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە بۆردومانی خەڵكی بێچەكی دەرسیمی دەكرد و یەكەم فڕۆكەوانیش لەم جەنگەدا كە زۆر بێبەزەییانە بۆردومانی دەرسیمی دەكرد كچە هەڵگیراوەكەی ئەتاتورك بوو (سەبیحە كوكچن)، لەم راپەڕینەدا حەفتا هەزار كوردی دەرسیم كوژرا و دەیەها هەزار دەربەدەربوو، ئەڵبەتە ئەردۆگان لەبەر گەورەیی تاوانەكە لە سەردەمی خۆیدا داوای لێبوردنی لەو رووداوە كرد.
دوای ئەم مێژووە شۆڕش و راپەڕینە كوردییەكان دامركایەوە و لەدەستوردا ئەوە چەسپا هەركەسێك لەتوركیادا بژی توركە و كوردەكانی توركیاش بە توركی شاخەكان ناودێركران، ئیتر هەركەسێك باسی لە نەتەوەیەكی جیاوازی لە نەتەوەی تورك بكردایە یان باسی شوناسێكی جیاوازی بكردایە، بێجگەلە شوناسی توركی چارەنووسی راوەدونان و گرتن و كوشتن بوو، هەموو ناوچە كوردییەكانیش خرایەژێر باری حوكمی نائاساییەوە.
پاشان لە ساڵەكانی شەستەوە سەردەمی ئینقلابی عەسكەری دەستیپێكرد و ئەو توركیایەی بە دیموكراسی و عەلمانییەت و نوێبوونەوە ناویاندەبرد لە ساڵی 1960 تا ساڵی 1997 چوار ئینقلابی عەسكەری تیایداڕوویدا كە دوان لە ئینقلابەكان خوێناویبوون، ئەوانیش ئینقلابی ساڵی 1960 تیایدا سەرۆكی وڵات عەدنان مەندەریس لەسێدارەدرا و پاشان ئینقلابی ساڵی 1971 تیایدا سەرۆكی حكومەت جەمال جورزیل لەسێدارەدرا.
لە هەناوی ئەم بارودۆخە سەربازی و سەركوتكاری و دەوڵەتی شاراوەیی عەسكەر لەناو دەوڵەتی رەسمیدا، لە ساڵی 1978 پارتێكی كوردی نوێ بە ستراتیژێكی جیاوازەوە لەدایكبوو، ئەویش پارتی كرێكارانی كوردستان PKK بوو، ستراتیژیەتی ئەم پارتە كاردانەوەیەكی توندبوو لەبەرامبەر حوكمێكی سەربازی توند و داسەپێنراو و بە دیسپلین و بە هێزێكی سەربازی مۆدێرن بە چەكی هێزێكی گەورەی وەك هێزی ناتۆ، لەبەرامبەردا ئەم پارتەش بەوپەڕی دیسپلینی سەربازی و ئایدۆلۆژی چەپی شۆڕشگێڕ كە هەموو حساباتێكی كردبوو بۆئەو هێزە عەسكەرییەی كە بە ناڕاستەوخۆ حوكمی توركیای دەكرد.
ئەم پارتە لە ساڵی 1984وە چالاكییە سەربازییەكانی دەستپێكرد و رایگەیاند ئامانجی دروستكردنی كوردستانێكی گەورەیە، لەو مێژووە بەدواوە تا دەستپێكردنی دانووسەكانی ئۆجەلان و دەوڵەتی توركیا ساڵی 2011، توركیا بە قۆناغێكی خوێناویدا تێدەپەڕێ نزیكەی 50000 كەس لەو ماوەیەدا كوژراوە، بێجگەلە تیرۆر و كوشت و بڕی ناوشارەكان كە جێبەجێكەرانی بە نادیاری ماونەتەوە، زیاتر 5000 گوندی كوردی وێرانكرا و خەرەندێكی گەورەی كۆمەڵایەتی كەوتە نێوان هەردوو نەتەوەی كورد و توركەوە، بێجگەلە بەهەدەردانی بودجەیەكی گەورە لەجەنگدا كە بە زیاتر لە نیو ترلیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێ. هەركەسێكیش لەناو دەوڵەتی توركیادا باسی لە ئاشتی و ناسنامەیەكیتر جگەلە ناسنامەی توركی بكردایە باجەكەی بە ژیانی خۆی دەدا، هەر وەك چۆن كۆتایی بە ژیانی سیاسی و بایۆلۆژی تۆرگۆت ئۆزاڵا هێنرا كاتێك ویستی دەستبەرێت بۆ مەسەلەیەكی لەوجۆرە.
شەمەندەفەری ئاشتی
دوای گەیشتنی حیزبی عەدالەت و گەشەسەندن بە دەسەڵات لە ساڵی 2002 لەماوەی خولی یەكەمی دەسەڵاتیدا لە 2002 – 2007 نەیتوانی هیچ شتێك لەسەر كێشەی كورد لەتوركیادا بدركێنێ و هیچ پێشنیاز و چارەسەرێكی بۆئەو كێشەیە نەخستەڕوو بۆئەوەی رووبەڕووی دەزگای سەربازی توركیا نەبێتەوە، هەروەها خۆی دوورگرت لە تەقینەوە بە رووی ئۆپۆزسیۆنی توركیا بەتایبەتی هەردوو حزبی گەلی كۆماری و بزووتنەوەی نەتەوەیی تورك كە بە تونڕەوی ناسراون و سەرسەختانە دژی هەر چارەسەرێكن بۆ كێشەی كورد لە توركیا.. بۆیە دەسەڵاتی عەدالەت و گەشەسەندن سەرەتا بە كۆمەڵێ چاكسازیتر لە توركیا دەستپێكرد بەمەبەستی رێگا خۆشكردن بۆ كێشە گەورەكانی توركیا.
چاكسازیكردن لە دەسەڵاتی دادوەریدا
سەرەتا لە دەسەڵاتی دادوەرییەوە دەستیپێكرد، چونكە دەسەڵاتی دادوەری شانبەشانی دەسەڵاتی سەربازی دادەنرێت بە یەكێك لەو دەزگایانەی خۆی بە پارێزەری كەمالیزم دەزانی و دەسەڵاتێكی بەرفراوانیشی پێدراوە، بەشێوەیەك لە هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردنیش بەرفراوانترە و دەتوانێت هەموو یاسا و بڕیارەكانی ئەو دوو دەسەڵاتەیتر پووچەڵبكاتەوە و دەستكاریی پەیكەری سیاسی توركیا بكات و حیزب هەڵوەشێنێتەوە و حیزب و كەسایەتییە سیاسییەكان لە سیاسەت دووربخاتەوە بەپێی دەسەڵاتە تەقدیرییە بەرفراوانەكەی، ئەگەرچی تائێستاش دەسەڵاتی باشی هەیە لە رووبەڕووبوونەوەی حكومەتەكەی ئەردۆگان، بەڵام هێزی یاسایی جارانی نەماوە.
ئەگەرچی لە دەستوری توركیادا پرنسیپی سەربەخۆیی دادگاكان چەسپاوە، بەڵام بەدرێژایی مێژووی توركیا ئەم دەزگایە لەژێر كاریگەری راستەوخۆی ئەو لایەنانەدا بووە كە خۆیان بە پارێزەری توركیای كەمالی دەزانی، بەتایبەتی دەزگای سەربازی، بۆیە هەر لەڕێگای دادگای باڵای دەستورییەوە و بە بیانوی پاراستنی پرسنیپەكانی عەلمانییەتی ئەتاتوركی گورزی سیاسی دەدرا لەو هێزانەی بە هەڕەشەیان دەزانی لەسەر سیستمی عەلمانییەتی توركی ئەویش بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو حیزبانە و راگرتنی ئەو كەسایەتییە سیاسییە بەهێزانەی كاریگەریان دەبوو لە گۆڕەپانی سیاسی توركیا، لە كاری سیاسی، ئەو لایەنەش كە زۆرترین گورزی بەركەوت بەدرێژایی مێژووی توركیا، هێزە ئیسلامیەكان بوون و دادگا كرابوو بە گورزی دەستی دەسەڵاتی سەربازی دژبەو هێزانە و هەمیشە ململانێكەی بە قازانجی دەسەڵاتی سەربازی توركیا تەواودەكرد، لە نموونەی ئەمەش هەڵوەشاندنەوەی حیزبی رەفای نەجمەدین ئەربەكان و دوورخستنەوەی خۆشی لە كاری سیاسی و پاشان هەڵوەشاندنەوەی حیزبی فەزیلە كە وایاندادەنا درێژپێدەری حیزبی رەفاهە لە ساڵی 2001 و دەركردنی حەوت لە ئەندام پەرلەمانەكانیان لە ئەندامیەتی پەرلەمان، دادگا بڕیاریدا لەسەر جێبەجێكردنی بەپەلەی بڕیارەكەی پێش ئەوەی لە رۆژنامەی رەسمیدا بڵاوبكرێتەوە هەروەك لەیاسادا هاتووە.
چاكسازییەكانی پیش ئاشتی
دوای راپرسی لەسەر كۆمەڵێ هەمواركردن لەدەستوردا دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی دادوەری بەرتەسككرایەوە، لەوەدەرچوو دەسەڵاتی دادوەری بتوانێت نەخشەی سیاسی توركیا دیاریبكات، ئەوەش بەوەی لەدەستوردا چەسپا، هەر بڕیارێك دەسەڵاتی دادوەری دەریبكات بە هەڵوەشاندنەوەی حیزبێكی دیاریكراو دەبێت لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندبكرێت، بەپێچەوانەوە بڕیارەكە ناچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، چونكە شێوە یاساییەكەی وەرنەگرتووە. پاشان گۆڕانكاری كرا لە پەیكەری دەسەڵاتی دادوەری بەوەی ژمارەی دادوەرەكانی دادگای دەستوری لە 11 یانزە دادوەرەوە كرا بە 17 حەڤدە دادوەر و دەبێت بەشێكی ئەو دادوەرانەش لەلایەن پەرلەمانەوە دابمەزرێت كە ئێستا زۆرینەی پەرلەمان لە حیزبی دادوگەشەپێدانە.
ئێستا دەسەڵاتی دادوەری 0000000 بەو دەسەڵاتەی بتوانێت بە بیانووی پاراستنی پرنسیپەكانی عەلمانیەتی ئەتاتوركی دەسكاری نەخشەی سیاسی توركیا بكات.
دەسەڵاتی سەربازی
گەورەترین دەسەڵاتی دەستڕۆیشتووی توركیا بەدرێژایی مێژووی كۆماری توركیا دەزگای سەربازی بووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بەرگری نیشتمانی توركیا كە جەنەڕاڵا مستەفا كەمال ئەتاتورك سەركردایەتی دەكرد ،مستەفا كەمال لە ساڵی 1919 هەستا بە دروستكردنی كۆمەڵەیەك بەناوی (كۆمەڵەی بەرگری لە مافی ئەنازوڵی توركی) تیایدا سەركەوتوو بوو لە كۆكردنەوەی توركەكان، و سەركردایەتیكردنیان بەمەبەستی یەكخستنی یەكێتی خاكی توركیا و بەرگریكردن لە بەشی رۆژهەڵاتی توركیا لەبەرامبەر دەوڵە سەركەوتوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی.
لەو سەردەمە بەدواوە عەسەكەر لەتوركیادا باڵادەستبووە و خۆیان بە خاوەنی شەرعی كۆماری توركیای عەلمانی دەزانی و هەمیشەش دەیانووت ئێمە كۆماری توركیامان دامەزراند و دەبێت هەر ئێمەش پارێزگاریلێبكەین.. بۆیە هەر سەربازەكان بوون دەستورەكانی توركیایان دادەنا ، هەر لە ساڵی 1924 تاوەكو دەستوری 1961 تا دوا دەستوری توركیا لە ساڵی 1982. ئەو دەستورەش ئەوان دایاندەنا بەشێوەیەك بوو پارێزگاری لە دەسەڵاتی دەزگای سەربازی بكات.. بۆیە لە ناوەندە سیاسی و رۆژنامەگەریەكاندا دەوترا عەسكەر دەستور دەپارێزێ و دەستوریش عەسكەر دەپارێزێ، ئەمەش لەڕێگای ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەییەوە بوو كە زۆربەی ئەندامەكانی جەنەڕاڵە سەربازییەكان بوون.
ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی
ئەگەر بەخێرایی چاوبخشێنین بە دەسەڵاتەكانی ئەو ئەنجومەنە سەربازییە و ئەو دەسەڵاتانەی سەربازەكان هەیانبوو بە یاسا رێكخرابوو تێدەگەین بۆ ماوەی هەشتا ساڵە توركیا كۆمەڵێ جەنەڕاڵی سەربازی بەڕێوەیدەبەن و خۆشیان ناچنەژێر هیچ لێپێچینەوەیەكی یاساییەوە بۆ نموونە:
- بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ حكومەت مولزەمبوو بەپێچەوانەوە بڕیارەكانی حكومەت بۆ ئەنجومەن مولزەمنەبوو.
- دەبێت ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی نەتەوەیی لە ئەندامانی هێزە چەكدراەكان بێت.
- ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەركی بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی بەردەوامی هەیە بۆ هەموو هێزە نیشتمانییەكان و بەدواداچوونی بارودۆخی دەوڵەت لە بوارەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و كەلتوری و تەكنۆلۆجی، بەوپێیەی ئەنجومەن پارێزگاری سیستەمی دەستورییە، بۆئەو مەبەستەش مانگانە كۆبوونەوەی ئاسایی دەكات.
- ئەنجومەن هەڵدەستێت بە ئەركی دانانی نەخشە و پرۆژەكانی وەزارەتەكان و هەموو دامودەزگاكانی دەوڵەت.
- ئەنجومەن بۆی هەیە داوای هەموو زانیاری و دۆكیومێنتێكی نهێنی بەهەموو جۆرەكانیەوە لە وەزارەت و دامودەزگاكانی دەوڵەت و پیاوانی یاسایی بكات.
- چاودێری دارایی، بۆی نییە بەدواداچوون و وردبینی هیچ كارێكی كادیری عەسكەری بكات.
- جەنەڕاڵێكی سەربازی ئەندامی دەستەی باڵای خوێندن دەبێت. (بەعەسكەریكردنی خویندنی باڵا و بواری ئەكادیمی)
- جەنەڕاڵێكی سەربازی ئەندامی یەكێتی ئێستگە و تەلەفزیۆن دەبێت. (بەعەسكەریكردنی میدیا)
- بۆ دادگاكان نییە هیچ داوایەكی یاسایی وەربگرن تایبەت بە گەندەڵی دژبە ئەفسەرە سەربازییەكان، ئەگەر ئەو ئەفسەرە خانەنشینیشكرابێت.
- بۆ دادگا سەربازییەكان هەیە دادبینی كەسە مەدەنییەكان بكات.
- بۆ ئەفسەرە سەربازییەكان هەیە لێدوان سەبارەت بە كاروباری دەوڵەت و بارودۆخ و پرۆسەی سیاسی بدەن.
ئەنجومەنی باڵای سەربازیش كە پێكدەهات لە 14 ئەندام ئەوانیش هەر یەك لە سەرۆكوەزیران (مەدەنی) وەزیری بەگری و دوانزە جەنڕاڵا بە پلەی فەریق لەوانە سەرۆكی ئەركانی سوپا و فەرماندەی هەر چوار بەشی هێزە چەكدارەكان (وشكانی و دەریایی و ئاسمانی و ئاسایشی ناوخۆ) لەناو ئەم ئەنجومەنەدا بڕیارەكان بە زۆرینە دەدرا، دیارە زۆرینەش لە جەنەڕاڵە سەربازییەكان پێكدەهات، ئەڵبەتە سوپاش كاتێك بڕیارەكەی دەردەكرد هیچ بەرپرسیاریەتێكی بڕیارە سیاسییەكانی هەڵنەدەگرت، بەڵام حكومەت تەنها ئەندامێك بوو لە ئەنجومەنە سەربازیەكە و هەموو بەرپرسیارییەتێكیشی هەڵدەگرت، لەكاتێكدا هیچ رۆڵێكی نەبوو لە دەركردنی بڕیارەكان، بڕیارەكانیش پلەی كۆتاییان هەیە و قابیلی تانەلێدان نەبوون، هەروەها لە دەستوریشدا هاتبوو (ئەركی هێزە چەكدارەكان پاراستنی نیشتمان و پرنسیپەكانی كۆماری توركیایە).. بۆیە هەركاتێك جەنەڕاڵەكان ئینقلابێكی سەربازییان بكردایە پشتیان بەم مادەیە دەبەست و شەرعییەتی دەستوریان دەدا بە ئینقلابەكەیان، هەروەها بودجەی هێزە سەربازییەكان لەلایەن چاودێری داراییەوە وردبینی نەدەكرا.
لێرەوە دەردەكەوێت لە سەردەمی یەكەم دەستوری توركیاوە لە ساڵی 1924وە دەوڵەت و كۆمەڵگای توركی بە سەربازی دەكرێت بەپێی پرنسیپەكانی جەنەڕاڵێكی سەربازی و بەشێوازی سەربازییانە ئەویش پرنسیپە تایبەتەكانی عەلمانییەتی جەنەڕاڵا مستەفا كەمال ئەتاتورك.ئەوەی زۆر مەترسیداربووە لەمێژوودا و رۆڵی خراپی هەبووە لە بەسەربازیكردنی كۆمەڵگا، رۆڵی دەزگای سەربازییە لە ناوەندی ئەكادیمی و میدیا، چونكە ئەندامێتی جەنەڕاڵێك لە دەستەی باڵای ئەو دوو دەزگا هەستیارەدا، رۆڵی كاریگەری خراپی هەبووە لە دروستكردنی زیهنییەتی عەسكەری كۆمەڵگا، بەچەشنێك بیانەوێ هەركەس و لایەنێك تۆمەتباردەكەن و دەیكەن بە دوژمنی كۆمەڵگا و دژبە پرنسیپەكانی عەلمانییەت و پاشان رای گشتیان هاندەدا دژبەو هێز و لایەنانە، تەنها هێزێك كە نەدەتوانرا زانیاری لەسەر وەربگیرێ و لە رەفتارەكانی بكۆڵرێتەوە، دامودەزگا سەربازییەكان بوون، ئەوانە لەسەروو هەموو لێپرسینەوەیەك بوون ، ئەوەش بە دەستور و یاسا رێكیانخستبوو،بۆیە سەربازەكان پاڵپشتێكی یاسایی بەهێزیان هەبوو چ لەكاتی خزمەتكردندا یان دوای خانەنشینكردنیان.بۆ ئەنجامدانی هەر چارەسەرێك بۆ كێشەكانی توركیا و بەتایبەتی كێشەی كورد، پێویست بوو كۆمەڵێ گۆڕانكاری گرنگ و هەستیار بكرێت لە دەستور و یاساكانیتر كە پەیوەندی بە ئیدارەی دەوڵەتەوە هەبوو، لەسەروو هەموویانەوە دامەزراوەی سەربازی و ئەو دەزگایانەش كە ئەو دامەزراوەیە تەحەكومی پێوەدەكرد وەك دەسەڵاتی ئاسایشی نەتەوەیی و خوێندن و میدیا، ئەنجامدانی كارێكی لەوجۆرەش ریسكێكی گەورەیە بۆ هەر لایەنێك بگاتە دەسەڵات،چونكە جەنەڕاڵە سەربازییەكان هەمیشە دەیانوت ئێمە كۆماری توركیامان دامەزراند و هەردەبێت ئێمەش پارێزگاریلێبكەین و ئەمەشیان لە دەستوری ساڵی 1982دا چەسپاند.
چاكسازی لەبوارە هەستیارەكاندا
سەرەتای گۆڕانكارییەكان لە توركیادا، لە زیابوونی هەوڵەكانی توركیاوە دەستیپێكرد بۆ چونە ناو یەكێتی ئەوروپا، یەكێتی ئەوروپاش كۆمەڵێ پێوەری دانا بۆ قەبوڵكردنی هەر ئەندامێك لەو یەكێتیەدا كە بە (پێوەرەكانی كۆپنهاگن) ناسرا و هەر لایەنێكیش بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری بۆ چوونە ناو یەكێتی ئەوروپا پشتی بە گوتارەكانی مستەفا كەمال ئەتاتورك دەبەست بەوەی توركیا وڵاتی ئەوروپیە و ئەبێت ببێت بە ئەندامێك لە خێزانی ئەوروپی ، ئەم بەهانەیە باشترین چەكی بەرگری بوو بۆئەوەی جەنەڕاڵەكانی لێ راستنەبێتەوە و بەو شێوازە بجوڵێتەوە كە كار بۆ هێنانەدی ئاواتەكانی ئەتاتورك دەكات، سەرەتاكانی ئەم گۆڕانكاریانە لە رێككەوتنێكی نێوان ئەنكەرە و یەكێتی ئەوروپاوە لە ساڵی 1999 دەستیپێكرد، بە كەمكردنەوەی دەسەڵاتی سەربازی لە ئیدارەدانی دەوڵەتدا، پاشان پەرلەمان لە ساڵی 2001 هەموارێكی دەستوری ئەنجامدا بە دانانی كەسێكی مەدەنی لەبری كەسێكی سەربازی بە ئەمینداری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی.
بەڵام گۆڕانكاریە گەورەكان لەسەر دەستی ئەردۆگان دەستیپێكرد، ئەویش پاش سەركەوتنی حیزبەكەی لە هەڵبژاردنی ساڵی 2002، ئەردۆگان لە هەر گۆڕانێكدا كە ئەنجامی ئەدا پشتی بە پێوەرەكانی كۆپنهاگن دەبەست و باشترین بیانووبوو بۆئەوەی بە خەڵك بڵێت ئێمە ئەبێت تەواوی ئەو پێوەرانە جێبەجێبكەین بۆئەوەی بچینە یەكێتی ئەوروپاوە، و خەڵكی توركیاش لەو بانگەشەیەدا پشتگیری ئەردۆگانیان دەكرد، بۆیە دەستیكرد بە ئەنجامدانی زنجیرەیەك چاكسازی دەستوری و یاسایی و ناوینا (پابەندبوون بە پێوەرەكانی كۆپنهاگن) لە پێناو دەستپێكردنی دانوسان بۆ چوونە ناو یەكێتی ئەوروپا، سەرەتا بە لاوازكردنی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی دەستیپێكرد.
- بە ئەنجومەنی ئاسایشی لە دەزگایەكی بریاردەرەوە كرد بە دەزگایەكی راوێژكاری.
- ژمارەی ئەندامە مەدەنیەكانی تیادا زیادكرد
- بڕیارەكانی كرد بە راسپاردە، حكومەت بۆی هەبوو خۆی بیكات بە بڕیار و بۆشی هەبوو قەبوڵی نەكات.
- ئەو دەسەڵاتەی لێسەندنەوە كە بتوانن دەستیان بگات بە زانیاری و دۆكیومێنتە نهێنیەكان.
- ئەبێت هەموو كادیرە سەربازیەكان بچنە ژێر وردبینی چاودێری داراییەوە.
- نوێنەرایەتی سەربازی لە خوێندن و ئێستگە و تەلەفزیۆندا هەڵوەشاندەوە.
- رێگەدرا هەموو داوایەك لە بارەی گەندەڵیەوە دژ بە سەربازەكان لەبەردەم دادگا مەدەنیەكان بەرزبكرێتەوە.
- هەروەها ئەوەش هەڵوەشایەوە كەسە مەدەنیەكان دادگا سەربازیەكان دادگاییان بكەن و پێچەوانەكەی چەسپا.
- پاشان بۆ سەربازەكانیش نەبوو لێدوان لە كاروباری دەوڵەت بدەن، تەنها بۆیان هەبوو لێدوان سەبارەت بە كاروباری سەربازی بدەن.
جەنەراڵەكان لە دەسەڵاتەوە بۆ دادگاییكردن
لە ساڵی 2008 حیزبی عەدالەت و گەشە توانی دەستبكات بە دادگایكردنی كۆمەڵێكی زۆر لە جەنەڕاڵە سەربازیەكان ئەوانەی لە خزمەتدابوون لەگەڵا كۆمەڵێكی تر ،كە خانەنشینكرابوون لەبەردەم دادگا مەدەنیەكان بە بیانوی دانانێكی پیلانێك بۆ ئینقلابێكی سەربازی ، كە ئەمانە خۆیان رێكخستبوو لە شێوەی گروپێكی نهێنی بەهێزدا كە دواتر ناسران بە (ئەرگەنەكۆن) ، دادگایكردنی جەنەڕاڵەكان و هەندێ لە هاوكارەكانیان لە هەواڵگرییەكان و ئەكادیمیەكان بوو بە هۆی ئەوەی شەقامی توركی بە تەواوی متمانەی بە دامەزراوەی سەربازی نەمێنێ، و جەنەڕاڵەكان وەك گروپێكی ئینقلابچی دژ بە گەشەسەندنی وڵات بناسن، ئەڵبەتە سوپای توركیا دووەم سوپای گەورەی ئەوروپیە و هەشتەمین سوپای جیهانیشە لە رووی ژمارەی ئەو سەربازانەی هەیەتی و لە خزمەتدان لە هەردوو سوپای فەڕەنسی و بەریتانی گەورەتربوو.
بە دەستەمۆكردنی هەردوو دامەزراوەی دادوەری و سەربازی دەستی حیزبەكەی ئەردۆگان كرایەوە بۆ ئەنجامدانی چاكسازیەكانی لە دەستور و یاساكاندا و هەروەها لە هەنگاونان بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، ئەڵبەتە چاكسازیەكانی ئەردۆگان لە بوارە جیاوازەكاندا لە توركیا جێگەی قسە و باسی ئێمە نیە بۆیە راستەوخۆ دەچینە سەر مەسەلەی كورد و پرۆسەی ئاشتی لە توركیا.
سەرەتایەكی مێژوویی
ئەردۆگان سەردەمێك لە حیزبەكەی نەجمەدین ئەربەكاندا بوو (حیزبی رەفاه) ،كاتێك لەو حیزبەدا بوو ە راپۆرتیكی گرنگی لەسەر مەسەلەی كورد پێشكەش بەسەركردایەتی ئەو حیزبە كردووە. لە گرنگترین ئەو پێشنیارانەی لەو راپۆرتەدا خستویەتیە روو ئەمانە بوون(1):
1. ئەگەر ئەمانەوێ وەكو (RPرەفاه پارتی) لە قۆناغی نوێدا بەجێنەمێنین پێویستە بە ئاسانی و بە ئاشكرا ووشەی كورد بهێنینە سەر زمان و ببینە وەرگێڕی ئەو هەموو ئازار و مەینەتەی كە خەڵكی كورد لە توركیا كێشاونی.
2. پێویستە بە ئاشكرا ئەوە بدركێنین كە ئایدۆلۆژیای رەسمی توركیا 75 ساڵە سیاسەتی نكوڵیكردن و تواندنەوە بەرامبەر كورد پێڕەودەكات و لەو بارەیەوە بە دەنگی بەرز لێپرسینەوە لە ئایدۆلۆژیای رەسمی بكەین.
3. پێویستە بەرگری لەوە بكەین كە هەموو ئەو یاسایانەی رێگرن لە بەردەم گەشەسەندنی كەلتوری كوردی لاببرێن و ئامادەكاری یاسایی بكرێت بۆئەوەی لەو شوێنانەی كورد دەژین پەروەردەی فێركردنی زمانی كوردی هەبێت.
4. پێویستە بەو ئەندازەیەی كە ئیدانەی تیرۆری پەكەكە دەكەین ئیدانەی تیرۆری دەوڵەتیش بكەین، و لە پێكدادان و ناكۆكی دەوڵەت و پەكەكەدا وەكو لایەنی دەوڵەت خۆمان پیشان نەدەین و ئوسلوبی رەخنەی دەوڵەت بەكارنەهێنین وەكو (جیاخواز) (تیرۆریست) و ..
5. پێویست ئیدی (RP) سیاسەتی بە نیسبەت كوردەوە هەبێت ، دەبێت لە رێی نووسەر و لێكۆڵەرەوەكان و كۆبوونەوەكانمانەوە ئەوە رابگەیەنین كە (RP) چۆن سەیری كێشەی كورد دەكات.
پاشان راپۆرتەكەی ئەردۆگان لە لایەن نەجمەدین ئەربەكانەوە قبوڵكراو بڕیاریاندا لیژنە بۆ جێبەجێكردنی راپۆرتەكە لە كوردستانی توركیا دروستبكەن و لەو بوارەشدا هەنگاوی باشیاننا، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم بە ئیعازی دەزگای سەربازی توركیا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی حیزبی (رەفاهی) دا ، كە ئەو كاتە ئەردۆگان لێپرسراوی لقی ئەستەنبوڵی حیزبەكە بوو ، و نەجمەدین ئەربەكانیش بە بڕیارێكی دادگا لە كاری سیاسی دورخرایەوە. پاشان باڵەكەی ئەردۆگان لە ناو حیزبی رەفای هەڵوەشاوەدا پارتێكی نوێیان بە ناوی داد و گەشەپێدان راگەیاند، تێڕوانینی ئەم پارتە بۆ كێشەی كورد وەكو جاران بەهێز نەبوو ، بە زمانێكی نەرمتر قسەیان لەم كێشەیە دەكرد، وەكو جاران بە راشكاوی باسیان لە چەوساندنەوە و كێَشەی میللەتێك نەدەكرد، كە پێدەچێ مەترسیەكانی تۆمەتباركردنیان لە لایەن سوپاوە بە كەمتەرخەم لەمەڕ ئاسایشی نەتەوەیی تورك و یەكپارچەیی خاكەكەی هۆكاری سەرەكی گۆڕانی گوتاری ئەم پارتە بووبێت، بەڵام بەردەوام جەختیان لەوە دەكردەوە كە راستیەكی واقیعی توركی هەیە و بریتیە لە كێشەیەك لە باشوری خۆرهەڵات و ئەبێت چارەسەربكرێت و پێداگرییان لەسەر ئەوە دەكرد كە جیاوازیە كلتوریەكان بە دەوڵەمەندی كلتوری دەزانی و ئەبێت رێگا بە هەموو كلتورەكان بدرێت بە زمانی خۆیان پەخش و بڵاوكردنەوەیان هەبێت .
چارەسەركردنی كێشەكەشیان لە چوارچێوەی پرۆژەیەكی گشتی دیموكراتیزەكردنەوە ئەبینی، پێیانوابوو بە رێگا تایبەتیەكان چارەسەرناكرێت و مەنتیقی چارەسەركردنی ئەمنی كورتخایەنە و درێژە بە قوڵبوونەوەی كێشە دەدات، ئەم گوتارەی پارتی داد و گەشە كە هیچ پارتێكی توركی نەبوو بەم چەشنە گوزارشت لە كێشە كە بكات، بووە هۆی پەیداكردنی جەماوەرێكی زۆر لە كوردستانی توركیا بە چەشنێك توانیان لە هەڵبژاردندا نزیكەی حەفتا كورسی لە ناوچە كوردیەكان بە دەستبهێنن، لە كاتێكدا هیچ حیزبێكی كوردی لەو ناوچەیە نەگەیشتە نیوەی كورسیەكانی پارتی داد و گەشە.
سەرەتای سەردەمێكی نوێ
دوای ئەو گۆڕانكارییە بنەڕەتییانەی لە ستراكتۆری كۆماری توركیای ئەتاتوركی لەلایەن حیزبی عەدالەت و گەشە بە سەركردایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان هاتە كایەوە، پرسیار ئەوەیە چی ماوەتە لە كۆمارەكەی ئەتاتورك بێجگە لە وێنەیەكی ئەتاتورك كە لە شوێنە رەسمیەكان هەڵدەواسرێت و سیمبولیەتی گۆڕەكەی؟ چونكە ئەتاتورك دوای مردنیشی پرنسیپەكانی حوكمی توركیای دەكرد و جەنەڕاڵەكانیش لەگەڵا حیزبی گەلی كۆماری ئەتاتوركی بە ئەمانەتەوە و بە زیادەوە جێبەجێیان دەكرد.
ئایا قۆناغێكی نوێیان دامەزراندنی قۆناغێكی نوێ دەستیپێنەكردووە بە ناوی كۆماری دووەم یان كۆماری ئەردۆگانی، لەبری كۆماری ئەتاتوركی ئایا بە زیندانیكردنی جەنەڕاڵەكان و دوورخستنەوەیان لە دەسەڵات و دابەزینی جەماوەری حیزبەكەی ئەتاتورك، كۆتایی كۆمارەكەی ئەتاتورك نییە، بە تایبەتی دوای دانانی دەستورێكی نوێ بۆ وڵات، كە ئەردۆگان وەسفی دەستورەكەی ئەتاتوركیەكانی بەوە دەكرد كە (هیچی لێ تێناگات و پێویستی بە وەرگێڕێكە بۆئەوەی لێیتێبگات). بۆیە هەندێك لە چاودێرانی بواری توركی ئەم گۆرشانكارییانەیان بە ئینقلابی ئەردۆگان ناودەبرد بەسەر دەسەڵاتی سوپادا.
لێرەوە دەسەڵاتەكەی حیزبی عەدالەت و گەشە و ئەردۆگان دەستكراوەدەبن بۆ دەستبردن بۆ هەموو پرسە هەستیارەكانی توركیا، لەواننە پرسی كورد كە ماوەیەكی زۆرە دەوڵەت و ئابوری و خەڵكی توركیای ماندووكردووە، ئەردۆگان سەركەوتنی گەورەی لە ناوچە كوردییەكان بەدەستهێناوە، ئیتر كاتی ئەوە هاتووە پارێزگاری لەو سەركەوتنانە بكات لە رێگەی بە رەسمی ناساندنی پرسەكەوە. بۆیە سەرەتا كێشەكەی بردە پەرلەمانی توركیا، ئەگەرچی ئەردۆگان بەم هەنگاوەی رووبەڕووی رەخنە و رەفزی حیزبە رەگەزپەرستەكانی توركیا بووەوە تا ئاستی تەخوین بە تایبەتی لە لایەن حیزبی گەلی كۆماری ئەتاتوركی بە سەركردایەتی دینیز بایكاڵا و حیزبی بزوتنەوەی نەتەوایەتی بەسەركردایەتی دەوڵەت باخچەلی كە ئەوانە ئامادەنییە هەتاكو دانبنێن بە بوونی هیچ نەتەوە و پێكهاتەیەكی تر بێجگە لە نەتەوەی تورك، ئەڵبەتە ئەردۆگان پرۆژەی راگەیاندنی چارەسەركردنی پرسی كوردی لە رۆژی لە دایكبوونی كەمال ئەتاتورك راگەیاند، كە بە لای حیزبە كەمالیستەكانەوە بە ئیهانە و لێدانی كلتور و میراتی ئەتاتوركی دادەنرا.
ئەڵبەتە كۆمەڵێ هۆكار هەیە كە پاڵا بە حیزبی عەدالەت و گشەوە دەنێ بۆ راگەیاندنی گفتوگۆكان لە نێوان دەوڵەتی توركی و لایەنی كوردی بە تایبەتی پارتی كرێكارانی كوردستان، لەوانە:
1. ئەردۆگان لەسەر ئاستی ناوخۆ دەیەوێت پارێزگاری لە پێگەی بەهێزی خۆی بكات لە باكوری كوردستان، چونكە لە مێژووی سەرهەڵدانی حیزبی رەفاه و سەعادەتەوە تا حیزبی عەدالەت و گەشە بەردەوام تێڕوانینێكی جیاوازییان خستۆتە روو لەمەڕ كێشەی كورد، بۆیە ناكرێت قسەكردن لەمەڕ پرسێكی ئاوا هەر لە چوارچێوەی تیۆردا بمێنێتەوە، بە تایبەتی دوای سەركەوتنەكانی ئەردۆگان لە كۆنتڕڵكردنی هەرسێ سەرۆكایەتییەكەی پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی كۆمار و دەستەمۆكردنی دەزگای سەربازی و كۆتایی ویلایەتی قەزا، ئیتر چاوەڕوانی هەنگاوی كردارییە و ناكرێت هەر بە قسەو راپۆرت نەتوەیەك رازیبكرێت.
2. حیزبەكەی ئەردۆگان خەونی بنیادنانەوەی دەوڵەتی توركیای هەیە بەو هەژمون و هەیبەتەی سەردەمی زێڕینی عوسمانییەوە، ئەوەش بە بەهێزكردنی پێگەی ئابوری توركیا، بۆ ئەو مەبەستەش پلانیان هەیە سەركردایەتی توركیا بەو پلانەوە بكەن تا ساڵی 2022، ئەوەش بە دەستخستنی وزەیەكی هەرزان و مسۆگەر و نزیك لە توركیا بە جۆرێك توركیا هەژمونی بەسەریدا هەبێت، باشترین و هەرزانترین و مسۆگەرترین وزەش لە هەرێمی كوردستانی عێراقە، ئەمەش پێویستی بە بارودۆخێكی هێمن و ئارام دەبێت هەم لە ناو توركیا و هەم بە مسۆگركردنی رێگەی گەیشتنی بە توركیا لە هەرێمی كوردستانەوە. سەرەڕای بوونی بازرگانی و وە بەرهێنانێكی گەورە كە قەبارەكەی دەگاتە زیاتر لە 12 ملیار دۆلار و بۆ ئەمەش دەبێت ئاشتی بەرقەرار بێت.
3. هەلومەرجی هەرێمایەتی بە تایبەتی بە تایبەتی دوای ئەو گۆڕانكارییانەی لە رێگەی شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبییەوە هاتە كایەوە و پشتگیری توركیا لە شۆڕشی ئازادیخوازانەی ئەو گەلانەی كە توركیای رووبەڕووی پرسیاری پرسی نەتەوەیەكی بێناسنامەی وەكو كردەوە لە ناوەوەی توركیا، و بە گەیشتنی ئەو شۆڕشانە بە سوریا و كشانەوەی هێزەكانی رژێمی بەعس لە ناوچە كوردییەكان و دروستكردنی جۆرێك لە دەسەڵاتی كوردی لە ناوچە كوردییەكانی توركیا كە لە لایەن حیزبێكی نزیك لە پارتی كرێكارانی كوردستانەوە بەڕێوە دەبرێ، ئەمەش حەتمیەتی كرانەوە بە رووی پرسی كوردی لە توركیادا سەپاند.
ئەمەو چەند هۆكاری گرنگی تر لە ناوچەكەدا بە تایبەتی دوای بەهێزبوونی پێگەی ئێران كە بە درێژكراوەی سەفەویەت دادەنرێت لە عێراق و پێویستی بە بەهێزكردن و فراوانكردنی هەژمونی توركیە كە بە درێژكراوەی میراتی عوسمانیەكان دادەنرێت.
لە كۆتاییدا پرسیار ئەوەیە ئەو سەرەتا نوێیەی لە توركیا دەستیپێكردووە ئەو هەنگاوە گەورانەش كە ناویەتی بە تایبەت سەبارەت بە چارەسەكردنی پرسی كورد و داننان بە پرسێك بە ناوی پرسی كورد و ناونانی ئەو ناوچەیەش كە ئەو پرسەی تیادایە بۆ یەكەمجار لە مێژووی نوێی توركیا بە كوردستان لە لایەن ئەردۆگانەوە، ئایا لە ئەگەری ئەوەی حیزبەكەی ئەردۆگان لە هەڵبژاردنەكانی ئایندەدا پاشەكشەی كرد و زۆرینەی لە دەستدا ئایا هیچ گەرەنتییەك هەیە كە هەنگاوەكانی ئاشتی نەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی پێش ئاشتی؟ ئایا هەموو هەنگاوەكانی ئەردۆگان تایبەت بە سوپا و دەوڵەت و قەزا و پەرلەمان و ئەنجومەنی ئاسایش و زانكۆ.. هتد هەمان چارەنوسی ئاشتییان دەبێت؟
بێگومان نەخێر چونكە ئەو گۆڕانكارییانە بە یاسایی كراوە و رێڕەوی شەرعی و یاسایی خۆی وەرگرتووە، بەڵام تا ئێستا مەسەلەی ئاشتی ئەردۆگان لە رێگەی دەزگای هەواڵگری توركیاوە (میت) بەڕێوەی دەباتو نەڕۆشتۆتە بورای رەسمیەتی دەوڵەتەوە، ئەگەرچی لە پەرلەماندا باسكراوە، بەڵام بە یاسایەك شەرعیەتی پێنەدراوە و پەكەكەش هێشتا بە رێكخراوێكی تیرۆریستی لە توركیادا دەناسرێت، بەڵام ئەوەی گرنگە لێرەدا بگوترێت مەسەلەی ئاشتی لە لایەن ئەردۆگانییەكانەوە بەشێوەیەك لە سیاسەتی واقیعی توركیادا سەپێنراوە و بە هەڵوەشاندنەوەی هەموو بەرژەوەندییە ئابوری و سیاسییەكانی توركیا دەخاتە مەترسییەوە و پێگەكەی لاوازدەكات و پێگەی نەیارەكانی لە ناوچەكە بەهێز دەكات بەجۆرێك توركیا بخاتە قەیرانێكی كوشندەوە، بۆیە بە بۆچوونی ئێمە جارێكیتر هیچ لایەك ناتوانێت توركیا بخاتە بەردەم مەترسیەكی ئاواوە بە تایبەتی لە ئێستا كە شەقامی توركی بەشێوەیەكی بەرفراوان پشتگیری هەنگاوەكانی ئاشتی دەكات.
•••
پەراوێزەكان:
1. ئەردۆگان كێیە؟ زریان رۆژهەڵاتی.
2. http://www.aljazeera.net/books/pages/97e5129b-d01e-4f3f-9cf9-45ffc482e357
3. تاریخ تركیا المعاصرە .حمید بوز ارسلان، ترجمە: حسین عمر، المركز الپقافی العربی الگبعە الاولی 2009
4. اسلامیو تركیا.. العپمانیون الجدد. ادریس بوانوو، موسسە الرسالە، سوریا، الگبعە الاولی، 2005
|
|
82167
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Tuesday, September 15, 2015
|
|
|