میرنشینی سۆران دامەزراندن و رووخانی
ئا/ هاوار حەمید
ناوی میرنشینی سۆران
دەربارەی ناوی ئەم میرنشینە مێژوونوسان لەناو خۆیاندا نارێكن, بیروبۆچوونی جیاواز لەنێوانیاندا هەیە, هەیانی دەڵێت وشەی (سۆر) لە (سۆری) پایتەختی (نایری)ەوە هاتووە كە لەدواییدا لەلایەن تیگلات بلاسەرەوە تەختوتاجی تێكدراوە,(1) رایەكیتر دەڵێت (عیسی كوڕی كەولوست) قەڵای (ئاوان)ی گەمارۆداوە و لەسەر هەندێ تاشەبەردی سوور بەرامبەر قەڵاكە وەستاوە دەستیكردووە بە شەڕكردن و خەڵكی ناو قەڵاكەی چاوترسێنكردووە بە هێرشەكانی, لەبەرئەمە خەڵكی ناو قەڵاكە ناویاننان (سورەبەردی)و لەدواییدا نەتەوەی (ئەمیر عیسا) بە سۆران ناویدەركرد.(2)
ئەگەر بەوردی ئەم بیروبۆچوونانە بخوێنینەوە دەبینین هەر یەكە بەشێوەیەك باسی لە ناوی ئەم میرنشینە كردووە, بەڵام رەنگە ئەوەی زیاتر ریگای تێبچێت و راستبێت بیروبۆچوونی دووەم بێت.
شوێنی جوگرافی میرنشینی سۆران
ئەم میرنشینە سەرەتا لە ناوچەی رەواندز سەریهەڵدا كە دەكەوێتە بەشی باكووری رۆژهەڵاتی كوردستانی باشوور (عیراق), نزیك سنوورەكانی ئێرانی ئێستا, پاشان هەنگاو لە سەردەستی فەرمانڕواكانی فراوانبوو, ناوچەیەكی زۆری كەوتە ژێردەستی ئەم میرنشینە كە بریتیبوونلە (هەودیان, تاشان, دۆڵەمیر, سەیدەكان, پیرەسانی, هاوكۆرك, دوڵە سۆران, باپشتیان, رەواندز, تەكۆیان, بەڵەكان, ئاڵتون كۆپری, رانییە, پردێ, دەشتی هەولێر.(3)
رەچەڵەكی ئەم میرشینە
سەرچاوە مێژووییەكان وادەگێڕنەوە كە ئەم میرنشینە لەلایەن كەسێكەوە بەناوی (كاولۆس)ەوە دامەزراوە, خەڵكی بەغدایە, كوڕی یەكیك لە پیاوماقوڵانی بەغدابووە, هاتووەتە ناحیەی (ئاوان)و لە گوندی (هودیان)دا بەشوانی ژیانی بەسەربردووە, لە پاشاندا سێ كوڕی دەبێت بەناوەكانی (عیسا, ئیبراهیم, شیخ ئیدریس), عیسا كورە گەورەی بووە كەسێكی ئازا و لێهاتوو بووە, لەپاش داگیركردنی قەڵای (ئاوان) میرنشینێك دادەمەزرێنیت, بەمشیوەیە سەرەتای میرنشینی سۆران دەستپێدەكات(4), بەڵام لێكدانەوەیەكیتر هەیە, دەڵێت: (سەرخاب بەگ)ی حاكمی ئەردەڵان (بارام بەگی) كوڕی ناردووە بۆ (رەواندز) و كردوویەتی بە فەرمانڕەوای ئەم ناوچەیە و میرنشینی سۆران لە بارام بەگەوە سەرچاوەیگرتووە و بەدامەزرێنەری ئەم میرنشینە دادەنرێت.
هەروەها (دكتۆر فریچ), دەڵێت ئەم ناوی (كەولوس)ە لە ناوێكی عەرەبی ناچێت, دەبێت كوردی بێ, چونكە بە كوردی (كەولوس) بە كەسێك دەڵێن كە دانی پێشەوەی كەوتبێ.(5)
ئەگەر بەوردی ئەم بیروبۆچوونانە بخوێنینەوە دەبینین هەریەكە بەشێوەیەك باسی لە رەچەڵەكی ئەم میرنشینە كردووە, بەڵام رەنگە ئەوەی زیاتر ریگای تێبچێت و راستبێت ئەوەی كە ئەم كەولوسە كوردبووە.
بەناوبانگترین میرەكانی ئەم میرنشینە
میر عیسا كوڕی كەولۆس بەدامەزرێنەری میرنشینی سۆران دادەنرێت لەدوای گرتنی قەڵای (ئاوان) لە ناوچەی ئاوان سەربەخۆیی خۆی رادەگەیەنێ و میرنشینێك دادەمەزرێنێت, ماوەیەكی زۆر فەرمانڕەوایی دەكات. كەسێكی زۆر ئازا و دادپەروەر و لێهاتوو دەبێت دوای مردنی میر عیسا كوڕەكەی كە ناوی شا عەلی بەگە, جێگەی دەگرێَتەوە, ماوەیەك میرنشینەكە بەڕێوەدەبات و پاشان لەنێوان كورەكانیدا دابەشیدەكات ئەوانیش (میرعیسا, میربوداق, میرحسین, میرعەلی) لەپاش فەرمانڕەوایی میرعیسا بە ماوەیەك میربوداق هێرشدەكاتە سەری و لەناویدەبات و خۆی دەبێتە فەرمانڕەوای ئەم میرنشینە, پاشان بۆ تۆڵەسەندنەوەی لە میر بوداق, دوای شەرێكی زۆر میر عەلی میر بوداق دەكوژێت و ناوچەكانی كەركوك و موسڵ و هەولێریش لە قزڵباشەكان پاكدەكاتەوە: پاشان میر عیزەدین شێری كوڕی شا عەلی بەگ دەسەڵاتی گرتەدەست و هەولێری كردە ناوەندی دەسەڵاتی خۆی لەكاتێكدا كە سوڵتان سلێمانی قانونی دەچوو بۆ داگیركردنی بەغداد كە گەیشتە میرنشینی سۆران, بەفێڵ میر عیزەدین شێری دەگرێ و دەیكوژێت لە ساڵی 1534.
یەكێكیتر لە میرەكانی میر سلێمان كوڕی میر شكالی بەگە, قەڵایەكی پتەوی لەسەر (حەریر) دروستكردووە و هەندێ شوێنیتری دروستكردووە كە لە خزمەتی زانستدا بووە.(6)
وەك ئاماژەپێكردنێك لە رۆڵی ئافرەتی كورد لە بەڕێوەبردن و سەرپەرشتیكردنی كاری سیاسیدا بە باشمانزانی باسی كەسایەتی خانزاد بكەین كە پاش گرتنی سلێمان بەگی برای, دەسەڵاتی ئەم میرنشینە دەگرێتەدەست و بەشێوەیەكی رێك فەرمانڕەوایی ئەم میرنشینە دەكات, كەسێكی زیرەك و بیرتیژ بووە, لەسەردەمیدا زۆر كاری باش ئەنجامدراوە هەر لە بنیاتنانی پرۆژەی ئاوەدانكردن و رێكخستنی ناوخۆی میرنشینەكە.(7)
لێرەدا ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگە رۆڵ و كەسایەتی میر (محەممەد)ە, چونكە رۆڵێكی گرنگی بینیوە لە دەرخستنی ناوی ئەم میرنشینە و پێگەی لەو سەردەمەدا, لەبەرئەمە زۆرجار كە باس لە میرنشینی سۆران دەكرێت دەڵێن میر محەممەد یان پاشا كۆرە, چونكە بەم ناوەوە ناسراوە بۆیە ئێمە لێرەدا بەدرێژی باس لە ژیان و كردەوەكانی دەكەین.
میر محەممەد: 1813 ـ 1836ز
ناوی محەممەد كوڕی مستەفا بەگی كوڕی ئۆغز بەگی كوڕی ئەحمەد بەگە ساڵی لەدایكبوونی جێگەی گفتوگۆی نێوان لێكۆلەرەكانە, هەندێكیان دەلێن ساڵی 1784 لەدایكبووە.(8) هەندێك دەڵێن ساڵی 1790 لەدایكبووە, بەڵام جەمیل رۆژبەیانی ساڵی لەدایكبوونی بە 1775 دیاریكردووە لە شاری رەواندز. دەربارەی دایكی زانیاری كەمە تەنها ئەوەندە نەبێت كە موكریانی دەڵێت ناوی (بوك شازمانە), بە ئافرەتێكی ژیر و زرنگ ناویهێناوە.
میر محەممەد سەرەتا لای مەلا خوێندوویەتی, مزگەوتەكانیش خوێندنگای بوون, زیاتریش زانستی ئایینی خوێندووە.(9)
گەیشتنی بە پلەی میراتی
لەبارەی دەسەڵاتگرتنەدەستیەوە چەند بۆچوونێك هەیە موكریانی بەمشێوەیە باسیدەكات, كاتێك مستەفا بەگی باوكی بەرامبەر براكانی هیچی پێنەكراوە دەسەڵاتی لاوازبووە, بانگی میر محەممەدی كوڕی دەكات كە ببێتە جێگرەوەی دەسەڵاتی خۆی، چونكە كەسێكی شایستەبوو, ئەویش بۆ وەرگرتنی ئەم پلەیە سێ مەرجی دانا:
1ـ دەبێت باوكی و دایكی مانگانە یارمەتیبدەن و بڕی 60000 ریاڵ و دایكی 30000 ریاڵ
2ـ باوكی دەستنەخاتە كاروباری میرنشینەكەیەوە
3ـ باوكی (مستەفا بەگ) رەواندز بەجێبهێڵێت و بچێتە قەڵای ئاكۆیان.(10)
لەسەرەتادا باوكی بەم مەرجانە رازینەبوو بۆیە باوكی دووریخستەوە لە خۆی, بەڵام لەدوای ساڵێك مستەفا بەگ زۆر لە براكانی توورە بوو ئەنجا بانگی محەممەدی كوڕی كرد و كردیە میری رەواندز و بە هەموو مەرجەكانی رازیبوو, بەڵام رۆژبەیانی دەڵێت: ساڵی 1808 مستەفا بەگ بانگی میر محەممەد و هەر سێ كوڕەكەیتری (سۆل بەگ, سلێمان بەگ, محەممەد بەگ)ی كرد و دەسەڵاتی بە كوڕە گەورەكەی (میر محەممەد) سپارد و لەدوای لاوازبوونی دەسەڵاتی (مستەفا بەگ) میر محەممەد بووە میری رەواندز.
هەرچۆنێك بێت ئێمە پێمانوایە بۆچوونەكەی موكریانی راستبێت، چونكە زۆر لە مێژوونووسان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لە ساڵی 1813ز مستەفا بەگ رەواندزی بەجێهێشتووە و لە ساڵی 1822ز كۆچیدواییكردووە لە جۆلەمێرگ.
گرنگترین كارەكانی میر محەممەد
1ـ چەسپاندن و بەهێزكردنی دەسەڵات: میر محەممەد سەرەتای دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی بەلەناوبردنی خزم و كەسەكانی دەستپێكرد كە لە باوكی هەڵگەڕانەوە.(11) كەوتە گیانی (تەمەر خانی) مامی كە لەگەڵ عەبدوڵڵا ئاغای خەزنەداردا پەیوەندییەكی پتەوی هەبوو, سەرەتا عەبدوڵڵا ئاغای لەناوبرد و پاشان تەمەر خانی مامی گرت و كوشتی لە ساڵی 1815. لەپاش ئەم كردەوەیە پەلاماری (یەحیا بەگ)ی مامەكەیتریدا و پاش چەند هەڵمەتێك لە گوندی (دوست) گرتی و لە سێدارەیدا, بەمشێوەیە دەسەڵات تەنها بۆ خۆی مایەوە, پاشان دەستیكرد بە دروستكردنی قەڵا و بەهێزكردنی سوپاكەی و قایمكردنی شوراكانی چواردەوری رەواندز و قەڵای لە باكوور و باشووری كوردستان دروستكرد و چەك و جبەخانەی تیادامەزراند.(12)
2ـ رێكخستنی كاروباری ناوخۆ: بۆ پاراستنی كاروباری ناوخۆی میرنشینەكەی میر محەممەد سەرەتا چەند دەزگایەكی پاراستنی دانا لەناو میرنشینەكەی و دیوانێكی لە رەواندز دامەزراند.(13) دیوانێك هەمیشە دەرگای بۆ هەموو سكاڵایەك لەسەرپشتبوو هەموو كەسێك لەهەموو كاتێكدا بۆی هەبوو سكاڵابكات و چەندین كۆمیتەی دامەزراند لەوانە:
أ ـ كۆمیتەی جەنگی (5) ئەندامی: كە زیاتر خەریكی كاروباری جەنگی بوون وەك رێكخستنی سوپا و دروستكردنی كارگەی چەك و تەقەمەنی و دروستكردنی قەڵا
ب ـ كۆمیتەی سەرداران كە لە (6) ئەندام پێكهاتووە: كە ئەركی بەڕێوبردنی میرنشینەكەی پێسپێردرابوو, وەك چاككردنی رێگاوبان و شوراكان. چاودێریكردنی بازرگانی و ئەم كۆمیتەیە هەفتەی یەكجار كۆدەبووە. بۆ سەلماندنی سەربەخۆیی میرنشینەكەی هەستا بە دروستكردنی پارە و سكەی بەناوی خۆیەوە لێدا.(14) دەركردنی سكەی تایبەت بە میرنشینەكە نیشانەی سەربەستی میرنشینەكەیە كە لە یەكێك لە رووەكانی پارەكە مۆری میری سەركەوتوو (محەممەد بەگ)ی لێدراوە لە دیوەكەیتری نووسراوە لە (رەواندز لێدراوە) كە ئەمەش وەكو وتمان بەڵگەیەكی روونە كە دەیسەلمیێنێ كە پاشای گەورە میر محەممەد سەربەخۆ بووە.(15)
ج ـ كۆمیتەی زانایان و حەكیمان: ئەم كۆمیتەیە یاسای میرنشینەكەی دادەنا و خەڵكی پەیڕوەیاندەكرد. میر محەممەد زۆر بێبەزەییانە كەوتە گیانی پیاو خراپ و دز و جەردەكان. كارێكی وایكرد كە هیچ كەسێك لەوانە جێگەی لەناو میرنشینەكەدا نەبێتەوە. باری ئابوووری میرنشینەكەی زیندووكردەوە و یاسای باجی دەركرد. هەموو ئەم كارانەی وایكرد خەڵكی بە خۆشگوزەران بژین. میر محەممەد دەستیگرت بەسەر ناوچەكانی هەموو دەوروپشتی ئەربیل و ئاڵتون كۆپری و كویە و رانییە, چونكە نرخێكی ئابووری گەورەیان هەبووە. گەنم و جۆی زۆری لێدەچێنراو زەوییەكی بەپیتی هەبوو.(16)
هۆكارەكانی بەهێزی میرنشینی سۆران
1ـ سەختی و بەرزی شاری رەواندز بەتایبەت و ناوچەكانی دەوروبەری كە ناوچەیەكی شاخاوی سەخت بوون
2ـ هەڵگەڕانەوەی محەممەد عەلی پاشا لە دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی لە میسر لەنێوان ساڵانی(1805 ـ 1840)
3ـ لاوازی دەوڵەتی ئێران بەهۆی سەرقاڵی بەدەستێوەردانی دەوڵەتی روسیا لە هەرێمی خوراسان(17)
4ـ بوونی رێگەی بازرگانی كە بەو ناوچەیەدا تێدەپەڕی هەروەها كاروانە بازرگانییەكان گرنگییەكی زۆری هەبوو، چونكە لەلایەك دەسەڵاتی سیاسی دەدایە و لەلایەكیتریشەوە باج و دەرامەت و سامانێكی زۆریان دەستدەكەوێت
5ـ لاوازی دەوڵەتی عوسمانی لەو سەردەمەدا یارمەتی میری سۆرانیدا چاونەترسبێت و دەستبهاوێتە دەرەوەی سنوورەكەی
6ـ لاوازی میرنشینە كوردییەكانی ئەو سەردەمە
7ـ خۆشحاڵبوونی هەریەك لە عوسمانییەكان و سەفەوییەكان بۆ دروستبوونی ئەم هێزە تاكو بتوانن وەك لەمپەرێك لەنێوان خۆیاندا دایبنێن و هەریەكە هەوڵیدەدا بەلای خۆیدا رایبكێشێت
8ـ بوونی میرێكی بەهێز وەك میر محەممەد كە رۆڵێكی گرنگی بینی لە بەهێزكردنی ئەم میرنشینەدا
9ـ ململانێی نێوان عوسمانی و سەفەوی
10ـ بوونی هێزێكی سوپای گەورە كە لەوە نەدەچوو هی میرنشینێكی وابێت بەڵكو زیاتر لە هی نیمچە دەوڵەتێك دەچوو.(18)
هۆیەكانی رووخانی میرنشینی سۆران
1ـ ناكۆكی و دووبەرەكی نێوان ئەندامانی بنەماڵەی میری سۆران خۆیان لەلایەك و ناكۆكی و شەڕی نێوان میرنشینی سۆران و میرنشینە كوردییەكانیتر لەلایەكیترەوە
2ـ تێشكانی سوپای محمەد عەلی لە سوریا و پاشەكشەكردنی بۆ میسر, یارمەتییەكانی محەممەد عەلی پاشای میسری بۆ میر محەممەد بڕی
3ـ هەڵگەڕانەوەی كۆمەلێك لە زانایان و مامۆستایانی ئایینی لە میر محەممەد و چوونەپاڵ دەوڵەتی عوسمانی, لەوانە (مەلای خەتی) كە سەرەڕای هەڵگەڕانەوەكەیان لە میرنشینی سۆران هەوڵیاندا لە وتارە ئایینییەكانی هەینی و رێنماییە شەرعییەكان كۆمەڵانی خەڵكی ژێر دەسەڵاتی میرنشینی سۆران لە میرەكەی هەڵبگێڕنەوە(19)
4ـ زەبروزەنگ و توندوتیژی زۆری پاشای گەورە وایكرد كە ناحەزی لەناو خۆیدا زیاتربێت , بەتایبەتی لەو ناوچانەی كە میری سۆران خستبوونیەسەر میرنشینەكەی وەك شەنگال و ئامێدی
5ـ بەرزفڕی میر محەممەد كە هیچ كاتێك رێگەی بە كەسیتر نەدەدا كە دەسەڵاتی بەهێزی هەبێت لە ناوچەكەدا
6ـ هەژاری خەڵكی لەو سەردەمەدا, چونكە دانیشتوانی میرنشینەكە كەم دەرامەت بوو, هەموو شەڕوشۆڕێك لەسەر ئەركی خەڵكی بوو ئەمەش وایكردبوو كە دانیشتوانەكەی بە تەواوەتی لە میر محەممەد بێزاربن
7ـ میری سۆران هۆشیاری زۆری لە سیاسەتدا نەبوو چونكە لەكاتێكدا كە هێزەكانی عوسمانی خۆیان بۆ هێرشكردنەسەر میرنشینی سۆران ئامادەدەكرد كەچی پاشای گەورە پەلاماری چەند ناوچەیەكی ئیرانیدا, بەمەش ئیرانی كردە دوژمنی خۆی
8ـ میری سۆران بە ئاسانی بڕوای بە بەڵێنەكانی ئینگلیز و عوسمانی كرد و خۆیدابەدەستەوە
9ـ هەوڵی بەردەوامی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی و وڵاتە ئیمپریالیتەكان بۆ لەناوبردنی ئەم میرنشینە.(20)
ئەو هۆكارانەی سەرەوە وایانكرد كە دەسەڵاتەكەی میر محەممەد بەرەو لەناوچوون بڕوات, پاش ئەوەی بالیۆزی بەریتانی (ریتشارد وود), هەوڵی دروستكردنی گفتوگۆ دەدات لەنیوان (میر محەممەد)و دەسەڵاتدارانی عوسمانی لە قازانجی هێشتنەوەی دەسەڵاتی میر محەممەد لە رەواندز, بەهۆی ئەو گفت و بە ڵێنانە و زەمانەتە (ریتشارد وود) توانی باوەڕ بە میر محەممەد بێنێ بۆئەوەی سەردانی ئەستەمبول بكات و راستەوخۆ لە گەڵ دەسەڵادارانی تورك بكەوێتە گفتوگۆ بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی كورد و تورك, بەڵام هەوڵەكانی میر محەممەد لەپێناو بەدەستهێنانی رەزامەندی سوڵتان مەحمودی دووەم بە باچوو بۆئەوەی دان بە حكومەتی رەواندزدا بنێت. ئەوەبوو میر محەممەد دوای ئەوەی لە گفتوگۆكەیدا لەگەڵ توركەكان نەگەیشتنە چارەسەرێكی سیاسی لەگەڕانەوەیدا بەرەو رەواندز كوشتیان لە ساڵی (1837ز),(21) بەڵام میرنشینی سۆران, دوای یانزە ساڵ لە دەرئەنجامی پەیمانی ئەرزەروومی ساڵی (1847ز) نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و فارس كۆتایی بە دەسەڵاتی هات , بەم رووداوەش كاروباری ناوچەكە بەسترایەوە بە ویلایەتی موسڵ و لەوێوە بە ویلایەتی بەغداوە.(22)
لیستی سەرچاوەكان
(1)حوسێن حوزنی موكریانی: مێژووی میرانی سۆران, ل4.
(2) محەممەد ئەمین زەكی: خوڵاسەیەكی تاریخی كورد و كوردستان, ب1ـ2, چ2. سلێمانی, 2004, ل243
(3) جەلیل جەلیلی: كوردەكانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی, و/ كاوس قەفتان, بەغداد, 1987, ل117
(4) محەممەد ئەمین زەكی: سەرچاوەی پێشوو, ل242
(5) هەمان سەرچاوە, ل242ـ243
(6) هەمان سەرچاوە, ل244ـ 245
(7) كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد, چ1, سلێمانی, 2006, ل117
(8) حوسێن حوزنی موكریانی: سەرچاوەی پێشوو, ل26
(9) جمال نبز: الامیر الكردی میر محمد الرواندوزی الملقب ب(میری كورە), ستوكهولم, 1994, ل35
(10) جەلیل جەلیلی: سەرچاوەی پێشوو , ل138
(11) هەمان سەرچاوە, ل135
(12) جەمال نەبەز: سەرچاوەی پێشوو, ل108
(13) جەلیل جەلیلی: سەرچاوەی پێشوو, ل147
(14) هەمان سەرچاوە, ل117
(15) د. عەبدوڵڵا عەلیاوەیی: كوردستان لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمەوە تا جەنگی یەكەمی جیهان, سلێمانی, 2004, ل 34
(16) جەمال نەبەز: سەرچاوەی پێشوو, ل131
(17) كەیوان ئازاد ئەنوەر: سەرچاوەی پێشوو, ل118
(18) كاوس قەفتان: چەند لێكوڵینەوەیەك لە مێژووی بابان, سۆران, بۆتان, بەغداد, 1985, ل46
(19) كەیوان ئازاد ئەنوەر: سەرچاوەی پێشوو, ل120
(20) كاوس قەفتان: سەرچاوەی پێشوو, ل46
(21) د. سەعد بەشیر ئەسكەندەر: سەرهەڵدان و رووخانی سیستەمی میرنشینی لە كوردستان, و/ جەوهەر كرمانج , چ1, سلێمانی, 2004, ل217
(22) كەیوان ئازاد ئەنوەر: سەرچاوەی پێشوو, ل120.
|