باروۆخی توركیا دوای كودەتای 1980
نووسینی: د. سامان حسێن
لە دوای ڕاگەیاندنی كودەتاكە ئەوە بوو بەپێی بەیانێك دەسەڵاتی وڵات كەوتە دەستی سەربازەكان و پەرلەمان هەوڵوەشایەوە و چالاكی سیاسی پارتە سیاسیەكان و سەندیكا كرێكاران بە ڕاست و چەپەوە ڕاگیران و سەرجەم سەركردەی پارتەكان هەر لەو كاتەدا دەسگیركران، جگە لە ئەلەب ئەرسەلان توركیشی سەرۆكی پارتی بزوتنەوەی نیشتیمانی كە بۆ ماوەی پازدە ڕۆژ خۆی ونكرد، بەڵام دواتر ئەویش خۆی بەدەستەوەدا، هەروەها ئەحكامی عورفی بەسەر هەموو وڵاتدا سەپێندرا و دەرچوون لە وڵات قەدەغە كرا. سەربازەكان لەو میانەدا دەیانەویست گۆڕانكاری ڕیشەیی بكەن تەنها بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و پارتە سیاسیەكانەوە نەوەستان، بەڵكو دەستیان كرد بە لابردنی سەرجەم پارێزگار و ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانیەكان، كە زیاتر لە (1700) كەس دەبوون. سەرجەم دەسەڵاتەكان لەدەستی سوپادا كۆكرانەوە، ئەویش لەڕێگای ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانیەوە بوو، كە كەنعان ئەفرینی سەركردەی كودەتاكە سەرۆكایەتی دەكرد، ئەم ئەنجومەنەش تەنها لەسەربازەكان پێكدەهات و لەلایەن ئەنجومەنێكی حكومیەوە هاوكاری دەكرا، كە لە (27) بیرۆكرات و سەربازە خانەنشینەكان پێكدەهات، ئەم ئەنجومەنەش لەلایەن (بولند ئولسۆ)ی جەنەڕاڵی خانەنشین كراوەوە سەرۆكایەتی دەكرا، هاوكات دەسەڵاتی فراوان درایە حاكمە سەربازەكانی هەرێمەكان و بەپێی ئەحكامی عورفی ئەوان مافی ئەوەیان هەبوو چاودێری دۆزی پەروەردە و تەندروستی و ژوورە بازرگانیەكان و یەكێتیە كرێكاریەكان بكەن(1)، دوای ئەوە تا ڕادەیەك هێمنی گەڕایەوە و هاوڵاتیان گەڕانەوە سەر ژیانی ئاسای(2)، لە (14)ی تشرینی یەكەمدا كەنعان ئەفرین بوو بە سەرۆكی كۆمار و حكومەتێكی نوێی بە سەرۆكایەتی یبولند ئولسۆ دامەزراند، ئەم حكومەتە دەستی كرد بە شەپۆلێكی دەسگیركردن، كە لەسەرۆكی پارتەكانەوە دەستی پێكردولەماوەی حەوت حەفتەی دوای كودەتاكەدا نزیكەی (11500) كەس گیران و لەكۆتایی ساڵدا گەیشتە (30000) كەس و لەكۆتایی ساڵی (1981)یشدا گەیشتە (120600) كەس، ئەم شەپۆلەش بەڕێژەی (90%)، بووە هۆكاری هێوربوونەوەی دۆخەكە، چونكە ئەنجامدەرانی توندوتیژیەكان زۆربەیان دەستگیركران، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هەڵمەتە كەسانی تری سەر بەڕێكخراوە پیشەیی و پارتە سیاسیە ڕێگا پێدراوەكانیشی گرتەوە، هاوكات چەندین مامۆستای زانكۆ و ڕۆژنامەنوس و یاسایی دەستگیركران، كە تەنها لەنێوان ساڵانی (1982-1983)دا (300) مامۆستای زانكۆ ڕووبەڕووی سزای جۆراوجۆر بوونەوە، ئەمە جگە لەوەی ئەم حكومەتە دەستی كرد بە داخستنی چەندین ڕۆژنامە، لەوانەش ڕۆژنامەی (جمهوریەت) كە لە ساڵی (1924)ەوە لەلایەن ئەتاتوركەوە دامەزرا بوو، هەروەها لە (1981)دا بانگەشە سیاسیەكان قەدەغە كران و لەساڵی (1982)شدا پارتە سیاسیەكان هەڵوەشێندرانەوە، دوای ئەوەی كە چالاكیەكانیان ڕاگیرابوو(3)، ئەمە جگە لەوەی كە لەسایەی ئەحكامی عورفیدا چەندین ئەندام و كەسایەتی سیاسی لە پارتە كرێكاری و كوردیەكان ڕووبەڕووی توندوتیژی و ئەشكەنجەدان بونەوە، كە لە دادگا سەربازیەكاندا حوكمی لەسێدارەدانیان بەسەر (300) كەسدا دەركرد(4).
دەستوری نوێ
لەدوای كودەتا ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی لە (23)ی تشرینی یەكەمی (1981)دا لیژنەیەكی ڕاوێژكاری بەسەرۆكایەتی (سەعدی ئێرمیك) بەمەبەستی گەڕانەوەی دیموكراتیەت بۆ وڵات و بەشداری كردن لە داڕشتنی دەستوری نوێدا دانا، تا بتوانێت دەستورێكی نوێ لەبری دەستورەكەی ساڵی (1961) دابڕێژێتەوە، كە بەلای كودەتاچیەكانەوە مایەی كێشەو ئاژاوەكانی توركیا بوو(5).
لە (17)ی ئابی (1982)دا پڕۆژەی دەستور خرایە بەردەست، كە لەم دەستورەدا دەسەڵات خرابووە، ژێر دەستی دەسەڵاتی جێبەجێكاری و دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار و ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی زیاد كرا بوون و ئازادیەكانی ڕۆژنامەگەری و ئازادی یەكێتیە كرێكاریەكان كەم كرابوونەوە بە نەهێشتنی مافی خۆپیشاندانی سیاسی، هەروەها ماف و ئازادیە تاكە كەسیەكانیش كەمكرابوونەوە، بەوەی كە ئەم دەستورە ئەگەر چی ئازادی ڕادەربڕین و ڕێكخستنی هێشتبووەوە، بەڵام بە كۆمەڵێك دەستەواژەی وەك بەرژەوەندی نەتەوەو سیستەمی گشتی و ئاسایشی نەتەوەیی و هەڕەشە بۆ سەر سیستەمی كۆماری بەرتەسكی كردبوون(6)، بۆیە ئەم دەستورە چەندین پرسیار و ناڕەزایی سیاسی لە ناوەندە سیاسی و ڕۆژنامەوانیەكانی توركیا داخستەوە و هەندێك لەوانە ئەم دەستورەیان بەوە دەزانی كە توركیا بەرەو دیكتاتۆری دەبات(7).
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەو ڕیفراندۆمەدا كە لە مانگی تشرینی یەكەمی (1982)دا كەنعان ئەفرین توانی بەڕێژەی (91,4%) ڕەزامەندی بۆ ئەم دەستورە بەدەستبهێنێت، تەنها لە ناوچە كوردیەكاندا نەبێت ڕێژەیەكی كەم دەنگی بەڵێی بۆ درابوو، دوای ئەوەی دەستور جێگیر كرا، ئەفرین بوو بە سەرۆكی كۆمار و سەربازەكانی بەردەوام بوون لە بونیاتنانی پەیكەری سیاسی و لەم ڕووەشەوە یاسایەكی نوێیان داڕشت كە بۆ ماوەی (10) ساڵ چالاكیە سیاسیەكانی ئەو كەسانەی قەدەغە كرد كە پێش كودەتا ڕۆڵیان هەبوو، كەچی هەر ئەو یاسایە دەرفەتی دامەزراندنی پارتی سیاسی نوێی دا، بەڵام بەو مەرجەی دامەزرێنەرەكانی ڕەزامەندی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی بەدەست بهێنن، هەروەها قەدەغەكرا كە فێرخواز و مامۆستا و فەرمانبەری مەدەنی ببن بە ئەندامی پارتی سیاسی و قەدەغەش كرا پارتەكان لقی لاوان و ئافرەتانی هەبێت یان پەیوەندیان لەگەڵ یەكێتییە پیشەییەكاندا هەبێت یان لە لادێكاندا لق دامەزرێنن(8).
پارتە سیاسیەكان و هەڵبژاردنی 1983
لەدوای هێوربوونەوەی دۆخەكە دوای ئەوەی بڕیاری دامەزراندنی پارتە سیاسیەكان دەرچوو (15) پارتی سیاسی دامەزران، كە سوپا تەنها (3) لەو پارتانەی بەشایەنی پەسەندكردن زانی، چونكە بەشێكیان لەسەر پاشماوەی پارتەكانی پێشوو دامەزرابوون، ئەگەر چی گۆڕانكاری زۆریشیان لەپەیڕەو و پرۆگرامەكانیاندا كردبوو(9).
هەر چۆنێك بێت (تورگوت ئۆزال) (10) پارتی نیشتیمانی دایكی دامەزراند و (تورگت سوتالب)ی لیوای خانەنشین پارتی دیموكراتی نەتەوەیی دامەزراند و (نەجدەت جالب) پارتی گەلی دامەزراند، دواجار هەر ئەو سێ پارتە لە هەڵبژاردنەكاندا بەشدار بوون(11).
دوای ئەوەی هەڵبژاردنەكان دەستیان پێكرد، هەرچەندە سوپا پشتیوانیان لە پارتی دیموكراتی نەتەوەی دەكرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ویستی كۆمەڵگا بۆ گەڕانەوەی دیموكراتی و دەرچوونی سوپا لەژیانی سیاسی وایانكرد كە پارتەكەی ئۆزاڵ واتە پارتی نیشتیمانی دایك توانی ڕێژەی یەكەمی دەنگەكانی بەڕێژەی (45%) بەدەستبهێنێت و پارتی دیموكراتی نەتەوەیش بەدووەم و توانی ڕێژەی (30%) دەنگەكان بەدەست بهێنێت و پارتەكەی سێیەمیش كە پارتی گەل بوو توانی (23%) دەنگەكان بەدەست بهێنێت(12).
دوای دەركەوتنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن, كەنعان ئەفرین كە سەرۆكی كۆمار بوو بەپێی ڕێژەی دەنگ و براوەی هەلبَژاردنەكان تورگوت ئۆزالی سەرۆكی پارتی نیشتیمانی دایكی بۆ دامەزراندنی حكومەت ڕاسپارد، ئەوە بوو ئەویش لە (13)ی كانوونی یەكەمی (1983)دا حكومەتی نوێی پێكهێنا، كە ئەم حكومەتە لەتەواوی ماوەی یاسایی خۆیدا حوكمی كرد(13).
ئەم حكومەتە نوێیەی ئۆزال لەلایەن پارتی ڕاستڕەوە قەدەغە كراوەكانەوە وەك پارتی داد و پارتی ئاشتی نیشتیمانی و پارتی بزوتنەوەی نیشتیمانیەوە پشتگیری زۆری لێدەكرا، هەر بۆیە ئۆزاڵ هەوڵیدەدا سەرمایەدارە پیشەسازیە گەورەكان كە پارتی داد نوێنەڕایەتی دەكردن لەخۆی ڕازی بكات و دڵی خاوەن پڕۆژە بچوكەكانیش ڕابگرێت، كە پارتی ئاشتی نوێنەرایەتی دەكردن، هەروەها ئەو مەیلە ڕاست ڕەوانەی كە پارتی بزوتنەوەی نەتەوەی نوێنەرایەتی دەكردن بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، ئەمە جگە لەوەی هەر خۆی كەسێكی ئاینی بوو و سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوو(14).
یەكێك لە هەنگاوەكانی ئۆزال لە حكومەتەكەیدا بریتی بوو لە گەڕانەوەی پێ بەپێی دیموكراتیەت و باڵادەست بوونی مەدەنیەكان بەسەر سیاسەتی وڵاتدا، ئەوە بوو بەر لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی (1984) پارتەكەی ئۆزال دەنگیان بۆ یاسای هەڵگرتنی قەدەغە لەسەر پارتە كۆنەكان دا، كە هەرچەند ئەم هەنگاوە زیانی لەو پارتە دا لەڕووی ڕێژەی دەنگەوە، بەڵام كاریگەر بوو لە بەمەدەنی كردنی سیاسەت و هاوكات پەرتكردنی بەرهەڵستكارانی حكومەت، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا پارتی نیشتیمانی دایك توانی (41,5%)ی دەنگەكان بە دەست بهێنێت و پارتی سۆسیالیست كە ئیردال ئینۆنۆ سەركردایەتی دەكرد بوو بە دووەم بە بەدەستهێنانی ڕێژەی (23,5%) دەنگەكان و پارتی ڕێگاش كە دیمیرێل دایمەزراندبوو توانی پلەی سێیەم بەدەست بهێنێت بە ڕێژەی (13,5%)، دوای ئەویش پارتەكەی ئەربەكان دایمەزراندبوو (پارتی وەفاه) پلەی چوارەمی گرت، بەمجۆرەش لەدوای ئەم هەڵبژاردنەوە ژیانی پارتایەتی لە توركیا گەڕایەوەو پارتی دیموكراتی نیشتیمانی كە لەلایەن سەربازەكانەوە پشتیوانی دەكرا تەنها (7%) دەنگەكانی بەدەست هێنا و دواتریش خۆی هەڵوەشاندەوە و بەشێك لە ئەندامانی چونە ناو پارتی نیشتیمانی دایك و بەشەكەی تریش چونە ناو پارتی ڕێگای ڕاست(15).
لە لایەكی تریشەوە پارتی گەل لە ساڵی (1985)دا لەگەڵ پارتی سۆسیال دیموكراتی تێكەڵ بوون، هەروەها لە ساڵی (1986) بولند ئەجەوید پارتی چەپی دیموكراتی بەسەرۆكایەتی (راهان) و (كواجهە)ی خێزانی دامەزراند، كە بەشێكی زۆر لە ئەندامانی پارتی سۆسیالیستی دیموكراتی چونە پاڵی، بەگشتی لە ساڵی (1987)ەوە جارێكیتر سەركردە كۆنەكان هاتنەوە سەر شانۆی سیاسی، ئەویش دوای ئەوەی دەسكاری دەستور كرا(16).
بۆیە ئۆزال ناچار بوو كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی (1987) دیاری بكات، ئەوە بوو لە (29)ی ئەو مانگەدا هەڵبژاردن ئەنجامدرا، كە تیایدا جارێكی تر پارتی نیشتیمانی دایك بەڕێژەی (36,3%)ی دەنگەكان یەكەم ڕێژەی بەدەست هێنا، كە لەچاو هەڵبژاردنی پێشودا دەنگەكانی كەمیان كرد بوو(17)، دوای ئەویش پارتی سۆسیال دیموكراتی بوو كە ڕێژەی (24,8%) دەنگەكانی بەدەست هێنا و پارتەكەی دیمیرلیش (ڕێگای ڕاست) توانی بە (19,2%)ی دەنگەكان لە سێیەمدا بێت، دوای ئەویش ڕاست ڕەوی دیموكراتی پارتەكەی بولند ئەجەوید بێت بە ڕێژەی (8,5%) دەنگەكان(18).
لە ڕاستیدا ئەم هەڵبژاردنە چەند ئاماژەیەكی تێدا بوو، لەوانە لە لایەكەوە ئەوەی دەرخست كە سەركردە كۆنەكانی وەك ئەجەوید و دیمیرێل لە بەرامبەر سەركردە نوێیەكاندا سەركەوتوو نەبوون، هاوكات ئەوەشی دەرخست كە پارتی نیشتیمانی دایك و ئۆزاڵ بە ڕادەیەكی بەرچاو لایەنگرانیان كەم بوونەوە و لەساڵی (1988) ئۆزاڵ ڕووبەڕووی هەوڵدانی تیرۆركردن دەبێتەوە، كە هۆكاری سەرەكی ئەم دۆخەش كاریگەری كۆمەڵایەتی ئەو سیاسەتە ئابووریە لیبڕالیە بوو كە پیادەیان دەكرد، چونكە بەهۆی سیاسەتی ئابووری پارتی نیشتیمانی دایكەوە ڕێژەی هەڵاوسان گەیشتبووە (80%) و هێزی كڕینیش بۆ (47%) لە نێوان (1980-1989)دا كەمبوو بووەوە و بنەماڵەی ئۆزاڵ و سەركردە باڵاكانی پارتەكەی و وەزیرەكانیش لە گەندەڵیەوە گلابوون، هەر بۆیە پێگەی پارتی نیشتیمانی دایك تا دەهات لە كورتی دەدا، ئەوە بوو لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی (1989) دا دابەزیە پلەی سێیەم و توانی تەنها (21,9%)ی دەنگەكان دەستەبەر بكات، لە بەرامبەریشدا پارتی گەلی سۆسیالیستی ئەو پارتەی لە تێكەلبوونی پارتی گەل و پارتی سۆسیالیستی دیموكرات دروست بوو بوو توانی پلەی یەكەم بەدەست بهێنێت و ڕێژەی (28,2%) دەنگەكان دەستەبەر بكات و پارتی ڕێگای ڕاستیش بێتە پلەی دووەم(19).
لە (20) ی تشرینی یەكەمی (1989)دا هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی كۆمار ئەنجامدرا، كە تورگوت ئۆزاڵ بە پشتگیری كەنعان ئەفرین خۆی كاندید كرد، كە تەنها یەك ڕكابەری هەبوو، ئەویش ئەندام پەرلەمانێكی سەر بە پارتەكەی خۆی بوو بەناوی (فەتحی جیلقباس) ەوە كە لە تەمەنی (77) ساڵی دابوو، بەڵام ئۆزال توانی زۆرینەی دەنگەكان بەدەست بهێنێت و لە (31)ی تشرینی یەكەمی (1989)دا بوو بەسەرۆكی كۆمار(20).
دوای ئەوەی ئۆزاڵ بوو بە سەرۆكی كۆمار، (یەڵدرم ئەكیولوت)ی بۆ سەرۆكایەتی وەزیران ڕاسپارد، كە ئەم كابینەیە تا (17)ی حوزەیرانی (1991) بەردەوام بوو، كە لەو ڕۆژەدا داوا لە ئەكیولوت كرا دەست لەكار بكێشێتەوە و مەسعود یەڵماز كابینەیەكی نوێی دامەزراند(21).
لە ڕاستیدا هەڵبژاردنی ئۆزال وەك سەرۆك كۆمار، پارتی نیشتیمانی دایكی دوچاری گرفتی ناوخۆی و دەرەكی كردەوە، لە ڕووی ناوخۆییەوە ئەم پارتە ڕووبەڕووی لەتبوونی ناوخۆیی بوو بەسەر باڵی ئیسلامیەكان و ڕاستڕەوە توندڕەوەكاندا كە (كوشی چیلەر) سەركردایەتی دەكرد و باڵی لیبڕاڵی و عیلمانی كە مەسعود یەڵماز سەركردایەتی دەكرد، لەیلایەكی تریشەوە بەرهەڵستكارەكان بەتایبەتی هەردوو پارتی گەلی دیموكراتی كۆمەڵایەتی بەسەرۆكایەتی ئەردال ئینۆنۆ و پارتی ڕێگای ڕاست كە نزیكەی (155) كورسی پەرلەمانیان هەبوو، بەدژی بوونی ئۆزاڵ بە سەرۆكی كۆمار دەنگیان دا، چونكە دەیان گووت ئۆزاڵ لەڕووی پێگەی جەماوەریەوە زۆرینەی نیە(22).
ئەمە جگە لەوەی كە لەنێوان (1989-1992)دا دوو گۆڕانكاری گرنگ لە ژیانی سیاسی توركیا دا ڕوویاندا ئەوانیش یەكێكیان ئەوە بوو كە لەو ماوەیەدا لیبڕالیزم لە سیستەمی سیاسیدا فراوانبوونی بەخۆیەوە بینی، كە ئەویش لە بەرەنجامی چەند بڕیارێك لەبارەی دەستگیركردن و چەند دەستكاریەك كە لە دەستوور كرا سەبارەت بە پەرلەمان و فراوانتركردنی ئەندامیەتی پەرلەمان و هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی سەرۆك كۆمار و دابەزاندنی مافی دەنگدان بۆ تەمەن (18) ساڵ و هەڵوەشاندنەوەی مادەكانی (141، 142،163) كە لەبارەی قەدەغەكردنی چالاكیە سیاسیەكانەوە بوون لە سەر بنەمای چینایەتی و ئاینی، كە ئەمەش وایكرد یەكێتیە سەندیكایەكان(DISK) لەدوای (11) ساڵ لە قەدەغە بوون جارێكیتر بگەڕێنەوە، سەبارەت بە گۆڕانكاریەكەی دووەمیش ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ساڵی (1991) بوو، كە تیایدا دیمیرێل گەڕایەوە و پارتەكەی ڕێژەی (27%)ی دەنگەكانی بەدەستهێنا و پارتەكەی ئۆزاڵیش لەدوای ئەوەوە دەهات، كە (24%)ی دەنگەكانی مسۆگەر كرد و لەدوای ئەویش حكومەتێكی ئیتیلافی بە سەرۆكایەتی دیمیرێل لەنێوان پارتی ڕێگای ڕاست و پارتی گەلی سۆسیالیست دامەزرا(23).
لەلایەكی تریشەوە سیاسەتی ئابووری ئۆزاڵ ئەگەرچی هەڵاوسانیشی بەدوای خۆیدا هێنا بوو، بەڵام تا ڕادەیەك بوژانەوەی بەسەر ژیانی ئابووری وڵاتدا هێنا بوو، كە بەشێكی زۆری ئەندامانی پارتەكەی ئەمەیان بەدەستكەوتی ئەو خۆ نزیككردنەوەیەی توركیا لە بازاڕی ڕۆژئاوا دەزانی، بۆیە هانی ئۆزاڵیان دەدا زیاتر لە بازاڕی ڕۆژئاوا نزیك ببێتەوە و ئۆزاڵیش ئەمەی بەباش دەزانی و كاری بۆ دەكرد، بەڵام ئەم سیاسەتە و بەتایبەتیش نزیك بوونەوە لە ئەمریكا، لای پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و بەتایبەتیش پارتی گەلی دیموكراتی ئەردال ئینۆنۆ و پارتی ڕێگای ڕاستی دیمیرێل ئاراستەیەكی هەڵە بوو لە سیاسەتی دەرەكیدا، بۆیە ڕەخنەی توندیان لێدەگرت، ئەمە جگە لەوەی ئەوان ڕەخنەیان لە سیاسەتی ناوخۆش هەبوو و بەشكست خواردوویان دەزانی و پێیان وابوو پارتی دەسەڵات ناتوانێت ئەو هەڵاوسانە بەردەوامە و زیادبوونی ڕێژەی بێكاری و بەرزبوونەوەی نرخ كۆنتڕۆڵ بكات، بە جارێك كە گەلی توركیا لەساڵی (1991)دا هێزی كڕینی بە ڕادەیەكی زۆر دابەزی بوو، كە ئەمەش دوچاری دۆخێكی زۆر دژواری كردبوون بەتایبەتیش هەژاران, هەموو ئەمانەش وایانكرد كە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان هەوڵی لابردنی ئۆزال بدەن،بەو بیانوەی توانای بەڕێوەبردنی وڵاتی لەدەست داوە و سەربەخۆی نەماوە، بۆیە داوای ئەوەیان دەكرد كە یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن دابڕێژرێتەوە، بەڵام پارتی نیشتیمانی دایك هەوڵی دەدا هەڵبژاردنی پێش وەختە ئەنجام بدرێت، بەپێی یاسا كۆنەكە ئەم دۆخەش بووە مایەی بێنە و بەرە و كێشمە كێشمەی نێوان پارتی دەسەڵاتدار و بەرهەڵستكاران لەناو پەرلەماندا، كە بەرهەڵستكاران داوای كەمكردنەوەی تەمەنی بەشداربوونیان لە هەڵبژاردن دەكرد، لە (21) ساڵەوە بۆ (18) ساڵ و داوایان دەكرد تەمەنی كاندیدەكان لە (30) ساڵەوە بۆ (25) كەمبكرێتەوەو داوایان كرد ژمارەی نوێنەرەكانی پەرلەمان لە (450) ئەندامەوە بۆ (600) ئەندام زیاد بكرێت، كە هەموو ئەمانە دژ بە بەرژەوەندیەكانی پارتی دەسەڵات بوون، ئەوە بوو دوای ئەوەی لە ئەنجامی مشتومڕێكی زۆردا بەشێك لەو داواكاریانەی ئۆپۆزسیۆن پەسەندكرا، لە (20)ی تشرینی یەكەمی (1991)دا هەڵبژاردن ئەنجامدرا، كە نزیكەی (25) هاوڵاتی توركی تێیدا بەشدار بوون، و لەم هەڵبژاردنەشدا پارتی ڕێگای ڕاست زۆرینەی بەدەستهێنا و توانی (178) كورسی لە كۆی (450) كورسی مسۆگەر بكات(24).
بەگشتی لەم هەڵبژاردنەدا پارتی ڕێگای ڕاست ڕێژەی (27,3%) دەنگەكانی برد و پارتی نیشتیمانی دایك گەڕایەوە بۆ دووەم و ڕێژەی (23,9%) دەنگەكانی بەدەستهێنا و پارتی گەلی دیموكراتی كۆمەڵایەتیش (20,6%)ی دەنگەكانی دەستەبەر كرد و پارتی وەفاه (18,005) و پارتی دیموكراتی چەپڕەویش (10,25) دەنگەكانیان بەدەستهێنا(25).
دوای ئەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان ڕاگەیەندرا، سەرۆك كۆماری وڵات ئۆزال سەرۆكی پارتی براوەی یەكەم سلێمان دیمرێلی بۆ دامەزراندنی كابینەی نوێ ڕاسپارد , ئەوە بوو لە (20)ی تشرینی دووەمی ساڵی (1991)دا لە ئەنكەرە حكومەتێكی ئیتیلافی نوێی بەسەرۆكایەتی دیمیرێل لە پارتەكەی خۆی و پارتی گەلی دیموكراتی كۆمەڵایەتی دامەزراند، كە تیایدا پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری دەوڵەت درا بە ئەردال ئینۆنۆی سەرۆكی پارتی گەلی دیموكراتی كۆمەڵایەتی , لە (31)ی هەمان مانگیشدا لە پەرلەمان متمانە بەو حكومەتە بەخشرا، كە بەمەش قۆناغێكی نوێ لە حوكمڕانی توركیا دەستی پێكرد(26).
دوای ئەوەی لە نیسانی ساڵی (1993)دا سەرۆك كۆماری توركیا تورگۆت ئۆزال بە نەخۆشی دڵ كۆچی دوایی كرد، سلێمان دیمیرێل توانی لە (16)ی ئایاری (1993)دا بگاتە پۆستی سەرۆك كۆماری و دوای ئەویش (ترانسۆ چیلەر) ئافرەتی دیاری ناو پارتەكەی توانی ببێتە سەرۆكی پارت و كابینەیەكی ئیتیلافی نوێش لە هەمان دوو پارتی پێشوو لە (25)ی حوزەیرانی ساڵی (1993) پێكبهێنێت(27).بەگشتی لەدوای هەڵبژاردنەكانی (20)ی تشرینی یەكەمی (1991)ەوە پارتی نیشتیمانی دایك و ئۆزال ڕۆژ بەڕۆژ روو لەكزی بوون و تەنانەت لەناوخۆشدا ململانێ كەوتە نێوان سعد ئۆزێل و توركت ئۆزال(28).
بارودۆخی ئابووری توركیا لە نێوان ساڵانی 1980-1991
حكومەتەكەی ئۆزاڵ بایەخێكی زۆر گەورەی بەلایەنی ئابووری دەدا، بە تایبەتیش كە ئۆزال هەوڵیدا ئەو پڕۆژە چاكسازیە جێبەجێ بكات، كە پێشتر حكومەتی ئەجەوید لە ساڵی (1979) و حكومەتی دیمیرێل لەساڵی (1980) بۆیان نەكرابوو، ئەویش بەرنامەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی بۆ چاكسازیە دارایی و ئابووریەكان بوو، چونكە ئەو دوو حكومەتە بەهۆی كێشەو هەراو پێكدادانی پۆلیس و كرێكاران و خۆپیشاندانەكانەوە نەیانتوانی ئەنجامی بدەن، بەڵام دوای كودەتا و دوای ئەوەی دۆخەكە هێور بووەوە و سوپا توانی یەكێتی كرێكاریەكان دابمركێنێتەوە، زەمینەی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە هاتە ئاراوە، كە پێی دەگوترا (بەرنامەی جێبەجێكردنی ئابووری)، لێرەوە سندوقی دراو و بانكی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوی هەرەوەزی ئابووری و گەشە وایان لە كۆمەڵگەی بزنزمانانی نێودەوڵەتی و بانكە نێودەوڵەتیەكان كرد متمانە بۆ توركیا بگێڕنەوەو چەندین شێوازی قەرزی بانكی و حكومی بۆ بكەنەوە تا ئەو ڕادەیەی كە قەرزی گشتی لە كۆتایی هەشتاكاندا گەیشتە (40) ملیار دۆلار، ئەمە لەكاتێكدا لەساڵی (1980)دا (13,5) ملیار دۆلار بوو(29).
ئامانجەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی بریتی بوون لە باشتركردنی هاوسەنگی پێدراوەكان و كۆنتڕۆڵكردنی هەڵاوسان و دروستكردنی ئابووری ئەو بازاڕە ئازادەی كە پشت بە هەناردەكردن ببەستێت ئەویش لەچەند ڕێگایەكەوە،لەوانە دابەزاندنی بەردەوامی نرخی لیرەی توركی بۆ ئەوەی توانای ركابەری هەناردە كراوەكانی توركیا لە بازاڕە دەرەكیەكاندا زیاد بكات، زیادكردنی نرخی سود بۆ كەمكردنەوەی بەكاربەر، بلۆك كردنی كرێ و زیاد كردنی نرخ لەڕێگای كەمكردنەوەی پشتیوانی حكومەت، هاندانی هەناردە كردن، كەمكردنەوەی گومرگ لەسەر ئەو كەرەستە هەناردە كراوانەی، كە بۆ پیشەسازیە هەناردەییەكان پێویست بوون(30).
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو هەنگاوانەشدا و لەگەڵ زیادكردنی بەهای سوشدا سەرمایەكان نەچوونە بواری پیشەسازیەوە، بەڵكو كەوتنە دەستی چەند دەڵاڵێكەوە، كە خاوەن بانكیان پێ دەگوترا، ئەمانە شوێنی بانكەكانیان گرتەوەو بازرگانییەكی زۆر خراپی لێكەوتەوە، هۆكاری سەرەكی ئەمەش هەڵاوسان و بلۆك كردنی كرێ بوو، كە وای لەوانە كرد كە پارەیەكی دیاریكراویان هەبوو لای ئەو دەڵاڵانەی دابنێن تا سویەكی دیاریكراویان دەسكەوێت، لەلایەكی ترەوە لە هەشتاكاندا چەند گروپە كۆمپانیایەكی تر دەركەوتن و ئەو بارودۆخەیان قۆستەوە، كە توانیان قازانجێكی گەورە لەو بارودۆخە بكەن، هەروەها چەندین كۆمپانیای هاوبەشی كۆمپانیای بیانی دەركەوتن و چەندین كۆمپانیای بیانیش هاتنە ناو بازاڕەكەوە.
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا حكومەت هەر لە هەوڵەكانی بەردەوام بوو، دەستی كرد بەنۆژەنكردنەوەی گواستنەوەو گەیاندن و ڕێگا و بانەكان و چەندین تۆڕی ڕێگای نوێی دامەزراند و لەسەر بەندەری بۆسفۆر بەمەبەستی ئاسانكاری بۆ گواستنەوە لەنێوان ئاسیا و ئەوروپا پردێكی تری كردەوەو چەندین هێڵی بۆری بۆ گواستنەوەی (گاز) لە یەكێتی سۆڤیەتەوە بۆ توركیا دامەزراند، كە بەشی زۆری ئەم كارانەش بەهۆی نەبوونی دارایی تەواو لەلای حكومەت هەر گرفتیان دروست دەكرد، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەو تەنگ و چەڵەمانەی كە لەسەرەتاوە ڕووبەڕووی پڕۆژەكە بووەوە، ئەو پڕۆژەیە بەشێكی زۆر لە ئامانجەكانی خۆی پێكا، بەگشتی ڕادەی هەناردە لەنێوان ساڵانی (1980-1987) گەیشتە (22%) و داهاتی هەناردە لە (2,3) ملیار دۆلار لەساڵی (1979)وە گەیشتە (11,7%) ملیار دۆلار لەساڵی (1988)، ئەمە جگە لەوەی لەو ماوەیەدا هەڵاوسان لە (300%)وە كەمبووەوە بۆ (28%) لە ساڵی (1988) و ڕێژەی بێكاری كەمبووەوە لە(25%)ەوە بۆ (10%)وتوانرا لە ساڵی (1987)دا (3,49) ملیار دۆلارقەرز بدرێتەوە(31).
لەو ماوەیەشدا هەناردەی كشتوكاڵ بۆ (20%)ی هەناردەی توركیا كەمبووەوەو لە بەرامبەردا هەناردەی بەرهەمە پیشەسازیەكان بۆ (72%) بەرز بووەوە و بەگشتی كەرتی پیشەسازی ڕوو لە بەرز بوونەوە دەچوو، كە ئەمەش لەو ئامارانەدا دەردەكەوێت بۆ ڕێژەی دەستهاتی نەوتی تۆماركراون، كە لەساڵی (1983)دا (2,3%) بووەو لەساڵی (1984)دا گەیشتۆتە (6,5%)(32).
لەلایەكی ترەوە ماوەی هەشتاكان ماوەی بە لوتكە گەیشتنی پەیوەندی ئابووری نێوان توركیا و وڵاتە بەنەوت دەوڵەمەندەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو، لەساڵی (1980)دا (2,6) بلیۆن دولار نەوت هاوردە كرابوو، بەڵام لەساڵی (1985)دا لەگەڵ ئەوەشدا كە نرخی نەوت دابەزی بوو، توركیا ساڵانە (3,2) بلیۆن دۆلار نەوتی هەریەك لە ئێران و عێراق و تا ڕادەیەكیش لیبیا هاوردە دەكرد، لەلایەكی تریشەوە لە هەشتاكاندا تەنیا بازرگانی نێوان ئەو وڵاتانەو توركیا نەوت نەبوو، بەڵكو لەو ماوەیەدا ئەو نەوتە لە بواری پیشەسازیدا بەكار دەهات و دواجار ئەو وڵاتانە بازاڕێكی باش دەبوون بۆ ئەو كاڵایانەی توركیا بەتایبەتیش لەكاتی جەنگی عێراق – ئێراندا، كە لە ساڵانی (1981-1985)دا كۆی هەناردەی توركیا بۆ ئێران و عێراق (3,9) بلیۆن دۆلار و (3,4) بلیۆن دۆلار بووە، بەتایبەتیش ئێران كە لە نێوان ساڵانی (1982-1983) بازاڕی توركیەكان بووەو رێژەی كاڵای توركی كاڵاكانی ئەڵمانیای ڕۆژئاوای تێپەڕاندووە(33).
ئەوە جگە لەوەی لەو ماوەیەدا بەڵێندەرەكانی توركیا قازانجێكی گەورەیان لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەردەگرت، بەڕادەیەك كە بەر لە ساڵی (1981) كۆمپانیا توركیەكان بە بڕی نزیكەی (3,5) بلیۆن دۆلار گرێبەستیان لە ناوچەكەدا هەبوو، كەچی لەساڵی (1981)دا ئەم بڕە بەڕێژەی (160%) زیادی كرد، واتا نزیكەی (9) بلیۆن دۆلار و لە ساڵی (1985)یشدا كۆی ئەو گرێبەستانەی لەو ناوچانەدا درابوونە كۆمپانیا توركیەكان نزیكەی (15,5) بلیۆن دۆلار دەبوون(34).
پەیوەندیە دەرەكیەكانی توركیا لەنێوان ساڵانی 1980-1991
لە ڕاستدا هەروەك پێشتر باسكرا، كە بەپێی ئاماژەكان بێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئاگاداری كودەتای ساڵی (1980) بووە و تا ڕادەیك پەیوەندی لەگەڵ سەرانی كودەتاكەدا هەبووە، هەر بۆیە پەیوەندی كودەتاچیەكان لەگەڵ ئەمریكا هەر لە سەرەتاوە پەیوەندیەكی باش و دۆستانە بوو، كەنعان ئەفرین سەرۆكی كودەتاكە هەر لەو ڕاگەیاندنەدا كە دوای كودەتاكە لە ڕاگەیاندنەكاندا بڵاوی كردەوە و ئەوەی ڕاگەیاند، كە ئەوان پابەند دەبن بەو بەڵێنانەی توركیا بە پەیمانی ناتۆ داویەتی و بە سەرجەم پەیماننامە نێودەوڵەتیەكانەوە و لە دوای كودەتاكەشەوە ژمارەی سوپای ئەمریكا و سەربازگەی وڵاتە ڕۆژئاواییەكانی تری ناتۆ لەتوركیا زۆرتر بوون(36).
بەگشتی لەدوای كودەتاكەوە و بەتایبەتی لەسەردەمی تورگۆت ئۆزالدا ئەو كاتەی سەرۆك وەزیران بوو پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و توركیا بەتینتر بوو و زیاتر گەشەی كرد، چونكە ئاراستەكانی ئۆزال زیاتر بەو ئاقارەدا بوون، ئەویش لەپێناو زیاتر بەدەستهێنانی هاوكاری و گۆڕانی ئەو هاوكاریانە بۆ هاوكاری ئابووری و زانستی بەو جۆرەی كە یارمەتیدەری توركیابێت بۆ ئەوەی وەك وڵاتێكی سەركردە و گرنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەركەوێت، هەر بۆیە لە (16)ی ئازاری (1987)دا ڕێككەوتنێكی نوێ لەنێوان توركیا و وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا بەسترا، كە تا (18)ی كانوونی دووەمی (1990) بخایەنێت، تیایدا جەخت لەسەر هاوكاریە ئابووری و سەربازیەكان كرابووەوە, هەر بەپێی ئەو ڕێككەوتنامەیەش لەنێوان ساڵانی(1987-1988)دا ئەمریكا (40) فڕۆكەی جۆری (F4)ی بەخشیە توركیا، هەروەها ئەمریكا لەسەر بەشداری كردنی توركیا لە پڕۆژەی جەنگی ئەستیرەكان ڕازی بوو وئیدارەی ئەمریكاش داوای لە كۆنگرێس كرد كە هاوكاری زیاتر بدرێت بە توركیا و لەساڵی (1988)یشدا بەخششێكی ئابووری بە بڕی (100) ملیۆن دۆلار درایە توركیا و بڕێكی زۆریش لە قەرزەكانی سەر توركیا كەمكرانەوە لە بەرامبەریشدا بەكارهێنانی ناوچەكانی توركیا لەلایەن ئەمریكاوە فراوانتربوون و چەندین بنكە و ناوەندی سەربازی ئەمریكی تر لەسەر خاكی توركیا كرانەوە، وەك بنكەی كۆكردنەوەی زانیاری سینوب و ناوەندی هەواڵگری و ڕادار لە ئامەد و بنكەی ئەنچەرلیك لە ئەدەنە و چەندین بنكەی تریش لەسەر دەریاكانی توركیا(37).
سەبارەت بە پەیوەندیەكانی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا ئەوا هەرچەند توركیا لەوكاتەدا بەتەواوی لە چوارچێوەی بازنەی جەمسەری ڕۆژئاوادا دەخولایەوە، بەڵام ئەو هێوربوونەوەی كە بەر لە كودەتای (1980) پەیوەندیەكانی سۆڤیەت و توركیای بەخۆیەوە بینی , لەدوای كودەتاش هەر بەردەوام بوو و زیاتر گەشەی كرد، بەتایبەتیش دوای ئەوەی لەساڵی (1985)دا سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەت (نیكۆلاس ئیخۆنۆف) سەردانی ئەنكەرەی كرد و واژۆی لەسەر چەندین بەڵگەی هاوكاری بازرگانی و زانستی و هونەری كرد، كە بۆماوەی نێوان (1986-1990) بوون، كە هەر لەوێدا ئاماژەی بەوە كرد كە ئەوان دەبێت هەموو هەوڵێك بۆ نزیكبوونەوە لە هێوربوونەوەی پەیوەندیەكانیان لەگەڵ توركیا بقۆزنەوە و ئەو بەڵگانەی واژۆی كردوون بەردی بناغەی پەیوەندیەكانی داهاتوویان دەبن، لە بەرامبەریشدا سەرۆك وەزیرانی توركیا گوتی كە ئەم بەڵگانە زیاتر توركیا وا لێدەكەن پەیوەندیەكانی لەگەڵ سۆڤیەتی دراوسێیدا گەشەی پێبدەن و پەیوەندیەكانیان خێراتر دەبن، ئەویش لەسەر بنەمایەكی درێژ خایەنن بۆ بەرژەوەندی هەردوولا(38).
سەبارەت بە پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ وڵاتانی دراوسێیدا، لە ماوەی هەشتاكاندا تا ڕادەیەك درێژكراوەی پەیوەندیە كۆنەكان بوون بە تایبەتی لەگەڵ سوریا، چونكە لە هەشتاكاندا پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە زۆر خراپتر بوو، ئەویش بەهۆی كێشەی ئاوی فوراتەوە، كە توركیا دەیویست بە بڕێكی زیاتر سود لەو ئاوە وەربگرێت ئەویش بۆ ئاودێری و پڕۆژەكانی دروستكردنی كارەبا، كە ئەمەش دەبووە هۆكاری كەم بوونەوەی ئاوی سوریا و مەترسی دەكەوتە سەر پڕۆژە كارەباییەكانی، هەر بۆیە سوریاش لەوكاتەدا هەوڵیدا سود لەچەند گارتێكی فشار لەدژی توركیا ببینێت، لەوانەش هاوكاری ڕەوتە بەرهەڵستكارەكانی توركیا و بەتایبەتیش كورد و ئەرمەن، ئەوە بوو لەو ماوەیەدا سوریا هاوكاریەكی زۆری ئەو ڕەوتانەی كرد و لە هەشتاكاندا چەندین گروپی ئەرمەنی وەك گروپی (سوپای نهێنی ئەرمەنی) بۆ ڕزگاری ئەرمینیا (ئەسالا) لە سوریا داڵدەدران، هەروەها چەند گروپێكی كوردیش كە دیارترین گروپی (PKK)بوو لە سوریا گیرسانەوەو دەستیان بە چالاكیەكانیان لەدژی توریكا كرد، كە توركیاش لە بەرامبەردا داڵدەی كۆچەرە سوریەكانی دا و ڕێكخراوەكەیان كە (ئیخوان موسلیمین) بوو چەندین كاری تیرۆر و تێكدانی لەناو سوریا ئەنجامدا، ئەمەش ئەوەندەی تر پەیوەندی نێوان هەردوولای ئاڵۆزكرد و لەم پێناوەشدا توركیا چەندین هەوڵیدا تا سوریا لە پشتیوانی كردنی كورد پەشیمان بكاتەوە، بەڵام بێ ئاكام بوون، ئەمەش ڕۆژ بە ڕۆژ توركیای زیاتر لە سوریا پەست و توڕە دەكرد(39)، تا ئەو ڕادەیەی كە تورگۆت ئۆزال لە (28/8/1989)دا كە لەشاری بەتلیس بوو هەریەك لەسوریا و عێراقی ئاگادار كردەوە لەوەی هاوكاری كورد نەكەن و گوتی: " ئەگەر ئەوە بكەن ئەوا (ئارامگرتنی توركیاش سنورێكی دیاری كراوی هەیە"، چونكە توركیا نایەوێت ئاژاوە بۆ هیچ لایەك بنێتەوە و لە كەسیش قبوڵ ناكات ئاژاوەی بۆ بنێتەوە، هەر لەو سۆنگەیەشەوە توركیا تا دەهات فشارەكانی لەسەر سوریا زیاد دەكرد و بڕیاریدا بەنداوی گەورە لەسەر ئاوی فورات دابمەزرێنێت و هەڕەشەی توندی لە سوریا دەكرد(40).
سەبارەت بە ئێرانیش ئەوا لە دوای ساڵی هەشتاوە گۆڕانكاری بەسەر جۆری پەیوەندیەكانیدا هات بەرامبەر بە توركیا، چونكە لێرەوە چەند گۆڕانكاریەك هاتنە پێشەوە، ئەویش جەنگی ئێران- عێراق و كێشەی سنور و كورد، لێرەشەوە ئێران پێویستی بە ئابووری توركیا بوو و هەروەها پێویستی بە پاراستنی ئاسایشی سنوورەكەی بوو، هاوكات نەیشیدەویست توركیا لە عێراق نزیكتر بێت وەك لە ئێران، لە بەرامبەریشدا توركیا بۆ برەودان بە ئابووریەكەی و بەكارهێنانی ئێران و عێراق وەك بازاڕ و هەروەها كپكردنەوەی بزووتنەوەی كوردی دەیویست پەیوەندی لەگەڵ ئێران عێراقدا بپارێزێت، بۆیە لە ساڵی (1984)دا ڕێككەوتنێك لە نێوان هەردوولادا (ئێران و توركیا) ئەنجامدرا، كە بەپێی ئەو ڕێككەوتنامەیە هەموو جۆرە چالاكیەك لە زەویەكانیان قەدەغە بكەن، كە هەڕەشە بێت بۆ سەر ئاسایشی لایەنەكەی تر، هەر لەماوەی جەنگی عێراق ئێرانیشدا توركیا هەوڵی دەدا زیاتر سود لە دۆخەكە وەربگرێت و هەركاتێك درزی بكەوتایەتە پەیوەندیە بازرگانیەكانیانەوە دەرگای بەڕووی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانیدا دەكردەوە و ڕێگای بە هەزاران كۆچەری ئێرانی دەدا بچێتە ناو خاكەكەیەوە، كە ئەمەشی وەك كارتی فشار بەكاردەهێنا بۆ سەپاندنی مەرجە ئابووریەكانی(41)، بەڵام بەگشتی ئەم نزیكبوونەوەیە دەرهاویشتەی ئەو دۆخە تایبەتە بوو كە هەبوو، ئەویش شەڕی ئێران- عێراق بوو، پەیوەندیەكانی ئەم دوو لایەنە بێ كێشە و گرفت نەبوو، چونكە هەر لەو ماوەیەدا چەندین جار دەسەڵاتدارێتی ئیسلامی ئێران بێزاری و رقی خۆیان لە بەرامبەر سیستەم و نەریتەكانی دەوڵەتی نوێی توركی دەردەبڕی بەتایبەتیش كەسایەتی ئەتاتورك، بۆ نمونە لە ساڵی (1987)دا میر حوسێن موسەوی كە ئەوكات سەرۆك وەزیرانی ئێران بوو، كە سەردانی ئێرانی كرد بە پێچەوانەی نەریتی باو لە توركیا كەهەر گەورە پیاوێك سەردانی بكات پێویستە بچێتە سەر گۆڕی ئەتاتورك، بەڵام ئەو نەچووە سەر گۆڕەكەی، كە ئەمەش ناڕەزایی توندی لەنێو علمانیەكانی توركیا و سوپادا خستەوە(42)، ئەمە جگە لەوەی كە لە چەندین بۆنە و شوێندا تورگوت ئۆزاڵ بە ناڕاستەوخۆ هێرشی كردۆتە سەر حكومەتی ئێران و باسی لە لەناوچوونی كردووە(43).
بەگشتی توركیا هیچ كات لە دەوڵەتی ئیسلامی ئێران دڵنیا نەبوو، هەر بەچاوی گومانەوە لێی دەڕوانی، بەتایبەتیش كە ئەم دەوڵەتە ئیسلامیە دەبووە هۆكاری زیاتر بوژانەوەی ئیسلامی توركیا(44)، بۆیە هەر دوای وەستانی شەڕی ئێران – عێراق لە ئابی (1988)دا ئایندەی پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و ئێرانیش كەوتە ژێر پرسیارەوە و ئیدی ووردە ووردە چەند ڕووداوێك ڕوویاندا كە هێدی هێدی پەیوەندیەكانیانی بەرەو گرژ بوون بردەوە، بۆ نمونە هەر لەتشرینی دووەمی (1988)دا باڵیۆزخانەی ئێرانی لە توركیا ڕازی نەبوو وەك باڵیۆزخانەی وڵاتانی تر لە یادی (50) ساڵەی كۆچی دوایی ئەتاتوركدا ئاڵاكەی دابگرێت، كە ئەمە هەرایەكی گەورەی نایەوە، هەر لەدوای ئەوەش كاتێك كە كێشەی (سەلمان روشدی) ڕوویدا ئێرانیەكان كەنعان ئەفرینیان بە سەلمان روشدی دەچواند، كە ئەمەش توڕەییەكی گەورەی لای توركەكان بە تایبەتیش لەناو سوپادا خستەوە، بەدوای ئەوەشدا چەندین ڕووداوی تر ڕوویاندا كە زیاتر پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و ئێرانیان بەرەو لێكترازان برد، لەوانەش كێشەی ڕفاندنی ئەندامێكی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی لەلایەن هەواڵگری ئێرانەوە لەناو خاكی توركیا، كە توركیا باڵیۆزخانەی ئێرانی بە تێوەگلان تۆمەتبار كرد، ئەمە جگە لەوەی كە ئەوە ئاماژە بوو بۆ بڵاوبوونی كرێ گرتەی دەسەڵاتی ئێرانی لەناو توركیا، هەروەها لە (27)ی ئازاری (1989)دا كاتێك دادگای دەستوری لە ئێران بڕیاری دا كە باڵاپۆشی لە زانكۆكاندا نا یاساییە، ئەمەش كێشەی خستە نێوان تورگۆت ئۆزاڵ وئەفرین كە پێی ڕازی نەبوو, كەنعان ئەفرینیش كە پێداگری لێ دەكرد , ئەمەش لەلایەن ئێرانەوە قۆسترایەوە و لایەنگری هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكەیان دەكرد، ئەمەش پەیوەندیەكانی توركیا و ئێرانی زیاتر ئاڵۆز كرد، سەرەڕای هەموو ئەمانە بەشێوەیەكی گشتی لەڕووی ئایدۆلۆجییەوە ئەو دوو وڵاتە كە ئێران دەوڵەتێكی ئیسلامی بوو و توركیا علمانی و توركیا ئەندامی ناتۆ و نزیك لە ڕۆژئاوا بوو و پەیوەندیەكانیان لەگەڵ سۆڤیەتیەدا خراپ نەبوو، ئێرانیش هەڵگری دروشمی (نە ڕۆژهەڵاتی و نە ڕۆژئاوایی) هەڵگرتبوو(45)، پەیوەندیەكان لەگەڵ ئەمریكا و سۆڤیەتیش باش نەبوو، بۆیە پەیوەندی نێوان ئەو دوو لایەنە بە بەردەوامی لە دۆخی گومان و دڵنیا نەبوون دابوو.
سەبارەت بە پەیوەندیەكانی عێراق و توركیا، ئەوا جیاواز بوو لە هەریەك لە سوریا و ئێران، چونكە عێراق گرفتی ئایدۆلۆجی لەگەڵ ئێراندا نەبوو، ئەمە جگە لەوەی وەك پێشتر ئاماژەی بۆ كرا بەرژەوەندی بازرگانی پتەو لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا هەبوو، وێرای ئەوەی كە توركیا وعێراق لەبارەی كێشەی كوردیشەوە زۆر لەیەكتر نزیك بوون، چونكە لەو كاتەدا بزوتنەوەی كورد لەو دوو وڵاتەدا زۆر بەهێز بوو، بۆیە پەیوەندیەكانی ئەو دوو لایەنە بەهۆی بارودۆخەكەیانەوە باشتر بوو لەچاو ئێران و سوریا، ئەوە بوو هەر وەك باسكرا ,كە هەر لەكاتی كودەتاكەوە نوێنەری عێراق كە عیزەت ئیبراهیم بوو سەردانی ئەنكەرەی كرد بەمەبەستی ئاسایشی نێوانیان و چەندین سەردانی هەردوولاش دوبارەبوونەوە ئەویش لەپێناو دامركاندنەوەی بزوتنەوەی كورد لە هەردوو وڵات و ئاڵوگۆڕی زانیاری لەبارەی ئەو بزوتنەوانەوە(46)، لەلایەكی تریشەوە لەدوای كەوتنەوەی شەڕی ئێران-عێراق، دوای ئەوەی كە دەرگاكانی كەنداوی فارس بەڕووی عێراقەدا بەرتەسك بوونەوە و دوای ئەوەی لەساڵی (1982)دا سوریا هێڵی نەوتی عێراقی لە خاكەكەی خۆی بۆ دەریای ناوەڕاست داخست، عێراق كەوتە قەیرانەوە، بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانەش هەوڵی دا پشت بەتوركیا ببەستێت، ئەمە جگە لەوەی توركیاش هەر وەك پێشتر باسكرا هەوڵی دەدا سود لەو دۆخی شەڕە وەربگرێت و قورسایی ئابووری و بازرگانی خۆی بەرێتە عێراق، هەر بۆیە پەیوەندیەكانیان تا دەهات توندو تۆڵتر دەبوون و هەر لەماوەی جەنگیشدا عێراق نەوتی خۆی بەڕێژەیەكی زۆر لە ڕێگای بۆری گواستنەوەی وشكانیەوە لە توركیاوە دەگواستەوە و توركیاش هاوكاریەكی زۆری عێراقی دەكرد لەكاتی تەنگانەی ئابووریدا، بەو ڕادەیەی كە لە ساڵی (1990)دا عێراق (2) بلیۆن دۆلار بە توركیا قەرزدار بوو(47).
لەلایەكی ترەوە هەر بۆ دامركاندنەوەی بزوتنەوەی كوردی و چارەسەركردنی گرفتە سنوریەكان و كێشەی ئاسایشیان لەساڵی (1982)دا تەها یاسین ڕەمەزانی جێگری یەكەمی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی ئەنكەرەی كرد و ڕێككەوتننامەیەكی نهێنی لە بارەی چۆنیەتی هەماهەنگی كردنی نێوان هەردوولا لە كپكردنی كورد واژۆ كرا، هەروەها لەساڵی (1984)یشدا هەر بەهەمان مەبەست ڕێككەوتننامەی (ڕاوەدونانی گەرم) واژۆكرا(48).
لەڕاستیدا لەماوەی جەنگی عێراق- ئێراندا هەردوولا چاو پۆشیان لە خاڵە ناكۆكیەكانی نێوانیان كرد لەپێناو زیاتر لێك نزیكبوونەوە، بۆ نمونە توركیا كەمتر پشتی توركومانەكانی ناو عێراقی دەگرت، كە بەردەوام وەك كارتی كاركردن لەسەر گەڕانەوەی ویلایەتی موصل بەكاری دەهێنا. بەڵام سەرەڕای هەموو ئەوانە لەدوای جەنگەكەوە پەیوەندیەكانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتەش بەرەو كاڵبوونەوە چوو، چونكە لەلایەكەوە عێراق بەو دەستگرتنەی توركیا بەسەر ئاوی فوراتەوە ڕازی نەبوو، لەلایەكی تریشەوە توركیا دوو دڵ بوو لەو بەهێز بوونەی عێراق و هەبوونی چەكی پێشكەوتوو لە عیراق و بەكارهێنانی بەبێ سڵەمینەوە لە وڵاتانی تر.
بەمجۆرەش تەنها بەرژەوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە كێشەی كورد بوو، كە لەمەشدا عێراق دوای جەنگی عێراق- ئێران دەست واڵا بوو بە بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو و توانی ئەو مەترسیەش كەمبكاتەوە و چاوی لە هاوكاری توركیا نەبێت(49)، كە دواتر ئەم دۆخی لێكدووربوونەوەیە ڕووبەڕووی قەیرانێكی تریش هاتەوە، كە قەیرانی كەنداو بوو، ئەو قەیرانەی لە ئەنجامی هێرشی عێراق بۆ سەر كوێت لە (2)ی ئابی (1990) دەستی پێكرد، ئەو قەیرانە ئەوەندەی تر توركیای توشی شۆك و دڵە ڕاوكێ كرد، چونكە مەترسی تێكچوونی پارسەنگی هێز لەناوچەكەدا هاتە ئاراوە، لە بەرئەوەی عێراق بەمە دەبووە هێزێكی گەورە لە ناوچەكەدا بۆیە توركیا هەڵوێستی دژ بەو كارە نواند و وەك كارێكی مەترسیدار بۆ پاراستنی دۆخی دۆستانەی ناوچەكە لە قەڵەمیدا، بەتایبەتیش دوای دەرچوونی بڕیارەكانی (660،661)ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان لە بارەی سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر عێراقدا، توركیا بەشداری كرد و پەیوەندییە بازرگانی و ئابووریەكانی لەگەڵ عێراق وەستاند(50) و دواتریش لەژێر فشارەكانی ئەمریكادا توركیا لە كانوونی دووەم- شوباتی (1991)دا لەگەڵ عێراق كەوتە جەنگەوە لەپاڵ هاوپەیمانانەوە(51).
لە هەشتاكاندا پەیوەندیەكانی توركیا لەگەڵ وڵاتە عەرەبیەكانی تردا وەك لیبیا و ئوردن و جەزائیر و میسر و سعودیە لە فراوانیدا بوو و لەو ماوەیەدا هەناردەی توركیا بۆ سعودیە لە (20) ملیۆن دۆلاری ساڵی (1979)ەوە گەیشتە (187) ملیۆن لە ساڵی (1981)دا، ئەمە جگە لەوەی كە توركیا بۆ دابینكردنی بەشی هەرە زۆری پێداویستیەكان لە نەوت پشتی بەو وڵاتانە دەبەست، بۆ نمونە كۆی هاوردەكردنی نەوت لەساڵی (1987)دا لە سعودیەوە (61,019) ملیۆن دۆلار بوو، لە جەزایر (69,430) ملیۆن دۆلار بوو، لە لیبیا (17,190) ملیۆن دۆلار و لە ئیماراتیش (16,076) ملیۆن دۆلار بوو، واتا ئەم وڵاتە عەرەبیانە بە عێراقەوە (42,4%) نەوتی توركیایان لەو ساڵەدا دابین دەكرد(52)، ئەمە جگە لەوەی كە لەو كاتەدا توركیا چووە ناو ڕێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی و لە ساڵی (1981)دا ناوەندی لێكۆڵینەوەی مێژووی ئیسلام لە ئەستەنبوڵ كرایەوە و چەندین كۆنفرانس و كۆنگرە لەشاری ئەستەنبوڵ بەستران، هەروەها لەو ماوەیەدا نزیكەی (300) كۆمپانیا و بەڵێندەرایەتی توركی لە وڵاتە عەرەبیەكاندا هەبوون، كە نزیكەی (200) هەزار كرێكاری توركی كاریان تێدا دەكرد، هەروەها لەو ماوەیەدا نزیكەی (250) ملیۆن دۆلاری وڵاتانی عەرەبی لای توركیا هەبوو(53).
پەیوەندیەكانی توركیا لەگەڵ میسردا لە ماوەی هەشتاكاندا بەرەو باشی چوو، لەساڵی (1984)دا هەردوولا پڕۆتۆكۆڵی هاوكاری لە سەرجەم لایەنەكانی ئابووری و سەربازی و ڕۆشنبیریان واژۆ كرد و لە (14/5/1985)دا سەرۆكی میسر حوسنی موبارەك لە دوای (70) ساڵ یەكەم سەردانی بۆ توركیا ئەنجامدا و لە ساڵی (1988)یش تورگۆت ئۆزاڵ یەكەم سەردانی بۆ میسر ئەنجامدا وەك یەكەم سەردانی سەرۆكی توركیا لە دوای ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانیەوە(54).
دەربارەی پەیوەندی توركیاش بە وڵاتانی ئەوروپاوە، ئەوا ئەگەر چی پێشتر تورگۆت ئۆزاڵ ئەو كاتەی سەرۆكی دەزگای پلان دانان بوو بەر لە كودەتا دژی ئەوە بوو توركیا ببێتە ئەندامی بازاڕی ئەوروپای هاوبەش، بەڵام دواتر بە بیانووی پێشكەوتنی ئابووری و گەشەسەندنی هەناردەی پیشەسازی بۆچوونی گۆڕا، چونكە ئەو دەیگوت ئەندام بوون لە بازاڕی ئەوروپی هاوبەش تەنها بۆ وڵاتە پیشەسازیەكان بەسوودە و توركیاش ئیستا وڵاتێكی پیشەسازییە و گونجاوە بۆ چوونە ناو ئەو گروپەوە، بەڵام بەهۆی گرفتەكانی نێوان توركیا و ئەو گروپەوە ئەندابوونی لەو گروپە پێ نەدرا(55).
بارودۆخی كورد لە دوای كودەتای (1980)ەوە
سەركردە سەربازییەكان لەدوای كودەتاكەوە بە هەمان شێوازی دەسەڵاتەكانی پێش خۆیان دانیان بە مافەكانی كورد دا نەنا(56)و لە سەرەتای ساڵی (1981)دا كەنعان ئەفرین بە ڕاشكاوی ڕایگەیاند كە بێ بەزەییانە لایەنە جیا خوازەكان تێك دەشكێنن(57)، ئەوە بوو سەربازەكان هەر لە دوای كودەتاكەوە باری نا ئاساییان لە ناوچە كوردیەكان ڕاگەیاند و هەڵمەتێكی فراوانی دەسگیركردنی چالاكە كوردیەكانیان دەستپێكرد و سەرجەم چالاكیە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییەكان قەدەغەكران و هەموو بڵاوكراوە كوردیەكان داخران و هەڵسوڕاوەكان دەسگیركران(58) و بە هەزاران سەرباز لە ناوچە كوردیەكاندا مۆڵ كران (59)و بە هەزاران كەس دەسگیركران و سەدان كەس كوژران، چەندین كەسی تریش لە سێدارە دران و لەترسی ئەم دۆخەش بەشێكی زۆر لە چالاكانی كورد لە باكووری كوردستان وڵاتیان بەجێ هێشت و ڕوویان كردە وڵاتانی دراوسێ و ئەوروپا(60)، ئەمە جگە لەوەی حكومەتی سەربازەكان بڕیاریدا پشتێنەیەكی ئاسایشی بە قوڵایی (10-20)كم لە سنوورەكانی عێراق و سوریا و ئێران دروست بكات و چەندین بازگە و بنكەی ئابووری و بازرگانی لە ناوچە كوردیەكاندا دامەزراند، بەمەبەستی كۆنتڕۆڵ كردنی جوڵەی ناوچەكە و ئابڵوقەی ئابووری و تەندروستی خرایە سەر ناوچە كوردیەكان، هەروەك پێشوتر زمانی دایك و گوێگرتن لە مۆسیقای كوردی و پۆشینی بەرگی كوردی قەدەغە بوون(61)، جگە لەوەی كە بەمەبەستی پەرتەوازە كردنی كورد لە ناوچەكانی توركیا، لە ئایاری (1983)دا ئەنجومەنی ڕاوێژكاری یاسای ڕاگواستن و نیشتەجێكردنی دەركرد، كە بەپێی ئەم یاسایە حكومەت بۆی هەبوو دانیشتوان بە زۆرە ملێ لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر بگوازێتەوە، كە بەپێی ئەم یاسایەش چەندین بنەماڵەی كورد بەرەو شارەكانی ڕۆژئاوای توركیا بران(62).
هەر لە درێژەی سیاسەتەكانیدا بەرامبەر بە كورد حكومەتی توركیا لە ساڵی (1983)دا، بەمەبەستی ڕاوەدوونانی كورد لەگەڵ هەریەك لە ئێران و عێراقدا ڕێككەوتن و بەسود وەرگرتن لە دۆخی شەڕی ئێران-عێراق بە تایبەتیش دوای ڕێككەوتنیان لەگەڵ عێراق لەساڵی (1984)دا هەڵمەتێكی گەورەیان بۆ قەڵاچۆكردنی كورد دەستپێكرد، كە بە قوڵایی (30)كم لە ئایاری (1983)دا هاتنە خاكی باشووری كوردستانەوە(63).
هەموو ئەو سیاسەتانەی توركیا بەرامبەر بە كورد، لەوكاتەدا كاریگەر بوون لەوەی ڕێكخراو و پارتە كوردیەكان زیانی گەورەیان بەركەوێت و ژمارەیەكی زۆر لە كادیر و سەركردەكانیان بەر شاڵاوی دەسگیركردن و دادگایی كردن بكەون، كە لەوكاتەدا پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK) یەكێك بوو لەو ڕێكخراوانە و ژمارەیەكی زۆر لە ئەندام و سەركردەكانیان دەسگیركران و هەروەها وەك ڕێكخراوێكی نهێنی ماركسی جیاخواز لەلایەن حكومەتەوە لە قەڵەمدران و كەوتنە بەر فشارێكی زۆری دەسەڵاتی ئەوكاتەی توركیا، هەر بۆیە ناچار بوون خەباتیان لە كوردستانی باكوورەوە بەرەو خاكی سوریا بگوازنەوە و لەوێ دەست بە خۆ ڕێكخستن و خۆ ئامادەكردن بكەن، لەماوەی نێوان (1980-1983) ئەندامانی ئەم پارتە لە چەند شوێنێكدا چەند پێكدا هەڵپژانێكیان لەگەڵ سوپای توركیادا بوو، بەڵام لە (15)ی ئابی (1984)دا بە فەرمی خەباتی چەكدارانەیان لەدژی حكومەتی توركیا ڕاگەیاند و دواتر هێزی ڕزگاری كوردستانی دروستكرد (HRK) و ئەم هێزەش چەندین هێرشیان كردە سەر موڵگە و سوپای توركیا و تا دەهات زیاتر دەبووە مایەی ترس بۆ حكومەتی توركیا و چالاكییە سەربازیەكان زیاتر وایان دەكرد ئەم پارتە شوێنی خۆی لەناو كوردانی باكووردا بكاتەوەو لە ڕێی گورزە سەربازیەكانیەوە بێتە مایەی كێشە بۆ حكومەتی توركیا(64).
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پارتی كرێكارانی كوردستان بوو بە پارتی هەرە سەرەكی لەو پارچەیەی كوردستان، كەچی هاوكات لەماوەی هەشتاكاندا و لە نێوان (1980-1981)دا چەندین پارتی سیاسی لەسەر شانۆی سیاسی باكووری كوردستان هەبوون، كە ئەوانیش تا ڕادەیەك ڕۆڵی خۆیان لەو ماوەیەدا گێڕاوە، لەوانە پارتی ئیسلامی كوردستان (پاك) كە ئەمانە لە (11)ی تشرینی دووەمی (1980)دا دامەزران و لە نەوەدەكاندا بۆ یەكەمجار ناویان دەركەوت، ئەم پارتە زیاتر لە ڕوانگەیەكی ئیسلامیانەوە دەیویست چارەسەری كێشە كوردسەكان بكات، ئەم پارتە دوو گۆڤاریان هەبوو بە ناوەكانی (جودی) و (كوردستانی تێكۆشەر)ەوە.
بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی كوردستان (كۆك) یەكێكی تر بوو لە پارتەكانی ئەو ماوە لە كوردستانی باكوور، ئەندامانی سەركردایەتی ئەم پارتە لەدوای كودەتاكەوە ڕوویان لە ئەوروپا كرد و بەشێكی كەم لە هێزەكانیان لە باكووری كوردستان مابوونەوە، كە لە ساڵی (1981)دا لە كۆنفرانسدا بە فەرمی ناوی ڕێكخراوەكەیان بە ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كوردستان (كۆك) ڕاگەیاند، دواتریش لە كۆبوونەوەیەكی كۆمیتەی ناوەندیانەدا لە ساڵی (1982) باڵێكی سۆسیالیستیان لێ جیابووەوە(65).
یەكێكیتر لە پارتەكانی ئەو ماوەیە پارتی پێشەنگی كرێكارانی كوردستان (PPKK) بوو، كە لە كۆنگرەی ساڵی (1983)ی پارتی كاركەری كوردستان (كیپ) لەو پارتە جیابوونەوە، ئەمان باوەڕیان بە خەباتی چەكداری نەبوو(66)، لەساڵی (1984)یشدا (سەلیم كابا) دوای ئەوەی لەئاڵای ڕزگاری دەركرا پارتێكی ماركسی نهێنی بەناوی (یەكێتی سۆسیالیستی كوردستان)ەوە دامەزراند، كە داوای كوردستانی سەربەخۆی دەكرد، بەڵام بەهۆی لاوازیەوە وە ئەم پارتە لە تشرینی یەكەمی (1990)دا خۆیان هەڵوەشاندەوە(67)، هەر لەو ماوەیەدا بازرتێكی زۆر بچوك هەبوو بەناوی (پارتی هێزەكانی كوردستان)ەوە كە لەساڵی (1988)دا لەلایەن چەند كادیرێكی جیا بووەوەی پارتی سۆسیالیستی كوردستانەوە دامەزرا، ئەمانە ماركسی بوون و زۆر لە پارتی كۆمەنیستی توركیاوە نزیك بوون و داوای كوردستانی سەربەخۆیان دەكرد(68).
یەكێكی تر لە پارتەكانی ئەو كاتەی باكووری كوردستان تەڤگەری سۆسیالیستی كوردستانی بوو، كە بزوتنەوەیەكی (ماركس- لینین) بوو داوای سەربەخۆیی كوردستانی دەكرد و بڕوایان بە شۆڕشی چەكداری هەبوو و سەرەتا زۆر لە (PKK)ەوە نزیك بوون، بەڵام دواتر پەیوەندیان تێكچوو(69).لە (22)ی حوزەیرانی (1988)یشدا بەرەی ڕزگاریخوازی كوردستان لەچەند پارت و ڕێكخستنێكی كوردی لە برۆكسل دامەزرا، ئەم بەرەیە ڕۆژنامەیەكی بەناوی (تاڤگەر)ەوە هەبوو و بانگەشە بۆ یەكگرتنی سەرجەم لایەنە كوردیەكان دەكرد، ئەم گروپە تا ساڵی (1991) چالاكی سیاسی و ڕاگەیاندنیان هەبوو، بەڵام دواتر ناو و ناوبانگیان نەما(70).
پارتی خەڵكی زەحمەتكێش (HEP) یەكێكی دیكە بوو لە پارتەكانی كوردستان كە لە ئەنجامی دەركردنی (7) ئەندام پەرلەمانە كوردەكەی پارتی گەلی سۆسیال دیموكرات (SHP) لە (7)ی حـــوزەیرانی (1990)ەوە لە ئەنكەرە دامەزرا و دواتر توانی ڕۆڵێكی سیاسی گەورە بگێڕێت و لە هەڵبژاردنـــــــەكانی (1991)دا بەرێككەوتنی لەگەڵ پارتی گەلی سۆسیال دیموكراتدا (22) كورسیان بردەوە(71).
لە كانوونی دووەمی ساڵی (1990)یشدا لە كۆنگرەی پارتی كرێكارانی كوردستاندا، كۆمەڵێك ئەندامی پارتە جیابوونەوەو لە ساڵی (1991)دا پارتێكیان بەناوی (پارتی كرێكارانی كوردستان- ڤەژین)ەوە دامەزراند، كە داوای چاكسازیان لە بەرنامەی (PKK) دەكرد و باوەڕیان بە كاركردن بوو لەسەر بنەمای دیموكراتی و سیاسەتیشیان خۆی لە كاركردن بۆ ڕزگاری كوردستان و باوەڕبوون بە خەباتی سیاسی و سەربازی هەبوو(72).
•••
سەرچاوەكان:
1. مصگفی زین، ژئب الاناچول، دار الریاچ، لندن-قبرص، 1991، ص353 ؛ رچا هلال، السیف و الهلال تركیا من اتاتورك الی اربكان الصراع بین المۆسسە العسكریە والاسلام السیاسی.، دار الشروق، القاهرە، 1999، ص126 ؛ ئێریك جەی زوچەر، مێژووی هاوچەرخی توركیا، و.پ.ی.د.یاسین سەردەشتی، چاپخانەی سیڤا، سلێمانی، 2009، ل413.
2. مصگفی زین، المصدر السابق، ص371 ؛ محمود شاكر، تاریخ الاسلامی، التاریخ المعاصر تركیا 1924-1989.، گ2، المكتب الاسلامی، بیروت-دیمشق-عمان، 1996، ص147.
3. ئێریك جەی زوچەر، سەرچاوەی پێشوو، ل446-447 ؛ رچا هلال، المصدر السابق، ص140.
4. رچا هلال، المصدر السابق، ص142.
5. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، ایران و توركیا دراسە فی التاریخ الحدیپ و المعاصر.، وزارە التعلیم العالی و البحپ العلمی، جامعە الموصل، 1992، ص302.
6. رچا هلال، المصدر السابق، ص142-143.
7. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص303-304.
8. ئێریك جەی زوچەر، سەرچاوەی پێشوو، ل448-449 ؛ رچا هلال، المصدر السابق، ص143.
9. ئێریك جەی زوچەر، سەرچاوەی پێشوو، ل449.
10. تورگۆت ئۆزاڵ لەساڵی 1927. لە شاری مەلاتیە لە دایكبووەو دوای تەواوكردنی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی چۆتە زانكۆی تەكنەلۆجیا لە ئەستەنبول و لە ساڵی 1950. بەشی ئەندازیاری كارەبای تەواو كردووە، دوای تەواوكردنی زانكۆ وەك ڕاوێژكاری تایبەتی وەزیری تەكنەلۆجیا كاری كردووە، هاوكات مامۆستا بووە لە زانكۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە ژیانیدا ئۆزاڵ چەندین پۆستی وەرگرتووە، لە ڕووی حیزبیشەوە كاندیدی پارتی ئاشتی بووە بۆ ویلایەتی ئەزمیرتا دواجار لە حكومەتەكەی بولوند ئۆلسۆ لە دوای كودەتای ساڵی 1980. بۆتە جێگری سەرۆكی وەزیران. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: محمود شاكر، المصدر السابق، ص137-138 ؛ محمد نورالدین، تركیا فی الزمن المتحول قلق الهویە و صراع الخیارات.، 1997،ص37-38..
11. محمود شاكر، المصدر السابق، ص147.
12. رچا هلال، المصدر السابق، ص144-145.
13. محمود شاكر، المصدر السابق، ص149-150.
14. رچا هلال، المصدر السابق، ص144-145.
15. ئێریك جەی زوچەر، سەرچاوەی پێشوو، ل451-452 ؛ رچا هلال، المصدر السابق، ص145-146.
16. حمید بۆز ئەرسەلان، مێژووی توركیای هاوچەرخ، وەرگێڕانی لەفەرەنسییەوە، نەجاتی عەبدوڵڵا، چاپخانەی ئاراس، هەولێر، 2009، ل121 ؛ رچا هلال، المصدر السابق، ص146.
17. محمود شاكر، المصدر السابق، ص150.
18. ئێریك جەی زوچەر، سەرچاوەی پێشوو، ل454.
19. رچا هلال، المصدر السابق، ص146-147.
20. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص334.
21. محمود شاكر، المصدر السابق، ص152.
22. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص334.
23. رچا هلال، المصدر السابق، ص147.
24. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص336-338.
25. حمید بۆز ئەرسەلان، سەرچاوەی پێشوو، ل122 ؛ محمود شاكر، المصدر السابق، ص152.
26. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص338-339.
27. محمود شاكر، المصدر السابق، ص153.
28. محمد نورالدین، المصدر السابق، ص26.
29. ئێریك جەی زوچەر، سەرچاوەی پێشوو، ل487.
30. محمود شاكر، المصدر السابق، ص148.
31. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص335.
32. إبراهیم خلیل احمد و ئەوانیتر، توركیای هاوچەرخ، وەرگێرانی:سامان مصگفی، سلێمانی، 2008، ل126.
33. فیلیب روبنس، تركیا و الشرق الاوسگ، ترجمە میخائیل نجم خوری، دار قرگبە، 1993، ص124-126.
34. المصدر نفسه، ص127-128.
35. احمد نوری النعیمی، تركیا و حلف شمال الاگلسی، مگبعە الوگنیە، عمان، 1981، ص316.
36. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص396.
37. المصدر نفسه، ص316-317.
38. المصدر نفسه، ص313.
39. فیلیب روبنس، المصدر السابق، ص65-67.
40. جرجیس حسن، تركیا فی الاستراتیجیە الامریكیە بعد سقوگ شاه، 1990، ص63-64.
41. المصدر نفسه، ص72.
42. فیلیب روبنس، المصدر السابق، ص70.
43. جرجیس حسن، المصدر السابق، ص72.
44. المصدر نفسه، ص72.
45. فیلیب روبنس، المصدر السابق، ص71-72.
46. جرجیس حسن، المصدر السابق، ص65.
47. فیلیب روبنس، المصدر السابق، ص75-77.
48. جرجیس حسن، المصدر السابق، ص65.
49. فیلیب روبنس، المصدر السابق، ص79-81.
50. المصدر نفسه، ص84-87.
51. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص322.
52. المصدر نفسه، ص321.
53. المصدر نفسه، ص321.
54. جرجیس حسن، المصدر السابق، ص71.
55. ابراهیم خلیل احمد و ێ‌خرون، المصدر السابق، ص318.
56. م.س.لازاریف و ێ‌خرون، تاریخ كردستان، ترجمە: د.عبدی حاجی، مگبعە حاجی هاشم، اربیل، 2006، ص342.
57. وصال نجیب عارف العزاوی، القچیە الكردیە فی تركیا دراسات التگور السیاسی للقچیە الكردیە منژ بدایتها حتی عام 1993.، اگروحە دكتوراه.، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 1994، ص181.
58. المصدر نفسه، ص150.
59. جرجیس حسن، المصدر السابق، ص95-98.
60. جلیلی جلیل وێ‌خرون، الحركە الكردیە فی العصر الحدیپ، ت: د.عبدی حاجی، دار الرازی، بیروت، 1992، ص291.
61. هاوكار محێدین جەلیل، دۆزی كورد لەتوركیا لەساڵانی 1980-1999.، هەولێر، 2012، ل88.
62. م.أ. حەسرەتیان، یاسا دەستووریەكانی توركیا و كورد لەسەردەمی نوێدا، وەرگێڕانی: دلێر ئەحمەد، مەڵبەندی كوردۆلۆجی، سلێمانی، 2007، ل116.
63. هاوكار محێدین جەلیل، سەرچاوەی پێشوو، ل90-91.
64. هەمان سەرچاوە، ل104-111.
65. هەمان سەرچاوە، ل147.
66. فرەنسۆ هریری، بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی توركیا و دامەزراندنی حیزبە كوردستانیەكان لەوێ، گۆڤاری كادر.، ژمارە 28.، حوزەیران، 1992، ل20.
67. وصال نجیب عارف العزاوی، المصدر السابق، ص135.
68. فرەنسۆ هریری، سەرچاوەی پێشوو، ل20.
69. هەمان سەرچاوە، ل20.
70. هاوكار محێدین جەلیل، سەرچاوەی پێشوو، ل105.
71. هەمان سەرچاوە، ل150-151.
72. هەمان سەرچاوە، ل153.
|
|
33627
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Thursday, April 16, 2015
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|