هەموو شتێ دەربارەی باشووری سودان
هێمن ئیبراهیم ئەحمەد*
سەرەتایەكی مێژوویی
كێشە و گرفتی باشووری سودان رەگوڕیشەیەكی دێرینی هەیە، ساڵی 1882 دەوڵەتی سودان بەشێك بووە لە وڵاتی میسر، ساڵی 1885 بریتانییەكان سودان و میسریان كردە كۆلۆنیاڵی خۆیان. بێگومان بوونی بریتانییەكان لەوناوچەیەدا بووە بە هۆكارێك بۆ زیاتر ئاڵوزبوونی گرفتەكانی نێوان هەرێمەكانی ئەو دەوڵەتانە بەتایبەت سودان، چونكە بریتانییەكان بەردەوام لایەنگری باشووری سودانیان دەكرد بەتایبەت لە قووناغی سەربەخۆبوونی سوداندا لە ساڵی 1956دا. كاتێك بریتانییەكان لە سودان پاشەكشەیانكرد پرسی جیابوونەوەی باشووری سودانیان لە دوایی خۆیان وروژاند و دەرئەنجامەكەشی بریتی بوو لە یاخیبوونی باشوورییەكان لە ساڵی 1955دا و دواتر كێشەكە درێژەیكێشا و رووبەڕووبوونەوەكان ساڵی 1962 زیاتر ئاڵۆزی بەخۆەوەبینی بەتایبەتی پاش دروستبوونی بزووتنەوەی بەرهەڵستكاری لە باشووری سودان. سەرەڕای ناكۆكی و نایەكگرتوویی نێوانیان بزووتنەوەی سیاسی و خێڵەكییە شۆڕشگێڕەكان بەشێوەیەكی رێكخراوەیی لە ساڵی 1985دا (بزووتنەوەی بەرهەڵستكاری) پێكهێنرا كە ئەمەش بووەهۆی زیاتر ئاڵۆزبوونی بارودۆخەكە بەتایبەت لەپاش دەستوڵاتگرتنەدەستی حكومەتی رزگاری نیشتیمانی لە ساڵی 1989دا. دواتر بە مەبەستی هێنانەئاراوەی كەشێكی ئاشتیـیانە لە مانگی ئوكتۆبەری 1989 كۆنگرەی نیشتیمانی بەسترا.
بریتانییەكان بەردەوام پاڵپشتی خۆیان بۆ باشووری سودان دووپاتدەكردەوە و هانی دانیشتوانی باشووری سودانیان دەدا بۆ هەڵگیرساندنی شۆڕش لە دژی دەستوڵاتی باكوورییەكان. هەمیشە ئەوەیان بە گوێی خەڵكی باشووری سوداندا دەدا كە ئەوان وەكو كوێلە سەیردەكرێن لەلایەن باكووریـیەكانەوە و مامەڵەیان پێوەدەكرێت و بریتانییەكان تەنانەت بۆ چەسپاندنی تۆوی جیاكاری لەنێوان باشوور و باكووری سوداندا ئایینی ئیسلام كە ئایینی باكوورییەكان لە باشوور قەدەغەكرد و ژن و ژنخوازییان لەنێوانیان قەدەغەكرد و تەنانەت رێگە بە هەندێ جلوبەرگ نەدەدرا لە باشوور لەبەربكرێت چونكە ئەو جۆرە جلوبەرگە هی باكوورییەكان بوو. بریتانییەكان مەبەستیان پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بووە ئەو پشتگیرییەیان لە باشوورییەكانی سودان دەكرد، هەوڵی ئەوەیان دەدا كە ئایینی (ئەرسەدۆكس)ی بگۆرن بۆ (پرۆتسات)ی و (كاسۆلۆك)ی و هاندانیان بۆ رقلێبوونەوەی موسڵمانەكان.. چونكە ئامانجی سەرەكی بریتانییەكان رێگرتن بوو لە بڵابوونەوەی ئایینی ئیسلام لە باشووری سوداندا، بۆیە بەردەوام پێشنیاری ناردنی هێزیان دەكرد بۆ باشووری سودان.
لە حەفتاكانی سەدەی بیستەمدا جەنگی ناوخۆیی لەنێوان تەواوی هەرێمەكانی باشووری سوداندا سەریهەڵدا، ئەم جەنگەش بەتەواوی كاریگەریی هەبوو لەسەر داڕمانی ئامرازەكانی ژیانی مرۆڤایەتی لە ناوچەكەدا، ئەم شەڕەش لەنێوان هەرێمەكانی باكوور و باشووری سوداندا زیاتر ئەوكاتە دەستیپێكرد كاتێ كە موسڵمانەكان دەسەڵاتیان گرتەدەست و شەڕوپێكدادان لەنێوان دەسەڵاتی باكوور و بزووتنەوەی میللی رزگاری باشووری سوداندا هەڵگیرسا، ئەمەش لەپێناو پەیڕەوی لە سیاسەتی عەلمانییەت و مافی چارەی خۆنووسین، دواتر لە ساڵانی هەشتاكاندا كاتێك كە گەڕان بەدوای نەوتدا دەستیپێكرد كێشە و ململانێكان لەسەر باشووری سودان بەهێزتربوو، لەبەرئەوە هەردوولایان باكوورو باشووری سودان لە كانوونی دووەمی ساڵی 2005 رێكەوتن لە چوارچێوەی ئاشتی گشتیدا ئەم رێكەوتنە سەرەتایەك بوو بۆ ئاشتبوونەوەی هەردوولایان و ئەوەش سەرئەنجام بووە هۆی ئەنجامدانی راپرسییەك لە ساڵی 2011دا، بۆ بریاڕدان لەنێوان سەربەخۆبوون یان مانەوە لە چوارچێوەی سوداندا.
ناساندنی دەوڵەتی باشووری سودان
شوێنی جوگرافی دەوڵەتی باشووری سودان
مەبەست لە شوێن، شوێنی دەوڵەتە بەگوێرەی شوێنە فەلەكییەكەی واتە شوێن بەگوێرەی (بازنەكانی پانی و هێڵەكانی درێژی)و هەروەها شوێن بەگوێرەی دەوڵەتە درواسێكانی دەوڵەت، شوێن بەهەموو مانا جیاوازەكانییەوە كاریگەریی هەمەلایەنەی هەیە لەسەر دانیشتوان و رەوشی سیاسی دەوڵەت لەبەرئەوەی دەوڵەتان لەڕووی شوێنی جوگرافییەوە لەیەكتری جیاوازن، بۆیە كاریگەری ئەو شوێنەش جیاوازە لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكیتر، هەروەها بەنیسبەت شوێنی (فەلەكی)یشەوە دیاریكردنی ئەم شوێنە بەگوێرەی بازنەكانی پانی گرنگی زۆرترە نەك هێڵەكانی درێژی، چونكە شێوازە گشتییەكەی ئاووهەوا لەسەر بنەمای پلەكانی بازنە پانییەكان دیاریدەكرێت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی شوێن گرنگییەكەی كاریگەر و بەرچاوی هەیە لە زانستی جوگرافیا و پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵەتییەكاندا، چونكە دیاریكردنی شوێنی هەر ناوچەیەك یان هەرێمێك یان دەوڵەتێك گرنگی تایبەتی خۆی هەیە، لەبەرئەوە شوێن فاكتەری هێزە بۆ دەوڵەت.
بەپێی شوێنی گەردوونی (astronomical location) دەوڵەتی باشووری سودان دەكەوێتە نێوان بازنەی پانی (2 – 14) پلەی باكووری هێڵی كەمەرەیی و هێڵی درێژی ( 24 - 36 ) پلەی رۆژهوڵاتی هێڵی گرینج. بڕوانە نەخشەی ژمارە (1).
نەخشەی ژمارە (1) شوێنی فەلەكی دەوڵەتی باشووری سودان
سەرچاوە:
www.map.ox.ac.uk
شوێن بەگوێرەی دراوسێییەتی (vicinal location) لە دیاردە گرنگ و بەبایەخەكانە لە پەیوەندییە سیاسیەكاندا، شوێنی دەوڵەت بەگوێرەی دراوسێكانی كاریگەری خۆی هەیە لەسەر دەوڵەت كە هەندێجار دەبێتە ماییەی خێروخۆشی بۆ دەوڵەت و هەندێجاریش دەبێتە ماییەی شەڕ و ئاژاوە بۆ دەوڵەتان، بۆ نموونە: سوسرا وڵاتێكی داخراوە و ناڕوانێتەسەر هیچ رووبەرێكی ئاوییدا، هەروەها ئەفغانستانیش بەهەمانشێوە داخراوە هیچ رووبەرێكی ئاوی نییە، بەڵام سویسرا و ئەفغانستان لەهەموو روویەكەوە دوو دەوڵەتی تەواو جیاوازن، ئەوەش بە پلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ شوێنی دراوسێتی كە هەردوو وڵاتەكە داخراون، بەڵام بە چەند وڵاتێكی جیاواز دەوردراون.
ئەگەر سەیری نەخشەی دەوڵەتی باشووری سودان بكەین دەبینین شوێنێكی داخراوی هەیە و ناڕوانێتەسەر هیچ رووبەرێكی ئاوییەوە، دەوردراوە بەهەر یەكە لە وڵاتانی (ئەسیوپیا) لە رۆژهوڵاتەوە و (كیــنیا و ئۆگەندا) لە باشوورییەوە و هەردوو وڵاتی (كۆماری كۆنغۆی دیموكرات و ئەفریقیایی ناوەند) لە رۆژئاوایەوە و (باكووری سودان) لە بەشی باكوورەكەیەوە و (جوبا)ش پایتەختەكەیەتی. بڕوانە نەخشەی ژمارە (2 ).
جوبا
نەخشەی ژمارە (2) شوێنی دەوڵەتی باشووری سودان
ئاووهەوای دەوڵەتی باشووری سودان
ئاووهەوا بە یەكێك لە رەگەزەكانی پێشكەوتن دادەنرێت. زۆربەی ئەو وڵاتانەی پێشكەوتوون لەدونیادا بەشێكی هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئاووهەوا. لەوانە گونجاوی ئاووهەوا بۆ چالاكییە مرۆییەكان و نەبوونی توندوتیژی كەشوهەوا كە دەبێتە هۆی كاریگەری لەسەر توانای لەش و ژیری مرۆڤ. ئەوە جگەلەوەی كە ئاووهەوا پەیوەندی بەتینی هەیە لە بەستنەوەی بە رووەكی خۆرسك و دانەوێڵە و كشتوكاڵەوە كە ئەمانە هەموویان كاریگەرییان هەیە لەسەر باری ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵاتەكە.
ئاووهەوای باشووری سودان بەشێوەیەكی گشتی ئاووهەوایەكی خولگەییە و ئەگەر تەماشایەكی جوگرافیای سروشتی باشووری سودان بكەین بەئاسانی جیاوازی نێوان هەرێمەكانی باشوور و باكوورمان بۆدەردەكەوێت، چونكە باشووری سودان دەوڵەمەندە بە باران و رووەكی خۆرسك و مێرگ و رووبار و گژوگیا و كشتوكاڵ و ژینگەی لەبار و مەوادی خاو، بەڵام پلەكانی گەرمای بەرزە بەهۆی نزیكی لە هێڵی كەمەرەیی و گۆشەی بەركەوتنی تیشكی خۆر كە بە ستوونی و نیمچە ستوونی دەكەوێتەسەری و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمییەكەی. بڕی بارانی باشوور لەنێوان (450 – 1000 ملم)دایە. ئەو بڕەش زۆربەی لە وەرزی هاویندایە و لەماوەی یەك ساڵی تەواودا نزیكەی (9) مانگی بارانی تێدادەبارێت، بەتایبەت لە ناوچە سنوورییەكان.
بەرزو نزمی باشووری سودان
دیاردەی بەرزونزمی لە جوگرافیای سیاسیدا خەسڵەت و گرنگی ستراتیجی خۆی هەیە، چ لەڕووی هێرشبردنەوە بێت یان لەڕووی بەرگرییەوە یان هەردووكیان بەیەكەوە.
دەوڵەتی سودان بەگشتی لە باشوورەوە بانێكی بەرزە و چەند دەریاچەیەكە و لە باكوورەوە بیابانێكی گەورە و لە رۆژهوڵاتی وڵاتەكەدا بانی حەبەشە و دەریای سوورە لەڕۆژئاوایدا كێوەكانی (مرە)و (میدوب).
بەرزونزمی وڵات یەكێكە لەو فاكتەرانەی كە تاڕادەیەك كاریگەری لەسەر چارەنووسی سیاسی وڵاتان هەیە، ئەگەر سروشتی وڵات بەرزی زۆری تیادابوو ئەوە بواری لەباری بۆدەڕەخسێ بۆ بەرگریكردن، ئەگەرچی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا تاڕادەیەكی زۆر گۆڕانكاری لە بەهای سیاسی و ستراتیجێتی شوێنە بەرزەكاندا كردووە، بەڵام بەهەمانشێوە بەرزایی كاریگەری خۆی هەیە لە مەسەلە جێۆپۆلەتیكەكاندا، چونكە دەبێتە هۆی سستكردنی جموجۆڵی زەمینی و رێگرە لەبەردەم تۆڕی پەیوەندییەكاندا.
رووبەری دەوڵەتی باشووری سودان
رووبەر ئەگەر فاكتەرێكی سەرەكی نەبێت لە دەستنیشانكردنی هێزی سیاسی دەوڵەتدا، ئەوا بێگومان فاكتەرێكی گرنگە، بەڵام بەگشتی بەهای راستەقینەی رووبەر بەندە بە رەگەزیترەوە، وەك دانیشتوان لەڕووی ژمارەیان، چڕییان، ئاستی رۆشنبیری و زانستی و شارەزاییان، بەڵام رووبەری دەوڵەت لەجیهاندا بە یەكێك لە بنەماكانی هێز بۆ دەوڵەت دادەنرێت، بەمەرجێك كە دانیشتوانەكەی بتوانن بەكاریبهێنن، چونكە پێویستی بە سەرەنجدان هەیە لە تایبەتمەندیییە سروشتییەكانیتری زەوی، لەبەرئەوە رووبەر بەتەنها ناتوانێت پێوەری هێز بێت.
بەڵام فراوانی رووبەری دەوڵەت گرنگیەكی زۆری هەیە بەتایبەت لەكاتی جەنگدا كە ئەم گرنگییە لەوزاراوە سەربازییەوە دەردەكەوێت كە دەڵێن بەرگریكردن لە قووڵاییەوە "Defense in Dept." دەوڵەتی رووبەربچووك هەرزوو دەروخێت لەبەرامبەردا دراوسێ و دەوڵەتە رووبەرگەورەكاندا، بۆ نموونە: سوپای هۆڵەندا نەیتوانی بەرگریبكات لەماوەی تەنها 4 رۆژ هیتلەر داگیریكرد لە شەڕی دووەمی جیهانیدا، بەڵام رووسەكان توانیان لە قووڵاییەوە بەرگریبكەن، توانیان سوپای نازییەكانیان بەرەو ناوەوە كێشبكەن و تاوەكو هەموو توانا و هێزێكی سوپاكەیان ئیفلیجكرد، وەك پێشتر لە ساڵی 1812 لەگەڵ سوپای ناپلێۆندا كردیان.
ئەگەر سەرنجی رووبەری دەوڵەتی تازە لەدایكبووی باشووری سودان بدەین دەبینین ئەم وڵاتە رووبەرەكەی دەگاتە(589,745)كم چوارگۆشەیە، ئەوەیە جگەلە ناوچە كیشەلەسەرەكان وەكو (جیبال ئەلنوبە، ئەبیە، نیلی شین).
بەگشتی رووبەری سودان (2,505,810)كم چوارگۆشەیە و بەگەورەترین وڵاتی ئەفریقا و دەیەمین گەورە وڵاتی جیهان دەژمێردرێت، ئەمە لەكاتێكدا كە (589749)كم چوارگۆشەی رووبەرەكەی بەر باشوور دەكەوێت كە دەكاتە زیاتر 24% ی كۆی رووبەری گشتی وڵاتەكە.
سنووری دەوڵەتی باشووری سودان
سنوورە سیاسییەكان گرنگترین فاكتەری دیاریكردن و جیاكردنەوەی یەكەسیاسییەكانە لەیەكتری، هێڵە سنوورییەكان هێڵی بایەخدار و بڕیارلێدراون، چونكە بابەتی سنوور لە باسە سەرەكی و گرنگەكانی جوگرافیای سیاسی دەژمێردرێت. رۆڵی ئەو هێڵە لەبنەڕەتدا جیاكردنەوەی خاكی دوو وڵاتە لەیەكتری.
لەڕاستیدا هیچ سنوورێكی سیاسی نییە لەجیهاندا هەموو خەسڵەتە چاكەكانی لەخۆدا كۆبكاتەوە زۆرینەی ئەو سنوورانەی بەوبارەی ئێستا هەیە لە ئەنجامی فشاری جیاوازیدا سەریانهەڵداوە، تەواو دەستنیشانكردنی سنوورەكان و روونی و ئاشكراییە یانی مانای ئەوە نییە ئیتر تووشی گۆڕان نابێت.
سنووری باشووری سودان ناكۆكی هەیە لەبارەی دیاریكردنی سنوورەكەیەوە بەتایبەت بەشە باكوورییەكەی و ئەوەی زیاتر كێشەكەی ئاڵۆزكردووە بوونی سەرچاوەی نەوتییە لە ناوچەی ئەبیێ، دوایی چەندین پێكهێنانی لیژنە بۆ دیاریكردنی سنووری ناوچە، بەڵام ئەنجامی كارەكان كۆدەنگی بەدواوە نەبوو دوای چەندین پێكدادانی خوێناوی لە ساڵی 2008 لە ئەبیێ مەترسی سەرهەڵدانەوەی شەڕ لەنێوان باكوور و باشوورییەكان هاتەئاراوە، هەربۆیە هەردوو لایان ناكۆكییەكەیان هەڵسپارد بە لیژنەی ناوبژیوانانی نێودەوڵەتی لە لاهای.
رێكەوتنامەی ئاشتی سەرانسەری ساڵی 2005یش نەیتوانی كۆتایی بە شەڕی نێوان باكوور و باشوور بهێنێت سەبارەت بە دیاریكردنی سنووری نێوانیان، حكومەتی سودان لە گفتوگۆكانی لەگەڵ بزووتنەوەی نەتەوەی باشووری سوداندا پشتدەبەستێت بەو دیاریكردنە ناسراوەی سنووری باكوور و باشوور كە لە سەرەتای سەربەخۆیی سودان لە ساڵی 1956 دیاریكراوە، بەو مانایەش تائێستاش سنووری دەوڵەتی باشووری سودان بەتەواوەتی دیارینەكراوە و كێشە و گرفت هەیە لە بە شێكی سنوورەكەیدا.
شێوەی دەوڵەتی باشووری سودان
شێوە رەگەزێكی گرنگی دەوڵەتە چ لەڕووی بەرگریكردنەوە بێت لە دەوڵەت لەئاست دەستدرێژییە دەرەكییەكاندا یان لەڕووی دەسوڵاتی ناوخۆییەوە بێت بەسەر زەوییەكانی دەوڵەتەكەدا. بە سەیركردنی تەواوی نەخشەی سیاسی جیهان تێدەگەین كە شێوەی هەندێ لە وڵاتان بەجۆرێكی سەیر ئەندازەییە بۆ نموونە: وەكو زۆربەی وڵاتانی ئەفریقا، لەكاتێكدا هەندێكیتریان بەشێوەی پەرشوبڵاوە، وەكو ئەندۆنیزیا. كەم ئەمجۆرە وڵاتانە پارچەپارچەن لاوازن لەڕووی بەرگریكردنەوە. سەرەڕای ئەوەی كە پێشكەوتن بە چەك و هونەری شەركردن روویداوە كاریگەری لەسەر گرنگی شێوەی وڵات لە بەرگریكردن لە ئاسایشی خۆیی كەمكردووەتەوە، بەڵام شێوەی دەوڵەت دادەنرێت لەو هۆكارانەی كاردەكەنە سەر پەیوەندی دەرەكی و رامیاری و ئابووری لە پێشكەوتنی ناوخۆیی یەكە رامیارییەكاندا و چۆنێتی جێبەجێكردنی ئەركەكانیان.
ئەگەر سەیری شێوەی دەوڵەتی باشووری سودان بكەین دەبینین شێوەكەی نزیكە لە شێوەی سێگۆشەوە بنكەكەی بۆ باكوورە و سەرەكەی بۆ باشوور و باشووری رۆژهەڵاتی بە جۆرێك زاڵە بەسەر درێژبوونەوەدا. هەروەك ئەوەی شێوەی جوگرافی دەوڵەتی باشووری سودان جیادەكاتەوە. ئەوەیە كە نزیكە لە شێوەی (كۆبۆوە) (Compact).
ئابوری دەوڵەتی باشووری سودان
بنەما ئابوورییەكان یان دەرامەتە ئابوورییەكان رەگەزی تەواوكەری پێكهاتەی سیاسی دەوڵەتە، دەرامەتە ئابوورییەكان وەكو سووتەمەنی و كانزاكان رۆڵێكی گەورە دەگێرن لە جیهانی ئەمرۆدا. چ لەسەر ئاستی ناوخۆیی بێت چ لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بێت. باشوور سودان مێژوویەكی پڕ لە شەڕ ململانێی هەیە كە ئەوەش وایكردووە كە كەشوهەوایەكی نالەبار باڵ بەسەر ئەو وڵاتەدا بكێشێت و بێتە هۆكارێك بۆ داڕمانی ئابووری ئەو دەوڵەتە.
ئەگەر تەماشای ئابوری باشووری سودان بكەین دەبینین پێكهێنەرە سەرەكییەكەی بریتیەلە سەرچاوە سروشتیەكان كە نەوت وەكو سەرچاوەیەكی گرنگ و بایەخداری ئەم دەوڵەتە پشتیپێدەبەسترێت، حكومەتی سودان لە ساڵی (2008 ) رۆژانە (500 هەزار) بەرمیل نەوتی لە كانگە نەوتییەكانی ناوەڕاست و باشوور دەردەهێنا و هەناردەی دەرەوەی وڵاتی دەكرد كە ئەگەربێتو ئەو داهاتە نەوتییە بكەوێتە ژێردەستی باشووری سودان ئەوە دەتوانن ژێرخانی ئابووری خۆیانی پێبونیادبنێن و لایەنەكانیتری ژیانیانی پێباشتربكەن لەڕووی تەندروستی و خوێندەواری و رۆشنبیری و خزمەتگوزارییەوە.. هتد، هەروەها سەرچاوەكانی دارودرەختیش رۆڵی بەرچاوی هەیە، بۆ نموونە: (داری ساج) كە پێكهێنەری بەشێكی ئابووری باشووری سودانە و چەندین سەرچاوەی سروشتیتر كە پێكهاتووە لە كانزای(ئاسن و مس و كرۆمی خاو و خارسین و ئەنگۆستین و بەردی بەبایەخ و ئاڵتون) لەگەڵ هەموو ئەو سەرچاوە سروشتییانەدا باشووری سودان هێزێكی ئاوی گرنگی هەیە كە سوودی ئابووری گرنگی هەیە، بۆ نموونە: رووباری نیل و لەچەند ناوچەیەكیشیدا كشتوكاڵی وەكو (بەرووبوومی شەكرەمەنیی و گەنم و بندۆق و میوە) دەكرێت وەكو پاڵپشتییەك بۆ لایەنی ئابووری وڵات. دەوڵەتی باشووری سودان بەهۆی بەپیتی خاكەكەیەوە ناسراوە لەجیهاندا.
دەوڵەتی باشووری سودان خاوەنی دەرامەتی سروشتی نوێبووەیە، بۆ نموونە: زەوی گونجاو بۆ كشتوكاڵ و دارودرەخت و رووەك و گژوگیای چڕوپڕ لە شێوەی دارستاندا و سەروەت و سامانی ئاژەڵی گەورە كە هێشتا بەشێوەیەكی ئابوورییانە سوودیلێوەرنەگیراوە، دەرامەتی ئاوی لە شێوەی رووبار كە دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارۆئاوی ئوگور پلانی زانستی بۆ دابنرێت.
پێكهاتەی دانیشتوان لە باشووری سودان
دانیشتوان تەوەرێكی سەرەكی لێكۆلینەوەكانی جوگرافیایی سیاسی پێكدەهێنن، ئەویش بەو پێودانەگەی كە دانیشتوان ئەو هێزە بنەرەتییە پێكدەهێن كە سەنگی جێوپۆلەتیكی هەر هەرێم و دەوڵەتێك دیاریدەكات، لەو روانگەیەوە كە فاكتەری دانیشتوان لەم بارەویەوە دووراییەكی ژیانی كاریگەری گرنگی هەیە، جگەلەوەی كە دانیشتوان فاكتەرێكی گرنگی كێشەی سیاسی هەرێم یان دەوڵەت پێكدێنێ و ئەم فاكتەرە لەمڕووەوە كاریگەرییەكەی لە كاریگەری فاكتەرە سروشتی و ئابوورییەكان كەمترنییە.
فاكتەری مرۆیی كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر هێزی دەوڵات و ئەندازەی گەشەكردنەكەی و پەیوەندییەكانی هەیە، (ئەرستۆ) سەرەنجیدابوو كە یەكێك لە هۆیەكانی شكستی ئەسینیا كەمی دانیشتوان بووە، هەندێك لە لێكۆڵینەوەش هۆی سەركەوتنی ناپلێۆن لەشەڕەكانیدا بەسەر دەوڵەتە درواسێكانیدا لە كۆتایی سەدەی (18)و سەرەتای سەدەی( 19 )دا دەبەنەوە سەر زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی فەڕەنسا.
دانیشتوانی باشووری سودان لەڕووی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكانەوە بریتییەلە كۆمەڵێ رەگەزی جۆراوجۆر و تاڕادەیەك ئاڵۆزی پێوەدیارە. هەرچەندە بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی باشووری سودان زۆر دواكەوتووە ئەویش وایكردووە كە بەئاسانی نەتوانرێت هەموو پێكهاتە ئەتنۆگرافی و دیمۆگرافییەكانی باشووری سودان ئاشكرابكرێت.
بەپێی ئەو ئامارانەی كە هەیە ژمارەی دانیشتوانی باشووری سودان (8،5) ملیۆنن و نزیكی رێژەی 30% كۆی دانیشتوانی تەواوی دەوڵەتی سودان پێكدەهێنن، هەرچی دەربارەی چڕی دانیشتوانی دەوڵەتی باشووری سودان، ئەگەرچی شتێكی ئەوتۆ لەبارەیەوە نەنوسراوە بەڵام چڕی دانیشتوانی دەوڵەتی سودان بەگشتی نزیكەی (11 كەس /كم2) لەسەر ئاستی پێوانەی چڕی دانیشتوان لەجیهاندا.
ئایین لە دەوڵەتی باشووری سودان
جێَگەی سەرسوڕمانە ئەوەی كە دەبێتە ریگاڕۆشنكەرەوەی خەڵكی و ئاستی شارستانییەتی بەرزدەكاتەوە ئایینە، لەهەمانكاتدا بووەتە هۆی هەڵگیرسانی زۆرینەی شەڕ و جەنگەكان لەدوای هۆكاری ئابووری ئایینەكان بەرپرسی یەكەمی جەنگە تاڵ و كوشندەكان بووە (جگەلەم جەنگانەی دوایی) ئایین هۆكارێكی كارایە لە لێكۆڵینەوەكانی جوگرافیایی سیاسیدا، هەر لە سەرەتای هاتنی ئایینی ئیسلام بۆ ئەم ناوچەیە هۆكاری جیاوازی و بەریەكەوتن بووە، ئەوە هۆكاریك بووە تائێستاش بەكراوەی ماوەتەوە. هەرچەندە زۆربەی نووسەرە عەرەبەكان رایانوایە كە كۆڵۆنیالیزمی بەریتانی بە پلان و بەرنامەیەكی دیاریكراوەوە تۆوی دووبەرەكی لەنێوان باكوور و باشووردا چاندووە و ئایینی كردووەتە هۆكارێك بۆ بەدیهێنانی مەرامەكانی خۆی، دانیشتوانی باشووری سودان شوێنكەوتووی دوو ئایینن یەكەمیان: (مەسیحی)یـیە و دووەمیان: (مسوڵمانن)و هەروەها شوێنكەوتووی ئایینە ئەفریقییە تەقلیدییەكان و (وەسینییەكانن) كە نوینەری كۆمەڵێكی كەم لە دانیشتوانن، وە زۆرینەی مەسیحیەكان بریتین لە مەسیحی (كاسۆلیكی ) و (ئەنجلیكان) لە سەرووی ئەوانەشەوە چالاكی هەندێ كۆمەڵەیتر لەدوا ئاماری رەسمیدا لە كتێبی ساڵانی مەسیحییەت كە لە ساڵی (1986) كە ئەنجوومەنی كەنیسەكانی جیهان دەریانكردووە، دەڵێت دانیشتوانی باشوور پێكهاتووە لە (وەسینییەكانن). كە رێژەیان دەگاتە نزیكەی (2%)ی دانیشتوانی ئەو وڵاتە كە ئەمانە باوەڕیان بەهیچ جۆرە ئایینێك نییە و نزیكەی (18%) دانیشتوانی موسڵَمانن و (80%) مەسیحین.
زمان لە باشووری سوداندا
بەلای توێژەرەوەكانەوە یەكێتی زمان رەگەزێكی گرنگە لە رەگەزەكانی یەكێتی نەتەوەییە. زمان كۆڵەكەی رۆشنبیری نەتەوەییە، رۆشنبیریش بۆ نەتەوە وەكو گیان وایە بۆ مروڤ، ئەو رۆشنبیرییەی مرۆڤ هەیەتی بەهۆی زمانەوە دەستیكەوتووە. زمان گرنگترین فاكتەری یەكێتی نێوان دەوڵەتە.. جیاوازی زمان لە زۆرینەی كاتدا دەبێتە هۆی ناكۆكی و جیاوازی لەنێوان دانیشتوانی وڵاتدا، دانیشتوانی ئیستای جیهان بە نزیكەی (3000) زمان قسەدەكەن، هەندێك لەوزمانانە سەدان ملێون مرۆڤ قسەیپێدەكەن وەك زمانی (چینی و ئینگلیزی) هەندێكیتریش كۆمەڵی بچووك و ژمارەی كەم قسەیپێدەكەن، پێكهاتەی زمانی هەندێك كیشوەر سادە و ساكارە، بەڵام هەندێكیتر گران و ئاڵۆزە، ئەوروپا و ئەفریقیا و تاڕادەیەكیش ئاسیا لەوانەن كە ئاڵۆز و گرانە، هەندێك وایبۆدەچن خاڵی لاوازی پێكهاتەی نەتەوەیی بەشێكی زۆری دەوڵەتە ئەفرقییەكان دەگەڕێتەوە بۆ فرەی و جۆراوجۆری لەزمانەكەیاندا كە بە (700) بۆ (1000) زمان مەزەنە دەكرێت، كۆڵۆنیالیزمی ئەوروپاش بارودۆخەكەی ئاڵۆزتركردووە بەوەی هەوڵیانداوە زمانی نەتەوەیی خۆیان بەناو دانیشتوانەكەیدا بڵاوبكەنەوە.
چەند جۆرێك زمان هەیە لە باشووری سوداندا، بەڵام زمانی فێركردن و حكومەت و ئیشوكار بریتییەلە زمانی ئینگلیزی كە زمانی فەرمی باشووری سودانە. لە ساڵی (1928)وە دانپێدانراوە وەك زمانێكی رەسمی باشووری سودان تاوەكو لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی بیستەمەوە لەدوای ئەم كاتەوە زمانی عەرەبی بایەخیپێدراوە و ناسراوە بەناوی ( عەرەبی جوبا) كە لە سەدەی نۆزدەدا لەنێوان نەوەی سەربازییە سودانییەكاندا بڵاوبووەتەوە كە زمانی تیرەی (باری)یە كە بەشێوەیەكی فراوان بەكاریدەهێنن هەروەها سێ زمانی ئەفریقیتر بەكاردەهێنرێت بەشێوەیەكی فراوان كە بریتییەلە (توك جینق) یان زمانی (دینكا) و (توك ناسی) یان زمانی (النویر) نزیكەی (2) لەگەڵ (توك شلو) یان زمانی (الشلوك). زمانی عەرەبی بە زمانی رەسمی دەوڵەتی سودان و زمانی ئینگلیزی بەشێوەیەكی بەربڵاو لە باشووری سودان بەكاردەهێنرێت. باشوورییەكان زیاتر لە سەد زمانی ناوخۆیی قسەدەكەن، بەڵام زمانی ئینگلیزی زمانی رەسمییە بەپێی دەستوری كاتی لەكاتی ئێستادا و زمانی عەرەبی زمانی گفتوگۆی رۆژانەی نێوان كۆمەڵا و هۆزە جیاوازەكانە، خەڵكی جوبای پایتەخت بە زمانێك قسەدەكەن كە پێیدەوترێت (عەرەبی جوبا).
هۆكارەكانی كێشەی باشووری سودان
• وەكو ئاشكرایە كە وڵاتی سودان پێشتر بەشێك بووە لە وڵاتی میسر لە 1/1/1956 سەربەخۆیی وەرگرت، بووە وڵاتێكی سەربەخۆ لەناو نەخشەی سیاسی جیهاندا. سودان وڵاتێكە جیاوازی نەتەوە و ئایینی زۆری تێدایە، بەڵام بەشێوەیەكی سەرەكی دابەشبووە بەسەر هەردوو ئایینی (ئیسلام) و ئایینی (مەسیح)یدا.
جیاوازی نەتەوە و فەرەهەنگ و ئایین و دەسەڵات و بارودۆخی تایبەتی جوگرافی چەند زەمینەیەكی جیاوازییان دروستكردووە كە بووەتە هۆی خولقاندنی كێشە و گرفت لە هەرێمەكانی باشووردا لەگەڵ باكووردا.
دانیشتوانی باشووری سودان نزیكەی 30%ی دانیشتوانی دەوڵەتی سودان پێكدەهێنن، ئایینی باشوورییەكان مەسیحییە و بەسەر چەندین گروپ و خێــڵدا دابەشبوون، بە زمانی ئینگلیزی و چەند دیالەتێكی جیاجیا قسەدەكەن، حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی سودان دانیشتوانی باشووری سودانیان چەوساندووەتەوە و بە چاوی سووكەوە مامەڵەیان لەگەڵ كردوون، چونكە دەستەڵاتەكانی باكوور بەردەوام هەوڵی ئەوەیانداوە كە باشوور بەعەرەببكەن و دانیشتوانی باشووریش كۆڵیاننەداوە لە خەباتكردن و رووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ دەسەڵاتی باكووردا.
*ململانێی نێوان باكوور و باشوور پێش داگیركردنی سودان هەر بوونی هەبووە لەنێوان باكووری عەرەبی موسڵمان و باشووری زنجی مەسیحیدا، ئسرائیل كاتێك كە دركی بە گرنگی مەسەلەی باشووری سودان كرد لای خۆیانەوە بەپێویستیانزانی كە ئەم دەوڵەتە سەربكەوێت و لە باكوور جیابێتەوە، بۆئەوەی پەیوەندی فەرمییان هەبێت لەگەڵ باشووردا و ئامانجەكانی خۆیان بهێننەدی، ئەوەش بە دروستكردنی كیانێكی نامۆ و سەربەخۆیە لە سودانی یەكگرتوودا كە هیچ پەیوەندییەكی بە باكوورەوە نەبێت.
* هاتنی عەرەب و ئیسلام بۆ سودان بەهاتنی كێشە و گرفتی نەژادی و ئایینی و فەرهەنگی دادەنرێت، چونكە باشووری سودان نەتەوەیەكی ناعەرەبە و ئیسلامیش نین، عەرەب هاتووەتە ناوچەكە بۆ بڵاوكردنەوەی ئایینی ئیسلام دواتر بووە بە هۆی هەڵگیرساندنی چەندین شەڕ و ململانێی دینی و نەژادی لەنێوان هەردوو باكووری موسڵمان و باشووری مەسیحیدا. بەمشێوەیە شەرێكی خوێناوی كە لەنێوان باشوور و باكووردا بەدرێژایی نزیكەی نیوسەدە (50ساڵ) بەردەوامبووە، چونكە لەگەڵ هاتنی ئایینی ئیسلام و گواستنەوەی كلتوری عەرەب بۆ ناوچەیەكی جیاوازتر لە خۆی بێگومان لەهەر بارێكدا بەرهەڵستی دروستدەكات.
* لە ساڵی 2009دا باشووری سودان بە خاڵێكی توندوتیژی سەربازیدا تێپەڕبوو كە بووە هۆی مردنی ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی ئەم ناوچەیە و ئەو بارگرژی و توندوتیژییەی كە لەم ماوەیەدا روویدا بووە هۆی دروستبوونی رێكەوتنامەیەكی ئاشتیانە لەنێوان باكوور و باشووردا بۆئەوەی هەردوو لایان بگەن بە قۆناغێك لەسەر بەهای ئاساییش و كۆتاییهێنان بەو بارگرژییەی كە لەنێوان ئەو دووبەرەیەدا هەیە گرنگترینی ئەو هۆكارەش كە بووە هۆی دروستبوونی ئەو شەڕ و توندوتیژییە مەسەلەی مافی چارەی خۆنووسین بوو.
جیابوونەوەی باشووری سودان
حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی سودان نەیانتوانیوە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كێشەی باشووری سودان بدۆزنەوە، لەبەرئەوە بەشێوەیەكی فراوان تۆی ئاژاوە و دووبەرەكی چەسپابوو لەنێوان گروپە جیاوازەكاندا. بۆیە حكومەت سەركەوتوونەبوو لە چارەسەركردنی ئەم دیاردانە ئەمە بووە هۆی سەرەتایەك بۆ جیابوونەوەی باشووری سودان لە باكوور، چونكە بەڵگەكان ئەوە دەسەلمێنن كە وڵات تووشی چەندین كێشەی وەكو ئابووری و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و نەخوێندەواری و داڕمانی كەرتی كشتوكاڵی و پێشەسازی چ لەسەر ئاستی ناوخۆیی چ دەرەوەدا، هەموو ئەم بارودۆخانە رێگەخۆشكەربوون بۆئەوەی باشووری سودان هەوڵی سەربەخۆبوون بدات، ئەم ململانێیە درێژەی هەبوو تا ساڵی 2005 كە باشووری سودان لە ساڵی 2005 مافی ئۆتۆنۆمی پێبەخشرا.
هەر لەوكاتەوە بزووتنەوەی رزگاری باشووری سودان بوو بە دۆست و هاوپەیمانی ئەمریكا و پشتگیری ئەو وڵاتەی بەدەستهێنا، بەمەش هەریەكە لە وڵاتانی ئۆگەندا و ئەریتریا و ئەسیوپیا بوونە دۆست و جێگای داڵدەدان و چالاكی بزووتنەوەكە، چونكە هەریەكە لەئەو وڵاتانە هاوپەیمانی ئەمریكابوون، بەمشێوەیە رۆژ لەدوای رۆژ قەیرانەكانی حكومەتی باشووری سودان زیاتردەبوون، بۆ نموونە: وەكو داڕووخانی ئابووری و سەرهەڵدانی كێشەی دارفۆر و فشاری نێو دەوڵەتی لەسەر حكومەت و دووكەرتبوونی حیزبی حاكم بۆ دوو باڵی (بەشیر و تورابی). هەموو ئەمانە فاكتەری بەهێزبوون بۆ چوونەپێشەوەی دانووسانەكانی حكومەتی سودان لەگەڵ باشوورییەكان و قبوڵكردنی داواكارییەكانیان هەتا لە ساڵی 2005 رێكەوتننامەی (نیڤاشا)یان مۆركرد و حكومەتی خەرتووم رازیبوو لەساڵی 2011 راپرسی بكرێت لەناو دانیشتوانی باشووری سوداندا ئەگەر دەنگیاندا بۆ سەربەخۆیی ئەوە خۆیان چارەنوسی خۆیان دیاریبكەن حكومەتی سودان دڵنیابوو كە دانیشتوانی باشووری سودان دەنگ بۆ جیابونەوە دەدەن، بەڵام ناچاربوو رێكەوتننامەكە ئیمزابكات و رازیبێت بەوداهاتووە، سەرئەنجام زۆرینەیان دەنگیان بۆ سەربەخۆییدا و رۆژی 9/7/2011 كۆماری باشووری سودان راگەیەنرا. یەك رۆژ پێش راگەیاندنی ئەو دەوڵەتە نوێیە حكومەتی خەرتووم بە رەسمی دانینا بە سەربەخۆیی وڵاتی كۆماری باشووری سوداندا وەك وڵاتێكی سەربەخۆ ناساندنی، بەڵام رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی دەمێك بوو پێشبینی جیابوونەوەی باشووری سودانی كردبوو، ئەوەش بە بەڵگەی پشتگیركردنی راستەوخۆی بریتانیا و بڵاوكردنەوەی ئایینی مەسیحییەت لە باشووری سودان و هاندانی خەڵكی ئەو ناوچەیە بۆ داواكردنی مافی چارەی خۆنووسین. دوایی شەڕ و قووربانییەكی زۆر لەكۆتاییدا دانیشتوانی باشوور گەیشتن بە ئامانجی خۆیان و سەربەخۆبوون لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا.
باشووری سودان دوایین دەوڵەتی راگەیەندراوی سەربەخۆیە و 54هەمین وڵاتی كیشوەری ئەفریقیایە و 193هەمین دەوڵەتە لەجیهاندا، یەكێكە لە دەوڵەتە هەرە دواكەوتووەكانی ئەفریقا. ئێستا دوای سەربەخۆیی باشووری سودان و جیابوونەوەی لە باكوور شەڕ و ناكۆكی دووبارە سەریهەڵداوەتەوە لەنێوان هەردوو لایاندا لەسەر مەسەلەی دیاریكردنی سنووری دەوڵەتی باشووری سودان و ناوچە نەوتییە جێناكۆكەكان.. نەتەوەیەكگرتووەكانیش هەڕەشەی سزادان لە هەردوولایان دەكات ئەگەر بە ئاشتیانە چارەسەری كێشەكانیان نەكەن.
گرنگترین هۆكارەكان كە بوونەتە هۆی جیابوونەوەی دەوڵەتی باشووری سودان
1- وڵاتی سودان وڵاتێكی فرەجیاوازیی، زۆریی ئایینی، ئیتنی، رۆشنبیری و نەتەوەیی جیاوازە و لە باكووری سودان رۆشنبیری ئیسلامی عەرەبی سەردەستە و بە چاوێكی كەم سەیری رۆشنبیری كەلتوری باشوور دەكەن و ئەم گرێ دەروونییە رۆڵی سەرەكی بینوە لە قووڵتركردنەوەیی كێشەكانی نێوان باكوور و باشوور
2- پەنابردنی حكومەتەكانی خەرتووم بەدرێژایی 45 ساڵ بۆ رێگەچارەی سەربازی هەوڵی سەركووتكردنی هەموو دەنگ و رەنگە جیاوازەكان بە لۆژییكێكی سەربازی، ئەمەش رۆژبەڕۆژ كێشەكەی قووڵتركردووەتەوە، چونكە مەحاڵە بە لۆژیكی سەربازی خواستی گەلان سەركوتبكرێت و بەدرێژایی مێژوو ئەو ئەزموونە شكستیخواردووە، ئەگەر بە رێگەی زەبروزەنگەوە بۆ ماوەیەك نەتەوەیەكی بێدەسوڵات بێدەنگكرابێت لەكاتێكیتردا سەریهەڵداوەتەوە.
3- بە هۆی جیاوازییە زۆرەكانی ئەو رووبەرە فراوانەی وڵاتی سودان و بوونی داگیركاری ئیستعماری و زۆری هۆیتر بەدرێژایی مێژووی ئەو وڵاتە، باكوور و و باشووری سودان نەیانتوانیوە تێكەڵببن و هاوئاهەنگییەكی پێكەوە ژیانی تێدابەرجەستەببێت، بەپێچەوانەوە رۆژبەرۆژ جیاوازییەكان قووڵتربوونەتەوە.
4- دانیشتوانی سودان وەك پێكهاتەیەكی مەسیحی جیاواز لەڕووی رەنگ و كەلتور و رەگەزەوە هەموو كات ترسی توانەوە و نەمانی ناسنامەی خۆی بووە و لە هەوڵی سەلماندنی خۆیدا بووە، لەهەمانكادا باكووری موسوڵمان و عەرەب و سپی خۆی بە نەتەوەیی سەردەست و خاوەندەسوڵات و هەژموون زانیوە و لە هەوڵی ئەوەدابووە كە ناسنامەی سودان عەرەبی ئیسلامی بێت و بەجۆرێك لە جۆرەكان خۆی بە باڵاتر و لەپێشتر زانیوە لە دانیشتوانی باشوور.
5- بێگومان هەر لەكاتی دروستبوونی دەوڵەتی سودانەوە لە ناوەڕاستی پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە هەوڵی دەرەكی هەبووە بۆ زەقكردنەوەیی كێشە ناوخۆییەكانی ئەو وڵاتە و لەكاتی پەنادانی ئۆپۆزیسیۆنی ئەریتیری و ئەسیوپی و ئۆگەندی لەلایەن حكومەتی خەرتوومەوە ئەو وڵاتانەش كەوتنە پەنادان و هاوكاریی بزووتنەوەی باشووری سودان ئەو هاوكاری و پەنادانە رۆڵی گرنگی بینی لە سەركەوتنی ئەو بزووتنەوە و بەدەستهێنانی پشتیوانی ئەمریكی و وڵاتە رۆژئاواییەكاندا.
بۆیە لە كۆتایی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە هەر نەتەوەیەكی جیهان ئەگەربێتو خاوەنی رەگەز و ئایین و زمان و كەلتوری تایبەت بە خۆی بێت، ئەوا پێویستی بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ هەیە لە چوارچێوەی سنووری یاساییدا. هەرێمەكانی باشووری سودان بەدرێژایی نیوسەدە لە شەڕ و ململانێدا بوون لەگەڵ حكومەتەكانی باكووردا، چونكە وڵاتی سودان جیاواز ی زۆری تێدابوو لەڕووی ئایینی، ئیتنی، رۆشنبیری و نەتەوەیی.. هتد. بۆ نموونە: لە باكووری سوداندا رۆشنبیری ئیسلامی عەرەبی دەستوڵاتداربوو، بە چاوێكی كەم سەیری رۆشنبیری كەلتوری باشوورییەكانیان دەكرد، ئەمەش بووە بە گرێكی دەروونیی لای دانیشتوانی باشوور لەبەرئەوە بەردەم شەڕی خوێناوییان هەڵدەگیرساند. ئەگەرچی دەوڵەتی باشووری سودان ئیستا سەربەخۆیە و بڕیاربەدەستی خۆیەتی، بەڵام تائێستاش شەڕ و ململانێ بەردەوامە لەگەڵ باكوورییەكاندا، بەهۆی ئەوەی كە هێشتا هەندێ ناوچە هەیە بەتەواوی سنوورەكەی یەكلایینەكراوەتەوە ئەمەش بووە هەوێنی هەڵگیرسانی شەڕ لەناوچەكەدا. دەبێت ئەوەش بزانین كە دەستبردن بۆ رێگەچارەی سەربازی و هەوڵی سەركووتكردنی هەموو دەنگ و رەنگە جیاوازەكان و دژایەتیكردنی ئازادی ئایین و نەتەوەیی بە لۆژییكێكی سەربازی گرفت و كێشەكان قوووڵتردەكاتەوە، چونكە مەحاڵە بە لۆژیكی سەربازی خواستی گەلان سەركوتبكرێت. بەدرێژایی مێژوو ئەو ئەزموونە شكستیخواردووە، ئەگەر بە رێگەی زەبروزەنگەوە بۆ ماوەیەك بێدەنگكرابێت لەكاتێكیتردا سەریهەڵداوەتەوە و پاشان بە شكڵ و شێوازی نوێترەوە هاتووەتە مەیدانەوە.
سەرچاوەكان:
كتێبە كوردیەكان:
1- د. جەزا توفیق تالیب: بایەخی جێوپۆلەتیكی دانیشتوانی هەرێمی كوردستانی عێراق، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكولینەوەی ستراتیجی كوردستان، سلێمانی، 1999
2- دورە میر حیدر (مهاجرانی): بنەماكانی جوگرافیای سیاسی، و: هاوڕێ یاسین محەممەد ئەمین، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2010
3- عیززەتوڵڵا عیزەتی: جێوپۆلەتیك، و: كەمال رەشید شەریف، سەنتەری لێكۆلینەوەی ستراتیجی كوردستان، سلێمانی 2004
4- محەممەد عەبدولغەنی: جوگرافیا و پەیوەندییە سیاسییە نێودەوڵتییەكان، و: د. جەزا تۆفیق تاڵیب و ئەحمەد عەلی ئەحمەد، چاپی یەكەم، 2005
كتێبە عەرەبییەكان:
5- احمد ابو سعدە: من المنشورات الالكترونیە لوزارە الپقافە، الهئیە العامە السوریە للكتاب، 2010، الفصل الپانی
6- الاستاژ.علی عباس حبیب: الفدرالیە والانفصالە فی افریقیا، دراسات عن جنوب السودان، مكتبە مدبولی، القاهرە، 1999
7- بدایە ازمە جنوب السودان، كتبهات ملوك النیل، فی 24 مایوی 2008
8- مصگفی احمد ابوالخیر: ازمات السودان الداخلیە والقانون الدولی المعاصر، ایترك للگابعە والنشر، قاهرە، 2006
9- عبدللە عبدلرزاق ایبراهیم: المسلمون والاستعمار الاوروبی الافریقیا، عالم معرف الكویتیە، سنە 1989
10- علی شلش و الاخرون: جغرافیە و الاقالیمە المناخیە، جامعە صلاح الدین، 1987
11- علی عباس الحبیب: دلیل الجغرافیە، دار النشر للگباعە، القاهرە، 1997
12-عمار حسن بشیر: التغیر السكانی (تاپرە فی ادراە موارد الگبیعیە فی سودان بعد الانفیصال)، الادرالتعلیم
للتخگیگهم والاقتصاد، خرگوم، سبتمبیر، 2011
13-محمد ریاچ، كوپر عبدالرسول: افریقیا، دراسە لمقوومات القارە، دار النهچە العربیە، 1978
14- ب.د.احمد ابراهیم دیاب: الهویە السودانیە عبر التاریخ، دراسە تحلیلیە تاصلبەتاریخە، عمید مركز البحوپ و الدراسات.
1- English books
15- D the Africa development bank,the political economic of south sudan.a scoping
analytical study.
16-Richard Mulir, Modern political Geography, Na, Cmillan – london, 1975, p2
17-Uncertain future: armed violence in southern Sudan. by Claire McCoy and emile lebrun.
تویژینەوە:
18-شاخەوان عەلی مەحمود و شێرزاد ساڵح: كێشەی باشووری سودان، توێژینەوەی هەردوو خوێندكارە پێشكەشی ئەنجومەنی كۆلیژی زانستە مرۆڤایەتییەكانی بەشی جوگرافیای زانكۆی سلێمانییان كردووە، وەك بەشێك لە پێویستییەكانی پلەی بەكالیۆرس لە جوگرافیادا، بە سەرپەرشتی، د. جەزا تۆفیق تالیب, 2007.
دیراسات:
19- عمر محمد عبداللە: اقلیما كردستان العراق و جنوب السودان، دراسە مقارنە، مجلە كولان العربی، مۆسسە كولان للپقافیە و اعلام عدد (51) اربیل، 31 اب، 2010
20- جیلبرت خادیا جالا: دراسات عالمیە، شرق افریقیا الامن وارپ الهشاشە، مركز الامارات للدراسات والبحوپ الاستراتیجیە، بدون سنە
21- دراسە انفصال جنوب ســـودان و تداعیات علی امن قوومی العربی، دیسمبر 2011 بدون صفحە و اسم الكاتب
22- سامر اسماعیل: مركز الكشاف للمتابعە والدراسات الاستراتیجیە، القسم الخامس/ مخصص للسودان، 9- 1- 2011
23- العاجبە الگیب مصگفی: بحپ تكمیلی، مقدم نیل، درجە مانجستیر فی دراسات الكوارپ الرجین، العدد، 86، الگبعە الاولی، 2009.
ماڵپەرەكانی ئینتەرنیت:
www.ahram.org -24
-25الصراع فی الجنوب السودان، موسوعە الموقاتل Al moqatel.com.، بحپ عن مشكلە جنوب سودان، فی 8 \ 7 \2011.
www.aljazeera.net -26
www.alrakoba.net-27
www.ara.reuters.com-28
www.asskeenh.com-29
30 - www.bbc.co.uk\arabic\business\2012
www.wikipedia.com -31
32 -جون ادم، جنوب سودان، موقع www.bbc.co.uk /news/world-Africa.
33-حسن محمد علوی، الحرب فی جنوب سودان، www.aljazeera.net
34- www.sudanjournal.com
|
|
38079
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
|
|
|