پەیوەندی كورد و ئەرمەن
بێتاوانی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەن
نووسینی: ئارام مەجید شەمێرانی
پێشەكی
كورد و ئەرمەن دوو نەتەوەی خاوەن خاك و مێژوو و كەلتور و فەرهەنگی خۆیانن و لە خاكێكی نزیك و هاوسنوور و پێگەیەكی جوگرافیدا دەژین، ئەمەش بە حوكمی لێكنزیكی و هاوسنووری و نزیكیان لە دوو دەوڵەتی (عوسمانی- ئێرانی (فارس) بۆخۆیان دووژمن و بۆئەم دوو نەتەوەیە دۆست، دووچاری گەلێك ماڵوێرانی و نەهامەتی و تراژیدیا و جینۆسایدكردن بوون بەهۆی هێرش و شاڵاوەكانیان بۆسەر خاكی یەكتر ئەمانیش لەو نێوەندەدا دووچاری هەزارەها نەهامەتی و مەرگەساتی هاتن.
ئەم دوو نەتەوەیە سەرەتایان لە پەیوەندی زۆر باشبوو پێكەوە بە ئاشتی و برایەتی دەژیان تەنانەت ئەرمەنەكان لە زۆر ناچەی خۆیاندا بەباشی فێری زمانی كوردی بوبوون و پەیوەندی بازرگانی و هاتوچۆكردن لەنێوانیاندا بەردەوامبوو، بەڵام دەوڵەتی عوسمانی فاشیزم چاوی بەم دوو نەتەوە دراوسییەدا نەدەهات و بە بەردەوامی لە هەوڵی سڕینەوەی رەگەزی كورد و ئەرمەندا بوون هەموو پلان و هەولێكی لەپێناوەدا بەكاردەهێنا.
هەر بەهۆی ئەو ماڵوێرانی كاولكارییەی ئەم دەوڵەتە بەسەریاندا هێناوبووی ئەم دوو نەتەوە مەزڵومە چەوساوە زوڵملێكراوە دەوڵەتی عوسمای توركیان بە دوژمنی سەرسەختی هەردوولا ناودەبرد و مێژوونووسانی هەردوو نەتەوەكەش شاهیدی ئەم راستییە بەڵگەنەویستەن.
ئەگەر بەوردی لاپەڕەكانی مێژووی ئەم دوو نەتەوەیە هەڵدرێتەوە هەردوولایان لە (ئازار و ناخۆشی و رەشەكوژی و زیانی مادی و مەعنەوی) هاوبەشن، بەڵام ئەگەر ئەرمەن لەو قوناغەدا خاكیان دابەشكرابێت بە دوو بەشەوە ئەوا ئێمەی كوردی بێكەس خاكمان دابەشكراوە بۆ چواربەش بەسەر چواردەوڵەتی دوژمنی سەرسەختی كوردا.. هەزارەها نەهامەتیشمان بەدەست ئەوانەوە چەشتووە، ئەو كارەساتەی بەسەر ئەم دوو نەتەوەدا هاتووە بەشێكی گرنگی لە رووپەری مێژوو بۆخۆی تۆماركردووە و شەرمەزارییەكی باشی بە بەرپرسانی كارەساتەكانی ئەم دوو نەتەوە بەخشیوە بەتایبەت دەوڵەتی عوسمانی و ئیتیحادوتەرەقی توركی و سەرانی ئەو رێكخراوە نامرۆڤانەییە وەك (ئەنوەر و جەمال و تەلعەت پاشا) كە بە سێكوچكەی دیكتاتۆری ناسرابوون، ئەوان تەنیا مەبەستیان لەناوبردنی ئەم دوو نەتەوەیە نەبوو بەتەنیا بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا خاكیان دابەشكردن و رایانگوستن و سەروماڵیان وێرانكردن لەڕاستیدا نموونەی ئەم كارە قیزەون و نامرۆڤانە لەمێژوودا كەمە.
ئەم توێژینەوەیە خستنەڕووی ئەو پرسیار و راستییە بەڵگە نەویستەیە كەوا كێ بەرپرسیارە لە كوشتاری ئەرمەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش دەمێكبوو خولیای من بوو كە وەڵامی بدەمەوە بەپشتبەستن بە رای مێژوونووسانی بێلایەن و راستەقینە، چونكە هەندێك مێژوونووس و نووسەر بەكەمی و بچڕبچڕی باسیانكردووە نەیانوێراوە وەك ئەركی سەرشانیان خۆیان لەقەرەی ئەوبابەتە هەستیارە بدەن و بیخەنەڕوو ئەمەش بەهۆی ترسنۆكی خۆیان یان داردەستیان بۆئەو دەوڵەتەی ئەوكارەی كردووە و هەندێكیشیان بێویژدانانە و بێگوێدانە بەهای مرۆڤایەتی پشتگیریان لە دەوڵەتی عوسمای سوڵتانەكانی كردووە بۆ بەدەستهێنانی مەرامە گڵاوەكانیان، بەڵام بەخوێندنەوەی ئەم بابەتە ئەو راستییە بۆ خوێنەری كورد رووندەبێتەوە كەوا توركی فاشی و سوڵتانی عوسمانی سێكوچكەی دیكتاتۆری ئیتیحادوتەرەقی خاوەن بڕیار و هێز و سوپا بەرپرسیاری ئەو قەتڵوعامەن بەسەر ئەم دوو نەتەوەیەدا هاتووە و جێبەجێنەكردنی بڕیاری ئەوانیش مەرگی بەدواوەدەهات.
هەندێك دەڵێن كورد تاوانبارە بەڵام دەپرسم ئەی بۆچی ئەرمەنەكان لەدواییدا تۆڵەیان لە كورد نەكردەوە و یەك تاكی كوردیان لەسەر ئەوە لە كورد نەكوشت؟ وەك چۆن تۆڵەی خۆیان لە بەرپرسانی تاوانباری جینۆسایدكەرانی خۆیان كردەوە لەكاتێكدا دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەڵهاتبوون و لە دەرەوەی دەوڵەتی هەڵوەشاوەی عوسمانی بوون، بەڵام خۆ كوردەكان (باكووری كوردستان) لەبەردەست و نزیكیانبوون تەنانەت یەككەس لە كوردەكان وەك تۆڵە لە كورد نەكوژراوە، ئەمە ئەو راستییەیە كە لەم توێژینەوەیەدا بۆتڕووندەبێتەوە.
كوردەكان ئەرمەنیان پاراستووە نەك جینۆسایدكردنی ئەرمەن:
مەسەلەی جینۆسایدی ئەرمەن بابەتێكی گرنگ و هەستیار و زیندووە لە رابردوو و ئەمڕۆدا، لێرەو لەوێ زۆری لەسەر نووسراوە و زۆری لەسەر وتراوە دەربارەی كۆمەڵكوژی ئەرمەن و بەشداریكردنی كورد و ناوهێنانی لەو كارە كۆمەڵكوژ و قێزەونەدا، زۆر نووسەر و مێژوونووس بێئاگایانە لە رابردوو و لە مێژوو بێشەرمانە كوردیان خستووەتە بۆتەی ئەو تاوانە رەشە دژە مرۆڤایەتییە، بێئەوەی ئاگاداری پەیوەندی و هاوكاری و دۆستایەتی ئەم دوو نەتەوەیە بن، چونكە ئەوانە بە چاویلكەی توركی و رۆژئاوا خوێندنەوە بۆ رووداوەكان دەكەن لەكاتێكدا رۆژئاوا خۆی ئاگاداری كێشەكە بووە كەچی لەئاستیدا بێدەنگی نیشانداوە، ئەمەش بەهۆی بەرژوەندی و سیاسەتی خۆیان بووە!! یان هەندێككەس لەژێر سێبەری لایەنێكی توندڕەو دژە كورد و بەكرێگیراو ئەوكارانە دەكەن و دەنووسن و هەڵیدەواسن، چونكە قسە بێدەسەڵاتە و هەموو كەس پێیدەوێریێت و دەتوانێت باق و بریقی پێبدات و بیرازێنێتەوە.
ئەوانە هەرگیز فێرنەبوون بە چاوی واقیعی و مێژوویی ئاوڕ لە ئارێشە و كێشەكان بدەنەوە و راستییەكان وەك خۆی بگەیەنن و بینووسن كەوا كورد هەر لەسەرەتاوە دۆست و هاوكاری ئەرمەن بووە و رۆڵی بەرچاوی هەبووە لە پاراستن و رزگاركردنی ئەرمەنەكان و پاراستنیان لە دەست دوژمنە سەرسەختەكەی هەردوولا كە تورك دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عوسمانی بوون، ئەوانە هەرگیز زمانیان راست ناڵێ و قەڵەمیان واقیعی نانووسێت و چاویان بەرایینادات كورد ببینێت و دوژمنی سەرسەختی كوردن و كەسایەتییە ناودارەكانی كورد بەسووكسەیردەكەن، لەكاتێكدا ئەگەر چاوێك بەنێو لاپەڕەكانی مێژوودا بگێڕین بۆماندەردەكەوێت كە ئەوانە چەند بەپەرۆشبوون بۆ هاوكاری ئەرمەن و پاراستنیان لەو مەترسیانەی رووبەڕوویان بووەتەوە.
پەیوەندییەكی نزیك لەنێوان هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن هەبووە و ئەم پەیوەندییەش بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ماد، ئەوكاتەی كە دەوڵەتی میدییەكان بە هاوپەیمانی لەگەڵ دەوڵەتی كلدانییەكان (بابلی) توانییان ئیمپراتۆرییەتی ئاشوری لە ساڵی 612 پ.ز بڕووخێنن و ئەوكات ئیدی ناوچەی ئەرمەنەكان دەكەوێتەژێر دسەڵاتی میرە ئەرمەنە خۆجێیەكان كە لەژێر دەسەڵاتی ناڕاستەوخۆی میدییەكان دەبرابەڕێوە ئەمەش خاڵێكی بەهێز بوو لە پەیوەندی كورد و ئەرمەن.
تەنانەت دوای رووخانی دەوڵەتی ماد و لەناوبردنی دەسەڵاتی ماد لەلایەن كۆڕشەوە، كۆڕش ئیمپراتۆری ئەخمینی دادەمەزرێنێت و بەمشێوەیە كورد و ئەرمەن كەوتنەژێر دەستی یەك فەرمانڕەوا، ئەمە بوویە مایەی ئەوەی كە هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن پەیوەندییەكانیان خۆشبكەن لەپێناو دژایەتی دەسەڵاتی ئەخمینی زاڵ و نوێدا، ئەوەبوو ئەرمەنەكان پشتگیریان لە شۆڕشی (فرۆرتیش)ی میدی كرد، فرۆرتیش هاوپەیمانی لەگەڵ ئەرداشیشی حاكمی ئەرمەنەكان بەست و توانی دەستبگرێت بەسەر هەندێك ناوچەی میدیاوە.
لە سەردەمی دەسەڵاتی ساسانیدا كاتێك ئەردەشیر زۆربەری ناوچەكانی كورد و ئەرمەنی خستەژێر دەستی خۆیەوە، بەڵام هەریەك لە كورد و ئەرمەن پێكەوە دژی شاپوری پاشای ساسانییەكان شۆڕشێكیان هەڵگیرساند بەڵام شاپور شۆڕشەكەی لەنێوبرد، دواتر رۆمەكان هاوكاری تیردادی پاشای ئەرمەنییان كرد بۆ گەڕانەوەی وڵاتەكەیان و كوردستانیش لەگەڵی.
دوای ئەوەی ئەرمینیا باوەڕ بە ئایینی كریستی دێنێ، بەڵام ئەمە نابێتە هۆی دروستبوونی كێشەی ئایینی لەنێوان هەردوو نەتەوە ئەوكات كوردەكان هەموویان زەردەشتیبوون مێژووش هیچ كێشەیەكمان بۆناگێڕێتەوە بەوهۆییەوە یان بەهۆكاریدیكە لەنێوان ئەم دوو نەتەوەیە روویدابێت. لە سەردەمی دەسەڵاتی ئیسلامیشدا كە زۆربەی كوردەكان بڕوایان بە ئایینی ئیسلام هێنا و ئەرمەنەكانیش لەسەر ئایینی كریستی مانەوە پەیوەندییەكانی نێوانیان لە هاوكاری و خۆشگوزەرانی بەولاوە هیچیدیكەمان بۆناگێڕنەوە، ئیدی لەو سەردەمە بەدواوە چارەنووسی كورد و ئەرمەن بەیەكەوەبەسترایەوە بەتایبەت لەڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەوە چونكە لە سنوورێكی جوگرافی نزیكیەكدابوون، كورد و ئەرمەن بەیەكەوە رووبەڕووی هێرشەكانی تورك و تەتەر و مەگۆلەكان بوونەوە پێكەوەچارەنووسیان بوویە یەكچارەنووس كە بوونە خاوەن كوشتن و بڕین و كاولكاری ئەمە بووەتە مایەی ئەوەی كە هەردووكیان ببنە خاوەنی یەكچارەنووس و یەكهەست.
بەمشێوەیە پەیوەندییە باشەكانی كورد و ئەرمەن بەردەوامبوو لە ئاشتی و پێكەوەژیان و پەیوەندی برایانە تادەگەینە سەدەی نۆزدەیەم و سەردەمی بەدرخان پاشا و دامەزاراندنی میرنشینەكەی.
سەرچاوەكان ئاماژە بەوەدەكەن كە بەدرخان پاشا كە هانی كوردەكانی دەدا بۆ ژن و ژنخوازی لەگەڵ ئەرمەنەكان، رۆژهەڵاتناسی ئەڵمانی (جوهانس لیبسیۆن) لە ساَلی 1848 باس لە كورد و ئەرمەن دەكات و دەڵێت: دۆستاییەتی و پەیوەندییان هێندە خۆشبوو گەشتبووە ئاستی ژن و ژنخوازی، جگەلەوەش ئەرمەنەكان لای میر بەدرخان رێز و پاییەیی تایبەتیان هەبوو تەنانەت بە چاوی كورد سەیریدەكردن و بۆیە هەندێك لە مێژوونووسان دەڵێن: بەدرخان پێیوابووە كورد و ئەرمەن یەك رەچەڵەكن، بەهۆی ئەو رێزەوە وایكرد هەموو ئەرمەنەكان بچنەپاڵیەوە ئەویش پشتیانپێببەستێ و ببنە جێیمتمانەی لەهەموو كاروبارەكاندا وەك راوێژكار و فەرماندەی سوپا ئەمە لەكاتێكدابوو توركەكان لەهەموو ئەو مافانە بێبەشیانكردبوون و كاتێك عوسمانییەكان هێرشدەكەنەسەر شۆڕشەكەی بەدرخان ئەرمەنەكان شانبەشانی بەدرخان رووبەڕووی عوسمانییەكان وەستان و لە هەڵوێستە باش و جوامێرییەكانیان پەشیمان و پاشگەزنەبوونەوە، لە راپەڕینەكەی یەزدانشێریش هەمانهەڵوێستیان هەبوو، تەنانەت لە سەردەمی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری بەهۆی هاوكارییەكانیانەوە پەیوەندییەكیدیكەی بتەوی لەنێوان كورد و ئەرمەن دروستكرد
یان كەسایەتییەكی وەك (شێخ عوبەیدوڵڵا) كە لە كۆنگرەی ساڵی 1880 دژی لێدانی ئەرمەنەكان بوو و نەیارەكانی ئەو فیكرەی دەمكوتكرد كە بەكرێگیراوی عوسمانییەكان بوون ئەمەیە راستی مەسەلەكان، ئەرمەنەكان لە شۆڕشەكەی شێخیشدا بەشداربوون و هێندەیتر پەیوەندییەكانیان بەهێز و پتەوبوو، شێخ ئەوەی راگەیاند كە ئێمە و ئەرمەن براین و بۆیە ئەوانیش پشتیوانییان بۆدەربڕی، مێژوونسی رووسی (مینۆڕسكی) كە لەوسەردەمە ژیاوە دەڵێت: هیچكەس لە ئەرمەنەكان لە بزووتنەوەكەی شێخ زیان و ئازاریانپێنەگەشتووە.. ئەمە ش راستییەكی بەڵگەنەویستە جوابێكی باشە بۆ ناحەزانی كورد و ئەرمەن. ئەو هاوكارییانە بەردەوامە تا سەردەمی (سوڵتان عەبدولحەمید)و سوارەی حەمیدییە كە لە ساڵی 1891بە فەرمانی سوڵتان پێكهێنرا لە (ئەلبان و چەركەس و كورد) نەك بەتەنیا كورد، لە باسكردنی ژماەی سوارەی حەمیدیدا زۆر نووسەر كەوتوونەتە هەڵەوە دەڵێن: سوارەی حەمیدی هەمووی كوردبوون، ئەمەش بەپشتبەستن بە سەرچاوە توركەكان بووە، بەڵام ئەمە دوورە لەڕاستییەوە، راستییەكەی ئەوەیە كە رۆبەرت ئۆڵسن باسیكردووە كە دەڵێت: ژمارەی سەربازی سوارەی حەمیدی بریتیبوولە (53) هەزار، محەممەد رەسوڵ هاوار لەكتێبەكەیدا (كورد و باكووری كوردستان بەرگی یەكەم) ناوی نووسەرێك بەناوی (مەروان ئەلمدەوەر) دێنێت و دەڵێت: نووسەر ئاماژە بەوەدەكات كۆی ژمارەی كورد لە سوارەی حەمیدی تەنها (10) هەزار كەسە نەك هەمووی كورد بووبن، ئەمەش كەسانی ماستاوچی و بەرتیلخۆری وەك( ئاغا و دەرەبەگی دژە كورد و ئەرمەن) ئەمانە چەند زیانیان بە ئەرمەن گەیاند زۆر لەوەزیاتر زیانیان بەخودی كوردەكان گەیاندووە، ئەوانە تێیدابەشداربوون لەپێناو دەستكەوتنی بەرژەوەندی خۆیان كاریاندەكرد، سەرەڕای ئەوەش دروشمی خودی سوڵتان ئەوەبوو كە (تا ئەمە هۆكارێكبێت بۆ كۆتایی كێشەی ئەرمەن و جینۆسایدكردنیان) هەرئەو دروشمەش بوو دەسەڵاتەكانی دواتر درێژەیانپێدا و لەسەری رۆشتن كردیان بە شاڕێگە لە كوشتار و لەناوبردنی ئەرمەنەكان.
لەگەڵ ئەوەی سوارەی حەمیدی بەرهەمی عەقڵ و هزری سوڵتان بوو بۆ لەناوبردن و لێدانی ئەرمەن و كوردەكان، بەڵام هەموویان دژی ئەرمەن نەبوون و ئەو كارانەی سوارەی حەمیدی كردیان لە رەشەكوژی ئەرمەن هەموویان كورد نەبوون و نابێت ئەوەش لەسەر كوردیش تۆماربكرێت وەك ئەوەی هەندێك كۆلكەنووسەر كردوویانە، چونكە لەڕاستیدا ئەوە سوپایەكی سەربە حكومەت بووە و فەرمانی حكومەتی جێبەجێكردووە و نەیتوانیوە لە بڕیاری حكومەت دەرچێت، ئەوانیش وەك هێزی پۆلیس و سوپا وابوون و هیچكات نوێنەری گەلی كورد نەبوون.
سەرەڕای ئەوەش كوردستان لەوسەردەمەدا لەنێوان دوو بەرداشدا دابەشكراوە بەشی رۆژهەڵات و بەشی رۆژئاوا، لە بەشی رۆژئاواشدا كە لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا بوو هەموویان بەشدارنەبوون بەشی باشووری هەر ئاگاداری ئەو مەسەلەیە نەبوون تەنانەت ئامادەشنەبوون یەك سەربازی خۆیان بنیبَرن بۆئەو كوشتارە، ئەوەی ئاگاداری ئەو كێشەیە بوو تەنیا كوردەكانی باكوور بوون ئەوانیش وەك دانیشتووان بەشدارنەبوون، بەڵكو هەندێك ئاغا و دەرەبەگ و كەسانی بەكرێگیراو بوون و لەسەر ئاستی كاری تاكەكەسی بووە، بۆیە ناكرێت ئەمە نەتەوەیەكی پێتاوانباربكرێت تاوانی ئەو كوشتارە بخرێتەئەستۆی، چونكە خاوەن بڕیار و هێز دەوڵەت بووە نەك كورد.
تەنانەت ناوهێنانی وشەی (كورد) یان (نەتەوەی كورد)یش لەڕووی زمانەوانییەوە راست نییە، چونكە كە دەڵێن كورد واتە هەموو كرود بەشداربووە، بەڵام لەمێژوودا هەرگیز نەتەوەی كورد بە ژن و منداڵەوە، بە گەورە و بچووكەوە تەنانەت لەسەر ئاستی میر و میرنشینەكان كورد دژی هیچ نەتەوەیەك نەبووە نەخوازە ئەرمەنیش كە پێكەوە گیرۆدەی دەستی دەوڵەتی عوسمانی بوون و هاوئازار و هاوخەمبوون، بەڵام دەكرێت بەناوی هەندێك ئاغا و دەرەبەگەوە ناوبنرێت نەك نەتەوەی كورد، لەسەرەوە ئاماژەمبەوەدا كە هەموو سوارەی حەمیدی لەو كوشتارە بەشدارنەبوون و هەندێك ئاغای كورد دژی ئەو كێشەیە بوون، بۆیە لێرەدا دەمەوێت بە بەڵگە ناوی هەموو ئەو كەسانە بخەمەڕوو كوردبوون و كە لەناو سوارەی حەمیدی و دەرەوەی ئەو سوپایە بوون دژی ئەو كێشەیە بوون تەنانەت ئەرمەنەكانیشیان پاراستووە و رووبەڕوی دەوڵەت وەستاون بۆ پاراستنیان.
ئەوكەسانەی لەناو سوارەی حەمیدی بوون و ئەرمەنەكانیان لە كوشتن و لەناوبردن پاراست و دژی ئەرمەن نەبوون وەك (موتیعوڵڵا) كە لە ناوچەی مۆكس و (بەدرخان بەگ) لە مەرگەوەڕ و قائیمقام (حاجی خان) لە نوردز، ئەمە و جگەلەوەش كەسایەتیەكی وەك (زوهیر ئاغایان) یەكێك بووە لەو ئاغایانەی كە دژی سوپای عوسمانی وەستاوە بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان، تەنانەت ئەرمەنەكانی گوندی (خاتسۆ) باس لەوكاتە دەكەن كە عوسمانییەكان هێرشیانكردووەتە سەریان بۆ كوشتن و راگواستنیان چۆن خەڵكی تیرەی (محمد ئاغا) بەرگریانلێدەكەن و دەستدەدەنە چەكەكانیان و سنگ لە سوپای عوسمانی دەگرن رێگەیانپێنادەن بیانگوازنەوە و تخونیانبكەون، ئەوەش ئاشكرادەكەن كە چۆن كوردەكان نانەڕەقەیان لەگەڵ ئەرمەنەكان پارچەدەكردن و كەلوپەلەكانی خۆیان بۆ ئەرمەنەكان دەفرۆشت و دەیاندا بە نان بۆ ئەرمەنەكان ئەمە هەڵویستی كوردە.
جگەلەوانەش كوردەكانی ناوچەی (دەرسیم)یش زیاتر لە (50) هەزار ئەرمەنی ئاوارەیان لە كوشتن پاراست و رزگاریانكردن و كەسایەتییەكی كوردی وەك (ئیبراهیم پاشای میللی) كە پلەی میری میرانی هەبوو زیاتر لە (10) هەزار ئەرمەنی لە كوشتن پاراست، تەنانەت ئیبراهیم پاشا كاروانی ئەرمەنەكانی دەكڕینەوە و ئازادیدەكردن ئەمە لەو شوێنانەی كە لەژێر دەسەڵاتی ئیبراهیم پاشادا نەبوون، بەڵام ئەو شوێنانەی كە لەژێر دەستی ئەودابوون هیچجۆرە ئازارێكیان پێنەگەشتبوو.
سەرەڕای ئەوەش هەڵویستی رۆژنامەی كوردستانیش كە بۆ ئەوكات زمانحاڵی نەتەوەی كورد بوو دڵسۆزانە هانی كوردانی دەدا كە دژی سوڵتان بن و دووربن لە كوشتاری ئەرمەنەكان، بۆیە لە بواری پەیوەندی كورد و ئەرمەندا رۆژنامەی كوردستان وەك و یەكەم رۆژنامەی كوردی و رۆژنامەكانیتری كوردی رۆڵی باشیان لە بتەوكردنی پەیوەندییەكان و بە درۆخستنەوەی راگەیاندنە شاخدارەكانی تورك و ناحەزانی بینی و رێگەیان لە چاندنی تۆوی دوژمنكاری گرت و كە توركەكان هەوڵیان بۆ دەدا لەنێوان كورد و ئەرمەن كەلێنێك بۆ لەیەكدووركەوتنەوەیان دروستبكەن بۆیە رۆژنامەی كوردستان هەر لە سەرەتای دەرچوونییەوە لەلایەن ئەرمەنەكانەوە زۆر بەگەرمی پێشوازیلێكرا و تەنانەت بەشدارییان تێدادەكرد بە وتارنووسین و بڵاوكردنەوەی رۆژنامەكە بە ناوچەكانی دەرەوە، لە زۆربەی ژمارەكانی رۆژنامەكەدا وتاری باشی تێدابوو ئاماژەی بە خاڵە هاوبەشەكانی كورد و ئەرمەن دەكردەوە ئاماژەیبەوەدابوو سەركەوتنی كورد و ئەرمەن لە هاوكاری و خەباتیاندایە، تەنانەت لە ژمارە (14)ی رۆژنامەكەدا وتارێكی (مەلاساڵح) لە جەزیرە بڵاوكردووەتەوە كە تێیدا نیگەرانی خۆی بۆ ئەو دۆخە دەربڕیوە كە ستەم لە كورد و ئەرمەن كراوە و دەڵێت: (لە سووچێكی ئەم دونیایەدا خەڵك بە كردنەوەی خوێندنگە و ئاوەدانكردنەوە و پرۆژەی خزمەتگوزارییەوە خەریكە كەچی لای ئێمە سوڵتانەكان بە كاری لەناوبردن و كاولكاری كورد و ئەرمەنەكانەوە خەریكن و هانی هەردوولایان دەدەن تا بەگژیەكدابچنەوە، بەڵام ئەوەی سوڵتانەكان مەبەستیانە هەرگیز ناییەتەدی).
لەڕاستیدا ئەوەی لە مێشكی توركاندا بوو پلانی بۆ دانرابوو سڕینەوە و لەناوبردنی نەتەوەی ئەرمەن بوو، لەمێژوودا كورد نەخشەی بۆ لەناوبردنی هیچ نەتەوەیەكی غەیرەدین و غەیرە خۆی دانەناوە و هەرچی روویدابێت دەستی دەرەكی بووە و توانیویانە بە چەند كرێگیراوێك ئەوكارانە بكەن وەك جاشەكانی لای خۆمان كە دستیان لە ئەنفالی كورداندا هەبوو دواتر وەك بەرزەكی بانە بۆیدەرچوون!! توركیش ئێستا دەیەوێ دەستی تاوانی رەشی خۆی بەسەر كوردی بێتاواندا بسڕێ، بەڵام دەكرێت بۆ مێژوو ئەوە بوترێت هەمیشە كوردەكان هاوسۆزی ئەرمەنەكان بوون و لەهەر شوێنێك بۆیانكرابێت یارمەتی ئەرمەنەكانیان داوە و ئەوانیان پاراستووە و حەواندوویانەوتەوە و لەدەست توركەكان رزگاریانكردوون، ئەرمەنەكانیش لەهەموو شوێنێك دۆستی كوردیان هەبووە، بەگشتی ئەمە رەوشی ئەوكاتە بوو لە كۆتایەكانی سەدەی نۆزدەیەم و لەمیانی جەنگی یەكەمی جیهانیش، لە زۆر شوێن كوردەكان دەستی یارمەتی و هاوكارییان بۆ ئەرمەنەكان درێژدەكرد و لەهەندێك شوێنیش بەكرداری بەشدارییان لە بزووتنەوەكەیان و بەرگریكردنیان دەكرد بۆئەوەی سنوورێك بۆ كۆمەڵكوژییەكەیان دابنرێت ئەم حاڵەتەش بەتایبەت لە دەرسیم روویدا.
پەیوەندی كورد و ئەرمەن لە سەرتای سەدەی بیستەمەوە تا جەنگی یەكەمی جیهانی
هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن وەك یەك رووبەڕووی زوڵم و ستەمەم و تاوانی كۆمەڵكوژی دەوڵەتی عوسمانی تورك بوونەوە هەردوولا دەمێكبوو بەدەست ئەو ئازارەوە دەیانناڵاند هەم خۆیان وەك جەستە هەم خاكەكەشیان رووبەڕووی قوربانیدان و كاولكاری بوونەوە.
قوربانیدان و چەوساندنەوەی هاوبەشی كورد و ئەرمەن و خەباتی سیاسی و چەكداری هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن دژی چەوساندنەوەی سوڵتانە عوسمانییەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەم رۆڵێكی باشی گێرا بۆ لەیەكنزیكبوونەی زیاتری سەركردەی هەردوو نەتەوە، دواتر ئەم پەیوەندییە ساسییانە رەنگیدایەوە بۆسەر رەوشی كۆمەڵایەتی و پەیوەندی هەمەلایەنەی هەردوو گەلی خەباتگێر، بەهۆی هاوبەشی و لەیەكچونیان لەڕووی چەوسانەوەوە بێبەشبوون لە مافی نەتەوایەتی یان زۆربەیجار هەماهەنگبوون لە مەینەت و رووبەڕووبوونەوەی زوڵم و ستەمی عوسمانییەكان هاوكاربوون لەیارمەتیداندا تەواوكاری یەكبوون تەنانەت كوردەكان بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان قوربانیشیانداوە.
لە سەرتای سەدەی بیستەم بەهۆی پەیوەندی شاندی هەردوولا لە رووبەڕووبوونەوەی پلانەكانی عوسمانیدا ئەم دوو نەتەوەیە یەكڕیز و یەكهەڵوێست بوون ئەمەش لە چاپەمەنی و بڵاوكراوەكانی كورد و ئەرمەنی رەنگیدابوویەوە و كورد و ئەرمەن خۆیان پشتوپەنای یەك بوون و هاوكاری یەكتریاندەكرد دژی ئەو ستەمەی لەهەردوو لا دەكرا.
تەنانەت لە ساڵی 1903شدا توركەكان ویستیان ئەرمەنەكانی ناوچەی ساسۆن دەركەن و ئەوانیش راپەڕین، كوردەكانیش وەك وەفایەك بۆ ئەرمەنەكانی دراوسێیان لەو راپەڕینەدا بەنهێنی و بەئاشكرا یارمەتی ئەرمەنە راپەڕیوەكانیان دا، هەرئەمەش بوو وای لە قۆنسۆڵی بەریتانیا كرد لە ئەرزەڕۆم كە لە نامەیەكی رۆژی 16تشرینی یەكەمی 1903بنووسێت (لەم چەند مانگەی دواییدا دیاردەیەك سەرنجڕادەكێشێت ئەویش مەسەلەی پەیوەندی كورد و ئەرمەنە و كوردەكان یارمەتی ئەرمەنەكان دەدەن) تەنانەت بەریتانییەكانیش چاویان بەم دۆستایەتییەدا نەدەهات، بەهەمانشێوەش لە سەردەمی هاتنەسەركاری توركەلاوەكان لە ساڵی 1908 كورد و ئەرمەن دۆست و هاوكاری یەكبوون و هەرلەوسەردەمەشدا رێكخراوی (كورد تعاون ترقی جمعیتی) بە سەرۆكایەتی شێخ عەبدولقادر نەهری دامەزرا كە یەكێك لە ئامانجەكانی بەهێزكردنی پەیوەندی كورد و ئەرمەن بوو، ئەمە هەڵوێستی كوردە نەك كوشتاری ئەرمەن، خەباتی سیاسی و چەكداری كورد و ئەرمەن دژی چەوساندنەوەی سوڵتانە عوسمانییەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەم رۆڵێكی باش و گرنگی گێڕا بۆسەر پەیوەندییەكانی ئەم دوو گەڵە شۆڕشگێرە بەهۆی هاوبەشی لەیەكچوونیان لەڕووی چەوساندنەوە و بێبەشبوون لە مافی نەتەوایەتی یان زۆرجار هەماهەنگبوون لە میحنەت و رووبەڕووبوونەوەی زوڵم زۆری، لەوقوناغەدا كۆمەڵانی كورد و ئەرمەنی بانگەوازی یەكڕیزییان بۆ یەك دەكرد، تەنانەت كە توركە لاوەكان پێشتر بەڵێنیان بەهەردوو نەتەوە دابوو لەو بەڵێنەی خۆیان پاشگەزبوونەوە ئەمەش سیاسەتێكە لای زۆر دەوڵەتی داگیركەری كورد و ئەرمەنەكان درێژەی هەبووە، بۆیە دژی هەردوو نەتەوە بوونەوە و لێرەدا توركەكان ئەرمەنەكانیان بە لەمپەر دەزانی بۆ جێبەجێكردنی فیكرە و هزری پانتورانیزمیان كە گەشتن بوو بە ناوچەكان (ئازەربایجان و توركمانستان)و دروستكردنی دەوڵەتی تورانی تورك، بۆیە ساڵی 1909 جارێكیتر ماڵوێرانییان هێنایەوە بەسەر ئەرمەنی زوڵملێكراودا.
هەر لەو قۆناغە بەدواوە چەند كەسایەتییەكیتری كورد وەك (حەسەن بەدرخان و عەبدولڕەزاق بەدرخان) رۆڵێَكی بەرچاویان بینی لە پتەوكردنی پەیوەندی كورد و ئەرمەن، لەڕاستیدا ئەمە هەڵوێستی ناودارانی كوردە كەچی ناحەزانی كورد، كورد بەو مەسەلەیە تاوانباردەكەن بێبەڵگە، نزیكبوونەوەی سەركردەكانی كورد و ئەرمەن دەسەڵاتدارانی ئەستانەی بیزاركردبوو چونكە ئەوان پیلانیان بۆ بەگژیەكدابردنی كورد و ئەرمەن دادەڕشت كەچی كارەكان بە ئاوەژووی مەرامەكانیان هاتن.. هەردەم هەوڵیاندەدا كورد بەگژ ئەرمەندا بدەن، بەڵام ئەم دوونەتەوەیە سووربوون لەسەر هاوكاری یەكدی.
تەنانەت (مەلاسەلیم) داوای هاوكاری و كۆمەكی لە ئەرمەنەكان كرد و پاشتر كە راپەڕینێكی بەرپاكرد كورد و ئەرمەن جارێكیتر دۆست و هاوكاری یەك بوون و بۆ پاراستنی یەكتر هەوڵیاندەدا، هەرلەبارەیەوە رۆژنامەی ئەرمەنی بەناوی (هوریزۆن) لە ژمارە 74ی رۆژی 1914/4/10 دەنووسێت: (كوردەكان بەوپەڕی رێز و دۆستایەتی لەگەڵ ئەرمەنەكان هەڵسوكەوتدەكەن).. ئەمەش بەڕادەیەك رازینەدەبوون نان بەخۆرایی لە ئەرمەنەكان وەرگرن كە بەڕەزامەندی خۆیان پێیاندەدان، تەنها لەكاتی پێویست بۆ خۆگەرمكردنەوە سووتەمەنییان لێوەردەگرتن، چونكە ئەو رۆژگارانە زۆر ساردبوون و ئەمەش ئەرمەنەكانی خۆشحاڵدەكرد كاتێك دەبوونە مایەی گەرمكردنەوەی ئەوان (كوردەكان) ئەمە شاییەتیدانی خودی ئەرمەنەكانە بە بەڵگەوە، ئیتر ئەوانەی باسی كورد دەكەن لە كوشتاری ئەرمەن تەنیا فیشەك بەتاریكییەوە دەنێن، بەڵام ناحەزانی هەردولا حەزیان بە ئاژاوە و قسەی بێبەڵگەیە و دەیانەوێت بۆ مەبەستی سیاسی خۆیان كورد لەو مەسەلەیەدا تاوانباربكەن، تەنانەت توركەكان پڕوپاگەندەیان لەسەر كورد و ئەرمەن بڵاودەكردەوە دەیانوت كوردەكان لەجیاتی ئەوەی داوای مافی خۆیان بكەن هێرشدەكەنەسەر ئەرمەنەكان، بەڵام ئەم هەوڵانە بەفیڕۆچوون، وەك چۆن توركەكان لە هاوكاری كوردەكان بۆ ئەرمەنەكان دڵگرانبوون بەهەمانشێوەش لە هاوكاری ئەرمەنەكان بۆ كوردەكان دڵگرانبوون، ئەمەش بەوەی ئەو هاوكاریەی ئەرمەنەكان دەسەڵاتدارانی توركی خستبووە دڵەڕاوكێ و نارەحەتییەوە چونكە هەوڵەكانیان بەدڕێژایی رۆژگارەكە شكستیانهێنابوو پیلانەكەیان سەرینەگرتبوو كە بتوانن كورد و ئەرمەن بەگژیەكدابدەن، بۆیە والی توركی لە موش كە (ئیحسان پاشا) بوو داوای لە ئەرمەنەكان كرد چەك لە دژی كوردەكان هەڵگرن، بەم داواییەی والی ئەرمەنەكان لەڕوودامان هیچ چارەیەكیان نەما، چونكە بە رەتكردنەوەی دووچاری سزا و راوەدونان دەبوونەوە بە قبوڵكردنیشی دوژمنایەتی دەكەوتە نێوان كورد و ئەرمەنەكانەوە ئەمەش رێگە و بژاردەیەكی سەختبوو بۆ ئەرمەنەكان، بەڵام كەسایەتی ئەرمەنی (كارۆساسۆنی) وتی: ئەرمەنەكان زۆر باش لەم داواییە دەگەن بۆیە ژیرانە رووبەڕووی ئەم هەڵوێستە بوونەوە، ئەوەبوو بەڕووكەش و بەزارەكی پشتیوانی خۆیان بۆ والی دەربڕی لەژێرەوەش لەم پلانەیان كوردەكانیان ئاگاداركردەوە و پێیانڕاگەیاندن كە توركەكان خەیاڵیان خاوە ئەو رۆژە بەچاوی خۆیان ببینن كە كورد و ئەرمەن رووبەڕووی یەكترببنەوە، ئەرمەنەكان كوردەكانیان ئاگاداركردەوە كە هەرگیز ئامادەنین چەكەكانیان بەرامبەر كورد ئاراستەبكەن. لەڕاستیدا توركەكان بێگوێدانە هیچ بنەمایەكی مرۆڤاییەتی ئامادەبوون هەموو پیلان و رێگەیەك بگرنەبەر بۆ بەگژیەكدادانی كورد و ئەرمەن و نەمانی هاوكاری نێوانیان تەنانەت توركەكان كەوتنە گرتنی هاوڵاتیانی سڤیلی ئەرمەنی.. بۆنموونە (هاگوپ) هاوڵاتی ئەرمەنیان گرت چونكە بە گەنم هاوكاری خێزانی خەباتگێڕی كوردەكانی كردبوو، هەروەها (نەخشۆ) كە هاوڵاتییەكی ئەرمەنی بوو دەسگیركرا بەهۆی هاوكاری و یارمەتیدانی راپەڕیوەكانەوە جگەلەوانەش توركەكان رۆژنامەی (ئەزتاماران)ی ئەرمەنییان داخست بەبیانووی ئەوەی هەواڵی راپەڕینی كوردەكانی بڵاوكردەوە ئەمەش لەگەڵ سیاسەتی توركەكان نەدەگونجا.
سەرەڕای هەموو ئەوانە كەچی خۆشبەختانە ئەمڕۆ لای ئەرمەنەكانیش ئەوە ساغبووەتەوە كە كورد دەستی لەو كوشتار و كێشەیەدا نەبووە تەنانەت مێژوونووسی ئەرمەنی (ئارشاك سافرستیان) لە كتێبی كورد و كوردستانەكەی ئەوەی ئاشكراكردووە كە: (خودی توركەكان هەموو تاوانێكی لێككەوتنی هەردوو گەلی برای كورد و ئەرمەنیان لەئەستۆدایە نەك كورردەكان) ئەمەش بەڵگەیەكیتری خودی مێژوونووسی ئەرمەنەكانە و دیرۆكنووسەكانیان شایەتی لەسەردەدەن، لەڕاستیدا پێموایە هێندەی نووسەران و مێژوونووسان باسی ئەوەیان كردووە كە كورد بەشدارە لە كوشتاری ئەرمەن و كۆمەڵكوژی ئەرمەن و تاوانباركردنیان بە كوشتاری ئەرمەن هەرگیز باسی ئەوەیان نەكردووە كە كورد چەندێك ئەرمەنی پاراستووە و لە مردن رزگاریكردوون، خۆشبەختانە دەتوانین بۆ مێژوو ئەوە بڵێین نیوەی ئەرمەنەكانی ئەمڕۆ نەوەی ئەو ئەرمەنانەن كوردەكان لە مردن رزگاریانكردوون و پاراستونیان. جگەلەوەش خودی ئەرمەنەكان زۆر لەگەڵ كوردەكان بەختەورن پێكەوەژیاون ئەم بەختەوەرییەی ئەوانیش بۆ بێتاوانی كوردەكان دەگەڕێتەوە لە جینۆسایدكردنی ئەرمەنەكان. تەنانەت ئەرمەنەكان لەگەڵ كوردەكان زۆر بەختەوەربوون هەر لەوبارەیەوە میجەری بەریتانی (ك. سۆن) جوگرافیناسی شاهانە لە لەندەن لەموحازەرەیەكدا ئاماژەی بەوەكردبوو دەڵێت: (دوورنییە هەریەكە لە ئێمە بیرۆكەیەكی شاشی لەسەر ئەوەهەبێت كە كوردەكان لە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان بەرپرسیاربن، بەڵام كەم كەس لە ئێمە ئەوە دەزانێت كە بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی ئەو كریستیانە (ئەرمەنەكان) لە ناوچە كوردییەكان دەژیان گەلێك بەختەوەربوون.
ئەرمەنەكان لەژێر بڕیاری سەرانی سێكوچكەی دیكتاتۆرییەت دووچاری جینۆسایدكردن بوون
لەم بەشەدا دیسان دەمەوێت زیاترلەوەی كە پێوستە بچمەنێو بابەتە گرنگەكانی مێژووی پەیوەندییەكانی كورد و ئەرمەن و دورخستنەوەی كورد لە كوشتار و كۆمەڵكوژی ئەرمەن و نیشاندانی مێژووی راست و دروستی كورد بەشێوەیەكی شەفاف و بەڵگەنەویست و لادانی ئەو پەردە رەشە نامۆیەی كە بەدەستی لەخوێنهەڵكێشراوی توركی ئەرمەنكوژ و دژەویژدان لەسەر رووی سپی مێژووی كورد.
لەڕاستیدا ئەم كارە هەروا ئاساننییە، چونكە زۆر لە نووسەرەكان بەبێ بەڵگە و بەشێوازێكی نامەنتیقی خۆیان بەو بابەتەوە هەڵواسیوە و كانیاوی راستییەكانیان بە بەردی رەش و نەگریسی خۆیان پركردووەتەوە و خۆیان بە سۆپەر مێژوونووس ناوزەدكردووە، بۆیە ئەمەش هەوڵ و ماندووبوونی زۆری دەوێ و ئەركی سەرشانی نووسەر و مێژوونووس و رۆشنبیرە بەویژدانەكانی هەردوو نەتەوەی برای كورد و ئەرمەنە كار بۆ خستنەڕووی راستییەكان بكەن.
لێرەوە دەمەوێت ئاشناتانكەم بە بەشی دووەمی راستی و بەڵگەكان كە لەماوەی جەنگی جیهانی یەكەم كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و نەتەوەكانی جیهان تووشی كارەسات و ماڵوێرانی بوون، بەڵام ئەوەی گرنگە مەسەلەی پاراستنی ئەرمەنەكانە لەلایەن كوردە خۆنەویست و قارەمان و دڵسۆزەكانەوە كە لەكاتی تەنگانە و گەرمەی شەڕدا ئەرمەنی برایان لەیادنەچووە، لەوپێناوەشدا ئامادەی قوربانیدان بوون لەپێناو پاراستنیان، ئەمەیە راستی مەسەلەكان كە بەدەستی ناحەزان و بەناو مێژوونووسان شێوێنراوە،
زۆربەی زلهێزەكان لە ساڵانی جەنگدا لە هەوڵی سەرنجڕاكێشانی نەتەوەكانی ناو دەوڵەتی عوسمانی بوون بەبیانووی جۆراوجۆر بۆ مەبەست و بەرژەوەندی گڵاوی خۆیان، لەهەمانكاتیشدا سیاسەتێكی نادیاریان بەرامبەر هەردوو نەتەوەكە هەبوو، لە هەوڵی بەگژیەكدادانی كورد و ئەرمەن بوون ئەمەش لە سنوور و چوارچێوەی دەولەتی عوسمانیدا بۆ زیاتر شێواندنی بارودۆخەكە و تاوانباركردنی نەتەوەی كورد، ئەوەی گرنگە بۆ مێژوو ئەوە بوترێ لە ساڵانی جەنگی یەكەمدا دەوڵەتی عوسمانی لەژیر فەرمان و سیاسەتی سێكوچكەی دیكتاتۆری ئیتیحادوتەرەقی بوو كە (جەمال پاشا و ئەنوەر پاشا و تەلعەت پاشا) بوون ئەمانە خاوەن دەسەڵات و خاوەن بڕیاربوون تەواوی فەرمانەكان لەلایەن ئەوانەوە دەردەچوو، ئەمانە باوەڕیان بەپێكەوەژیانی نەتەوەكانی ناو دەوڵەت نەبوو لە هەوڵی پاكتاوكردنیان بوون، بۆیە لەوماوەیەدا ئیتیحادییەكان كوشتارێكی ترسناكیان لە كورد و ئەرمەن كرد ئەمەش گوزارشتێك بوو لە ماهییەت و فراوانخوازی و رەگەزپەرستی بزووتنەوەی تورانیزم، چونكە ئەوان باوەڕیان بە هەردوو نەخشەی پانتوركیزم و پانتورانیزم بوو، ئامانج لە نەخشەی یەكەم بەتورككردنی هەموو میللەتی غەیرە تورك بوو كە زۆربەی دانیشتووانی دەوڵەتی پێكدەهێنا.
ئامانج لە نەخشەی دووەم كۆكردنەوەی هەموو میللەتی تورانی بوو لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی توركی فراوان كە لە بەغازی بسفۆرەوە دەستیپێدەكرد و دەگەشتە ئاسیای ناوەڕاست، بەڵام لەبەرامبەر ئەمەدا گەلی ئەرمەنیان بە لەمپەر و رێگر دەزانی بۆ گەشتن بەو خەونەیان، چونكە بە پێگە جوگرافییەكەی توركانی ئامۆزای تورانییەكانی دانیشتووانی ئازەربایجانی روسیا و توركستانیان جیادەكردەوە، لەوپێناوەشدا هەموو رێگە و شێوازێكی نامرۆڤانە و كوشتوبڕیان دەگرتەبەر.
ئەمە لەلایەك و لەلایەكیتر سیاسەتێكیتریان بەكاردەهێنا ئەویش هەستی ئایینی بوو، ئەمەش بۆ بزواندنی هەستی ئایینی كورد بوو، بەڵام لەهەمانكاتدا ئیتیحادییەكان عەلمانیبوون و باوەڕیان بە ئایین نەبوو، لەلایەكیتر لەو ئانوساتەدا سوڵتان بەناو خۆی بە پارێزەر و خەلیفەی ئیسلام دەزانی و بانگەوازی ئایینی دەكرد بۆ نەتەوەكانی ناو دەوڵەت، بەڵام لەهەمانكاتیشدا لەگەڵ ئەڵمانیای غەیرە ئیسلام دەستی تێكەڵكردبوو ئەمە سیاسەتی سوڵتان بوو دژی ئەرمەنی مەسیحی.. كەچی دۆست و هاوپەیمانی ئەڵمانی مەسیحیش بوو ئەمەیە سیاسەتی چەواشەكاری سوڵتان بەناو خەلیفە، لەڕاستیدا ئەمە دوورە لە واقیعی ئیسلام.
لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك كەس وایبۆدەچن كە كورد بەهۆی سیاسەتی كوێرانەی ئایینی دژی ئەرەمەنەكان بووە، بەڵام راستی مەسەلەكە ئەوەیە بەدرێژی مێژوو تائەمڕۆش كورد كێشەی ئایینی لەگەڵ هیچ نەتەوەیەك نەبووە و بوونی ئەو هەمووە ئایین و ئایینزاییە لە كوردستان و پێكەوەژیان لەگەڵیاندا راستییەكی بەڵگەنەویستە، سوڵتان و سەرانی تورك لەم سیاسەتەیان زیرەك بوون كەوتنە فەتوادەركردن، بۆیە هەر لەسەرەتای شەڕەوە دیسان توركەكان كۆمەڵكوژی و ماڵوێرانییەكیتریان بەسەر ئەرمەنەكاندا هێنایەوە، تەنانەت لە رۆژی 24/4/ 1915 فەتوایەكیاندەركرد كە لەسەر كورد و تورك پێویستە غەزای ئەرمەن كوشتن دەستپێبكەن و لە مایسی هەمانساڵدا حكومەت فەرمانیدەركرد ئەرمەنەكان لەسەر سنوور دەربكەن لەو سەروبەندەدا (ئەنوەر پاشا) سوودی لەو هەل و بارودۆخە وەرگرت تا بە وتەی خۆی (مەسەلەی ئەرمەن بۆ هەتاهەتای لەتوركیادا چارەسەربكات و ئەو كێشەیەش بنەبڕبكات) كە ئەویش رەشەكوژی ئەرمەنەكان بوو بەشێوەیەك هیچ ئاسەواریان نەمێنێ ئەمەش بەڵگەیەكە كە خودی ئەنوەر پاشا خاوەن بڕیارە كە یەكێكە لە سێكوچكەی دیكتاتۆرییەت نەك كوردەكان.
لەماوەی شەڕی یەكەمی جیهانیدا دەوڵەتی عوسمانی تووشی چەندین شكستی یەك لەدوای یەك بوویەوە لە بەرەكانی شەڕدا، بۆیە هەریەك لە ئەنوەر پاشا و تەلعەت پاشا هەوڵیاندەدا تاوان و تاوانبار و هۆكاری ئەو شكستەیان بدۆزنەوە و كەسیش لەو رۆژەدا وەك ئەرمەن بۆ ئەو مەسەلەیە دەستینەدەدا.. بۆیە ئەنوەر بڕیاریدا تەواوی ئەرمەنەكانی توركیا لەناوبەرێ بەوشێوەیە كوشتارێكی دروستكرد تاوانەكانی (سوڵتان عەبدولحەمید) لەوبارەیەوە هیچ نەبوو!! سەرەڕای ئەوەش هەستا بە بەردان و ئازادكردنی زیندانییەكان و مەرجی ئازادبوونیانی كردبوو بە كوشتنی ئەرمەن و لەناوبردنیان، لەلایەكیتر بۆ تاوانباركردن و سوككردنی كورد هەستا پیاوكوژ و تاوانبارەكانی خۆیان جلوبەرگی كوردی لەبەردەكردن و دەیانناردنەسەر ئەرمەنەكان بەجۆریك كە بەشێوەیەكی وەحشیگەری و دڕندانە قەتڵوعامی ئەرمەنیان دەكرد و لەهەموو لایەك بڵاویاندەكردەوە كەوا كوردەكان پەلاماری ئەرمەنەكانیان داوە و كوشتاریانلێكردوون، بەوشێوەیە ناوی كوردی بێتاوانیان زڕاندووە ئەمەیە سیاسەتی شەیتانی تورك و تاوانی نێومێژووی رەشیان، ئەمەیە تێكدانی راستییە مێژووییەكان و هەندێك لە مێژوونووسەكان دیماگۆجییانە (ساویلكە) شوێن ئەو سیاسەتە شوومە كەوتوون كە دوورە لەڕاستییەوە لەوەوە خوێندنەوە بۆ كورد و مێژووەكەی دەكات.
جگەلەو سیاسەتە ناڕەوایانە سەرانی تورك بۆ لەناوبردنی ئەرمەن چەندین بڕیار و بروسكەی جۆراوجۆریان دەردەكرد لەوانەش بەنموونە بروسكەیەكی (تەلعەت پاشا)یە دەینێرێت بۆ حاكمی حەلەب و دەڵێت: (بەرلەئێستا پێتانڕاگەییەنراوە كەوا بەپێی فەرمانی جەمعییەت بڕیاردراوە كە بەیەكجاری ئەو ئەرمەنانە لەناوببرێت كە لە توركیا دەژین، ئەوانەی دژی ئەم بڕیارەن ناتوانن لەسەر كاری خۆیان بمێنن، هەرچەندە ئەو هەنگاوانە توندوتیژبن، بەڵام بەهیچشێوەیەك گوێمەدەنە تەمەن و ژن و پیاو و ویژدان) ئەمە ناوەڕۆكی سیاسەتی توركە و تەنانەت دژی ویژدانیشن!!
لەئەنجامی ئەو سیاسەتەی تورك كە بەپێی راپۆرتێكی ئینگلیز لە تشرینی یەكەمی ساڵی 1916 ناردبووی بۆ پەرلەمانی وڵاتەكەی نووسرابوو (لە دوو ملیۆن ئەرمەنی دانیشتووی توركیا 3/1یان كوژراون و 3/1یان ئاوارە و دەربەدەربوون)، تەنانەت رۆژنامەنووسی رووسی لەوبارەییەوە دەنووسێت (لە شاری وان نە كەسی زیندووی تیاماوە نە خانووی بەپێوەماوە، لە شاری بەتلیس لە 18 هەزار ئەرمەنی تەنیا 300 تا400 ژن و منداڵ رزگاریانبوو، لە شاری مووش و ئەو سێ گوندەی دەوروبەری كە 25 هەزار ئەرمەنی لێدەژیا پاش رەشەكوژییەكان تاكەكەسێكی لێدەرنەچوو!!).
ئەمەیە سیاسەتی جینۆساید و پاكتاوی رەگەزی تورك كە بەو كارانەیان لاپەڕەكانی مێژووی خۆیان پێ رەش و شەرمەزاركرد، لەڕاستیدا لەمپەڕ بۆ ئەوپەڕی مێژووی كورد بگەڕێ سیاسەت و كارێكی هاوشێوە و قێزەونی وا بەدیناكەی ئیدی كامەیە كوشتاری ئەرمەن بە دەستی كوردی بێدەوڵەت و بێكیانی سیاسی و خاك دابەشكراو.
لە بروسكەیەكیتری وەزیری ناوخۆ (تەلعەت پاشا) دەڵێت: (ئەرمەنەكانی ولایەتی رۆژهەڵات بە نهێنی بكوژن) كەچی خۆشیان ئەو راستییانە باشدەزانن، بەڵام تائەمڕۆش سەرانی تورك دانیپێدانانێن و توركی لێبێبەریدەكەن، لەگەڵ ئەو هەموو ماڵوێرانی و رەشەكوژییەی سەرانی تورك و دەوڵەتی عوسمانی بەسەر نەتەوەی ئەرمەنیاندا هێنا كەچی پاكانە بۆخۆیان دەكەن و تاوانی ئەو كوشتارانە دەخەنەئەستۆی كورد، ئەمەش بۆئەوەی پەردەی رەش و تاریك بەسەر كوردەكان بدەن و بە چەتە و رێگر لەقەڵمیانبدەن، لەلایەكیتر ئابڕووی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد بەرن و لەكەداریبكەن، لەلایەكیتریش ئەمە بەهانەیەكیش بێت كە پەلاماری كوردەكانی پێبدەن، تەنانەت (تەلعەت پاشا) پاكانە بۆخۆی دەكات و تاوانی كوشتارەكە دەخاتەئەستۆی خودی ئەرمەنەكان چونكە یامەتی روسیایان داوە و دەڵێت: كڵێسەكانیان جگەلە چەك و تەقەمەنی هیچیتری تیانەبووە، بەڵام ئەی تاوانی راگوێزان و كوردكوشتن دەخاتەئەستۆی كێ! لەكاتێكدا هاوئایین و هاومەزهەبی خۆیان بوون، بەڵام پەتی درۆ كورتە و مێژوو حاكمێكی بەویژدانە و تاوانباران لە مەحكەمەی مێژوو رزگاریاننابێت و مێژوو رەحم بەكەسناكات، جگەلەوەش (جەمال پاشا) تاوانی كوشتارەكە دەخاتەئەستۆی روسەكان چونكە هانی ئەرمەنیان داوە دژی توركەكان، ئەمانە بڕوبیانووی پووچن و ناكاتە ئەوەی نەتەوەیەك بە ژن و منداڵەوە جینۆسایدكەیت.. خۆئەوانە نە لە بەرەی شەڕدا بوون و نە لەناو سوپای روس، ئەمە واقیعی مێژووە، بەڵام ئەی ماڵوێرانی و راگواستنی كوردەكان چی؟! سەرەڕای ئەوەی ئیتیحادییەكان ئەو كارەساتەیان بەسەر ئەرمەن هێنا بڕیاریاندا ئەوەی بە ئەرمەنیان كردووە بە كوردیشی بكەن.
بۆیە دەستیانكرد بە راگواستن و ئاوارەكردنی كوردەكان ئەمەش بەمەرجێك ژمارەی ئەو كوردە ئاوارانە لەهەر شارێكی توركدا ژمارەیان لە 5% زیاترنەبێت لەڕاستیدا ئەمە سیاسەتی تەتریك و تواندنەوەی كوردە لە بۆتەی نەتەوەی توركدا، لەئەنجامی ئەوەدا نزیكەی 500 كورد گیانیانلەدەستدا و 700 هەزار كوردیش بەرەو رۆژئاوای ئەنادۆڵ راگوێزران ئەمانە بەدەم رێگە و برسییەتی و ماندوویەتی و سەختی رێگا لەناوچوون و بەشێكیتریان پێش ئەوەی بگەنە شوێنی دیاریكراو كوشتنیان، هەرلەوبارەییەوە (د. عەبدولعەزیز یاموڵكی) دەنووسێت: (تا بڕانەوەی شەڕی یەكەمی جیهانی زیاتر لە700 هەزار كوردی توركیا مردن و لەناوبران) ئەمانە راستی سیاسەتی توركە و چاویان بەرایینادات راستییەكان ببینن.
سەرباری ئەوەی كوردەكان وەك ئەرمەنەكان تووشی كارەسات و ماڵوێرانی سیاسەتی رەگەزپەرستی تورك بوون، بەڵام لەو قۆناغەشدا و لەگەرمەی شەڕیشد برا ئەرمەنەكانیان لەیادنەكردووە بەپێی توانا یارمەتی ئەرمەنیان داوە تەنانەت ئەو ئەرمەنانەی لەڕێگەی دیرۆزەوە پەنایانبردووەتەبەر كوردە یەزیدییەكان ئەوانیش پاراستونیان و نەیانهێشتووە توركەكان سزایانبدەن و لەناویانبەرن،
لەلایەكیتر (عەبدولعەزیز یاموڵكی) دەنووسێت: (بێگومان ئەو ئەرمەنانەی لە ئەنادۆڵ مابوونەوە لە شمشێری توركان رزگاریانبوو بەبێ خۆهەڵكێشان سێ لە چواریان ئەوانە بوون كورد رزگاریكردبوون یان شاردبوونیەوە) بەهەمانشێوە (د. بلەج شێركۆ) دەنووسێت: (خۆشبەختانە ئەمڕۆ لەكۆڕەكاندا ساغبووەتەوە كە لە ساڵانی جەنگی گشتیدا و لەكاتی كوشتاری ئەرمەندا كوردەكان بەوەی داڵدەی 50 هەزار ئەرمەنیان داوە و نەیانهێشتووە دەستی توركانیان پێبگات كارێكی دۆستانە و بێوێنەیان ئەنجامداوە بەتایبەت خودی ئەرمەنەكان دان بەو راستییەدا دەنێن)و لە ساڵی 1915دا كەسایەتیەكی وەك (ئەحمەد بەگ) بوویە ساییە و پەنای ئەرمەنەكان و گەلێكی لە مردن رزگاركرد، لە نامەیەكی تایبەتیدا ئەرمەنەكانی گوندی (خاتسۆ) باسی ئەوەیانكردووە كە چۆن كوردەكانی هۆزی (محەممەد ئاغا) بەرەنگاری سەرباز و جەندرمەی میری بوونەتەوە رێگەیاننەداوە ئەرمەنەكان بگوازرێنەوە، هەرلەونامەیەدا نووسراوە هۆزەكە خۆیان بەدەست برسێتییەوە دەیانناڵاند كەچی دواپارچەنانیان لەگەڵ ئەرمەنەكان دەكرد بە دوو بەشەوە و یارمەتیاندەدان.
لێرەشدا دەمەوێت بەڵگەیەكی راست و دروستی ئەرمەنەكان بهێنمەوە كە یەكێك لە پیاوە ئایینییەكانی ئەرمەن بەناوی (گریگۆریۆس پەلاكیان) بەهەمانشێوە داكۆكی زۆری كردووە لە كورد و دەیسەلمێنێت كە كورد رۆڵی نەبووە لە كارەسات و كوشتاری ئەرمەنەكان نموونەش دێنێتەوە لەكتێبەكەیدا بەناوی (ئەرمەنەكان و كۆمەڵكوژی و تاراوگە) باس لەو رووداوە دەكات لەنزیك ئەنقەرە روویداوە و دەڵێت: كوردی لێنەبووە.
بەمەش نەك نووسەر و مێژوونووسە ئەرمەنیەكان بەڵكو پیاوە ئایینیەكانیشیان بێتاوانی كورد لە كوشتاری ئەرمەندا دەسەلمێنن و تەواوی كوشتار و ماڵوێرانیەكانی ئەرمەن دەخەنەئەستۆی تورك و سەرانی ئیتیحادییەكان بۆیە دەبێت بەرپرسیاریەتی مێژوویی بخرێتەسەر تورك نەك كوردەكان، چونكە ئەوان ویستویانە دەستی بەخوێنسووربووی ئەرمەنكوژی خۆیان بەسەر نەتەوەی كورد بسوون لەگەڵ ئەوەشدا هەرئەوان خاوەن دەوڵەت و دامودەزگا و سوپا و هێز و بڕیاربوون نەك كوردی بەشمەینەت و بێماڵوحاڵ و بێسوپا و بێدەسەڵات. لەڕاستیدا ئەمە سیمای هەموو دەسەڵاتێكی خوێنمژە بۆ پەردەپۆشكردنی كارە قێزەونەكانی خۆی تەواوی كارە خراپەكانی خۆی دەخاتەئەستۆی نەتەوە ژێردەستەكانی خۆی بۆ بێتاوانی خۆی.
سەردەمی تۆڵەی ئەرمەن و لەناوبردنی جینۆسایدكەرانیان
زۆرگرنگە لێرەدا ئەوە بۆ مێژوو بخرێتەڕوو یان دەكرێت وەك بەڵگەیەكی گرنگ و وەك جوابێكی پۆڵایین و كۆنكرێتی بەكاربهێنرێت كە دەڵێم پۆڵایین چونكە هەتائێستا زۆر كەس و لایەن و زۆر مێژوونووس و زۆر فەریكەنووسەر پێیانوایە كورد جینۆسایدی ئەرمەنی كردووە و كوردیان بەوناوەوە ناساندووە یان بۆ هەرمەبەستێك بێت راستییەكانیان شاردووەتەوە، بەڵام وەك دەڵێن راستی لەنێو ئاگریشدابێت ناسووتێ، جگەلەوەش ئەمە سەردەمێكە دەتوانین بەئاشكرا و بێترس راستییە مێژووییەكان وەك خۆی بوترێ و بنووسرێت، لێرەدا سەیرنییە ئەمە بوترێ، چونكە لای مێژوونووسی راستگۆ و بەویژدان گەردیلە و وردیلە راستییەكان وننابن لەبەرئەوە ئەوانە رۆحیەتی مێژوویی و نووسینی مێژووییان هەییە بەچاوی واقیعی بۆ رووداوەكان دەچن وخوێندنەوەی بۆدەكەن، زۆر پێمخۆشبوو منیش ئەم راستییە بڵێم چونكە دەمێكە سەلماندنی ئەم راستییە ئاواتی منە و دەمێكبوو لەمێشكمدا دەهاتودەچوو، بەڵام سوپاس بۆخودا پاش ئەوەی توێژینەوەیەكم لەسەركرد گەشتمە راستییەكان، منیش حەزدەكەم ئەو راستییانە وەك خۆی باسكەم بۆئەوەی بتوانین هەمیشە دەمكوتی ناحەزانی كوردی پێبدەینەوە و شەرمەزاریانكەین.
ئەمڕۆش ئێمە نە دەوڵەت و نە كیانێكی سیاسی زۆر بەهێزمان هەییە تابتوانین بەهێز یان بەفشاردروستكردن ئەو گومانانە لەنێوبەرین، بەڵام ئەوەی مایەی خۆشحاڵیمانە ئەمڕۆ چەكی دەستی ئێمەی كورد تەنیا قەڵەمی دەستمانە بۆیە دەتوانین زۆر راشكاوانە و بێترس تەواوی خڵتە و بوختان و گومانە پیسەكان لەسەر مێژووی خۆمان لابەرین و مێژوویەكی بێهەڵەوپەڵە تۆماربكەین، پێویستە جوابی تەواوی بەناومێژوونووس و نووسەرە گومانچییەكان بدەینەوە و بڵێین: گەر ئێوە بێبەڵگە كورد بەجینۆسایدكردنی ئەرمەن ناودەبەن؟ ئەی بۆچی ئەرمەنەكان تۆڵەی ئەو جینۆسایدەیان لە كورد نەكردەوە و نەهاتن چەند كەسایەتییەكی ناوداری كورد لەنێوبەرن؟ خۆ ئەوان تۆڵەی خۆیان لە جینۆسایدكەرانیان كردەوە و حەقی مەعنەوی خۆیان كردەوە و ئەوەی كردبوویانە ئامانج بۆ تۆڵە لەنێویانبرد چ لەدەرەوە و چ لەناوەوە، خۆئەوانە توركبوون و دوڵەتیان هەبوو، بەڵام كوردی بێدوڵەت و دابەشكراو زۆر نزیكن لە ئەرمەن و دەیانتوانی بەئاسانی لە كوردەكان بكوژن بەو ناوەی كە ئێوە دەڵێن جینۆسایدكردن، بەڵام دەڵێم ئەی بۆ كورد و بەرپرسانی كوردیان تیرۆرنەكرد؟ بۆ تۆڵەیان لە كورد نەكردەوە؟ ئەمە راستییەكانە چونكە كورد بێبەریبووە لە كوشتاری ئەرمەن و جینۆسایدكردنیان وەك لە بەشەكانی پێشووتر روونمانكردەوە.
لێرەوە دەمەوێ ئەوە بڵێم ئەرمەنەكان وێرای كوژرانی سەدان هەزار ئەرمەن و ئاوارە و راگواستنیان، بەڵام هەوڵیاندا تۆڵەی خۆیان بكەنەوە و رووی جینۆسایدكەرانیان رەشكەن و بیانخەنەنێو زبڵدانی رەشی مێژوو، بۆ هەتاهەتای مرۆڤاییەتی قێزیانلێبكاتەوە نەفرەتیان لێبكەن و شەرمەزاری نێولاپەرەكانی مێژوویان كەن، وەك پێشینان دەڵێن (قەرز كۆندەبێت و نافەوتێت) جینۆسایدكەرانی ئەرمەنیش باجی ئەو قەرزەیاندەدەن وەك دواتر رووندەبێتەوە، دوابەدوای تەواوبوونی جەنگ سەردەمێك هاتەئاراوە دەتوانم ئەو حەقە بەخۆم بدەم و بە سەردەمی (تۆڵەسەندنەوەی ئەرمەنەكان) ناوزەندیبكەم، ئەوەبوو دوای كۆتاییهاتنی كۆمەڵكوژی و رووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی و هەڵهاتنی سەرانی سێكوچكەی دیكتاتۆرییەت و دامەزراندنی كۆماری توركیا، ئەو ئەرمەنانەی كە لە گۆشە و كەناری دنیادا پەرتوبڵاو بووبوونەوە بەدەست توركان، بەتایبەت ئەو ئەرمەنانەی لە مەرگی مسۆگەر رزگاریانبوبوو كەوتنە هەوڵی تۆڵەسەندنەوە لەو كەس و بەرپرسانەی كە لە كوشتار و جینۆسایدكردنی ئەرمەندا دەستیان هەبوو لەناویانبردن و تیرۆریانكردن، هەرلەو واقیعەشدا ئەركی تۆڵەسەندنەوە كەوتەئەستۆی خودی نیشتمانپەروەرانی ئەرمەن كە لە ساڵانی (1920-1931) بەوپەڕی فیداكاری و قارەمانی چاونەترسی سەرانی حكومەتی خوێنرَِێژی ئاژاوەگێڕی ئیتیحادی توركی فاشستیان تیرۆركرد، بۆیە لەناو ئەوانەش سەرۆكوەزیرانی ئازەربایجان بوو لە ساڵی 1920 بەدەستی (ئارام یەرگانیان) تیرۆركرا و هەر لەهەمانساڵدا (عەباس بیگۆف) لە كوشتاری ئەرمەندا پێگەی پلە دووی هەبوو بەدەستی (یەرگان) تیرۆركرا، دوای ئەوەش كەسێكیتر كە دەستی تۆڵەی پێگەشت شەرمەزاری نێومێژوو بوو (تەلعەت پاشا) بوو كە لەكۆمەڵكوژیەكەدا پلە یەكی هەبو هەموو ئەو فەرمانانەی ئەو دەریدەكردن بۆ كۆمەڵكوژی ئەرمەن هێشتا ماون، دوابەدوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی تەلعەت رۆشتە بەرلین و لەوێدا بەنهێنی دەژیا ئەمیش دەستی تۆڵەی پێگەشت و بەدەست كەسایەتیەكی ئەرمەنی تیرۆركرا بەناوی (سوغوفۆن تەهلیریان) كە ئەویش لە سەردەمی كۆمەڵَكوژیەكەدا برینداربوبوو، تەهلیریان دەڵێت: (كاتێك بەهۆش خۆم هاتمەوە چەند هەنگاوێك لەولامەوە بووك و دایك و برا و خوشكەكانم لەخوێندا نقومبوبوون)و خۆیشی بەزەحمەتێكی زۆر لە گۆڕستانی بێگۆڕی ئەرمەن رزگاریبووبوو، دواتر بە جلی توركی و بەناوی نەخوازراو دەژیا، بەڵام پاشماوەیەك گەشتە ئەڵمان و لەوێدا بەدوای جینۆسایدكەرانی ئەرمەندا دەگەرا و بەتایبەتیش تەلعەت كە لەوێبوو، پاش دۆزینەوەی ماڵەكەی و لە رۆژی 21/ئاداری 1921 گەشتە تەلعەت و دەڵێت: بەناوی خۆی بانگمكرد و كاتێ ئاوڕیلێدامەوە و پێموت: (گۆڕهەڵكەنی پیس دواساتی تەمەنت هاتووە) هەرلەوێدا تیرۆریكرد و تۆڵەی مەعنەوی خۆی كردەوە و دوابەدوای ئەوە خۆی تەسلیمی دادگاكرد و دواتر دادگای لەسەركرا و لە داگا پرسیار لە تەهلیریان كرا كە بكوژی تەلعەت بوو: ئایا ئەوانەی ئەرمەنیان كوشت و تەقەیانلێكردن كورد بوون؟ ئەویش دەڵێت: نەخێر، پاشان لێیدەپرسن: جلەكانیان كوردی بوو؟ پێیاندەڵێت: نەخێر، لەڕاستیدا ئەمەش ئەوە دەردەخات كە دادگا ویستوییەتی بەهەرشێوەیەكبێت مەسەلەكە و كۆمەڵكوژییەكە لەسەر كورد ئیسپاتبكات، بەڵام وەڵامدانەوەكەی تەهلیریان بەنەخێر بەڵگەیەكی باشە لەبێتاواندەرچوونی كورد لەو مەسەلەیەدا و بێبەریبوونی كورد لەو كۆمەڵكوژیدا.
سەرەڕای ئەوانەش یەكێكیتر لە جەلادەكانی كۆمەڵكوژی ئەرمەن كە دەستی تۆڵەی پێگەشت (سەعید حیلمی پاشا) بوو ئەمە یەكێكبوو لە هاوكارە نزیكەكانی تەلعەت پاشا كە هەڵهاتبوو بۆ ئیتالیا و لە رۆما دەژیا ئەمە بەدەست لاوێكی راكردووی ئەرمەنی بەناوی (ئەرشاویز شیرگیان) تیرۆركرا كە لەتوركیاوە رۆشت بۆ ئیتالیا و بەدوای ئەوداگەڕا و لە رۆژی 6ی كانونی یەكەمی 1921 دۆزییەوە تیرۆریكرد.
جگەلەوەش شۆڕشگێرانی ئەرمەن حوكمی كوشتنیان بۆ (د. بەهائەدین پاشا) دەركرد كە رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە كوشتاری ئەرمەنەكاندا ئەوەبوو لە ساڵی 1922 لە ئیربیلی بەهەمانشێوەی ئەوانیش تیرۆركرا، دواتریش كەسێكیتر كە تۆڵەیانلێكردەوە و لەناویانبرد ئەویش (ئەنوەر پاشا)ی وەزیری جەنگ و پێشەوای خەیاڵی توركیای مەزن كە یەكێكبوو لەو نەژادپەرستانەی توركیای لاو بۆ دروستكردنی توركیای مەزن لەگەڵ كۆمەلێك سەرباز سەردانی توركستانی كرد تا ئەو ناوچەییەش بكاتە بەشێك لە قەڵەمڕەوی عوسمانی و (توركیای مەزن)، بەڵام خۆشبەختانە پێش ئەوەی نەخشە خەیاڵیەكەی جێبەجێبكات دەستی تۆڵە ییەخەیگرت و دوو ئەرمەنی قارەمان بە ناوەكانی (پەترۆس تربۆغوسیان و ئەرتاش گورگیان) تیرۆریانكرد و رەوانەی دۆزەخی هەتاهەتاییان كرد، یەكێكیتر لەو كەسانەی كە دەستی تۆڵەی پێگەشت (بەهبودخان جوانشیر)ی وەزیری ناوخۆی ئازەربایجان بوو كە لە كۆمەڵكوژی ئەرمەندا دەستی باڵای هەبوو لە 19ی تەمموزی 1931 لە ئەستەمبوڵ بەدەستی (میساك تورلاكیان) تیرۆركرا، كاری ئەرمەنكوژی تەلعەت و ئەنوەر و جەمال پاشا وای لە كەسایەتیەكی وەك (لۆردبرایس) كرد كە بە (پیاوكوژی بێشەرم) ناویانببات، بۆیە حەقی خۆی بوو ئەمانە تۆڵەیانلێبكرێتەوە، چونكە ئەوانە بەلەناوبردنی ئەرمەن و سڕینەوەیان قەناعەتیاندەكرد و دڵیان ئاویدەخواردەوە.
لەڕاستیدا كوژرانی ئەو ناپاك و خوێنڕێژ و رەگەزپەرستانە بەدەستی ئەرمەنەكان هەرچەندە ناكاتە تۆڵەسەندنەوەی تەواوی ئەرمەنەكان و ساڕێژبوونی برینەكانیان، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوان بەدەستی خۆیان تۆڵەیان لە ناحەز و خوێنڕێژانیان كردەوە و شەرمەزاری نێومێژوو و كۆمەڵگەلی مرۆڤاییەتیان كردن و رەوانەی نێوزبڵدانی مێژوویان كردن، ئەمەش هەرهیچ نەبێت تاڕادەیەكی باش خەمەكانی سەرشانی ئەرمەنی سووك و ساڕێژكرد، ئەمەش چارەنووسی هەموو مرۆڤێكی دیكتاتۆر زاڵمی نێومێژووی مرۆڤاییەتییە و وەك وتراوە پەتی زوڵم و ستەم لەئەستوریدا دەبچڕێت، لەڕاستیدا ئەمە وەڵامی ئەو هەموو پرسیارانەییە كە دەڵێن كێ بەرپرسیارە لە كوشتاری ئەرمەن؟ یان كوردەكان بەرپرسیاربوون لە كوشتاری ئەرمەن؟ بەڵام ئەی بۆچی ئەرمەنەكان و پارتی داشناكی ئەرمەنی تۆڵەیان لە كورد نەكردەوە و چەند ناودارێكی كوردیان لەناونەبرد و تیرۆریاننەكرد وەك ئەنوەر و تەلعەت و جەمال..؟!!! بەڵام لەڕاستیدا تیری ژەهراوی ئەمجۆرە پرسیارانەی ئەوان هەرگیز ناتوانێت پەیوەندی دۆستانەی كورد و ئەرمەن و خۆری رووناكی نێوانیان كۆتایپێبهێنێت، لەهەمووشی گرنگتر دوابەدوای جەنگی یەكەم قۆناغێكی نوێتر لە پەیوەندی كورد و ئەرمەن دەستپێدەكات، ئەمەش خاڵێكی زۆر گرنگ و پڕبایەخە چونكە ئەگەر كورد دەستی هەبواییە لە كوشتاری ئەرمەن ئەوا ئەرمەنەكان هەرگیز ئامادەنەدەبوون پەیمانی دۆستایەتییان لەگەڵ ببەستن و دەستی برایەتی بخەنەنێودەستی كورد و درێژە بە كاروانی پەیوەندییەكانیان بدەن.
رۆڵی شەریف پاشا لە بەهێزكردنەوەی پەیوەندی كورد و ئەرمەن و سیاسەتی توركیای كەمالی لەهەمبەر ئەو دوو نەتەوەیە دوابەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی و سەركەوتنی هاوپەیمانان و كۆتاییهاتنی جەنگ بەپێی ئاگربەستی (مۆدرۆس) لە رۆژی 1919/10/30 هاوپەیمانان بەڵێنیان بەهەموو گەلە ژێردەستەكانی دەوڵەتی عوسمانی دا كە رزگاریاندەكەن و داهاتوویان دیاریدەكەن و لە زوڵموزۆری عوسمانییەكان رزگاریاندەكەن، هەرلەوسەروبەندەدا (وڵسن)ی سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند كە پێویستە هەموو گەلانی ژێردەستەی دەوڵەتی عوسمانی (مافی چارەی خۆنووسین) وەرگرن، لەناو ئەوانەشدا هەردوو گەلی كورد و ئەرمەنی ستەمدیدەی دەستی تورك، ئەم گەلانەش زۆر دڵخۆشبوون بەو بڕیارە، بۆیە بۆ باشتركردنی ئەو بارودۆخە گەشتن بەمەبەستەكانی خۆیان.. بڕیاردرا بەبەستنی كۆنگرەیەك ئەوەبوو لە رۆژی 1919/1/18 كۆنگرەی (ئاشتی) لە پاریس بەسترا ئەوەش بەسەرپەرشتی وڵاتانی سەركەوتوو لەسەروو هەمووشیانەوە ( وڵسنی) سەرۆكی ئەمریكا و (كلیمەنسۆ)ی سەرۆكوەزیرانی فەرەنسا و (لویدجۆرج)ی سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، سەرەڕای ئەوەش نزیكەی (17) وەفد بەشداریانتێداكرد، ئەوەی گرنگە لێرەدا بوترێ ئەوەیە لەم كۆنگرەیەدا هێندە بەرژەوەندی زلهێزەكان رەچاوكرا هێندە گرنگی بەلایەنەكانیتر نەدرا..!!
لەو سەروەختەشدا گەلانی ژێردەستەی ناوچەكەش بەهیوای بەدەستهێنانی ئازادی و مافی چارەی خۆنووسین و پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆبوون، بۆیە شەڕی یەكەمی جیهانی و شكستی دەوڵەتی عوسمانی هەلێكی گونجاوی بۆ رزگاربوونی نەتەوە ژێردەستەكانی ئەو ئیمپراتۆرە هێنایەئاراوە لەسەروو هەمووشیانەوە هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەنی ژێردەستە كە دروستبوونی دەوڵەت ئاواتی هەمیشەی و لەمێژینەیان بوو، لەو كۆنگرەیەدا دوو شاندی ئەرمەنی بەشداربوون كە یەكێكیان بە سەرۆكایەتی (ئاوادیس ئاوهانیان)ی نوێنەری پارتی تاشناق و كۆماری ئەرمەنی بوو كە دوای كشانەوەی روسیا سەربەخۆیی راگەیاندبوو، شاندی دووەمیان بە سەرۆكایەتی (بوغس نۆبارپاشا) بوو نوێنەرایەتی ئەرمینیای رۆژئاوای دەكرد واتە ئەو پارچە ئەرمینیایەی دەكەوتەنێو خاكی توركیاوە.
ئەوەبوو لەوبارودۆخەدا رۆشنبیران و خاوەن راكان و پیاوماقوڵان و چەندین كۆمەڵەی كوردی هەوڵی بەستنی ئەو كۆنگرەیان بیست (شەریف پاشا)یان وەك نوێنەری خۆیان هەڵبژارد بۆ بەشداریكردن و بەدەستهێنانی مافە رەواكانی كورد، ئەوەی شایانی هەڵوەستەلەسەركردنە لەوسەردەمەدا كورد دەوڵەتێكی نەبوو تا بە رەسمی بەشداریبكات لەو كۆنگرەیەدا، لەوكاتەشدا شەریف پاشا لە پاریس بوو داوایلێكرا بكەوێتە گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانی كۆنگرە بۆ سەندنەوەی مافی كورد و بەهێزكردنی پەیوەندی لەگەڵ ئەرمەن، ئەوەبوو شەریف پاشا وەك سیاستمەدارێك خۆی گەیاندە كۆمەڵەكانی ئەرمەن بۆ گفتوگۆ لەگەڵیاندا بۆ لابردنی ئەو ناكۆكییەی كە ناحەزان بۆیان هەڵواسیبوون، لەڕاستیدا بۆ چارەسەركردنی كێشە و ئارێشە دەسكردەكانی دوژمن، پێشووتر شەریف پاشا لەگەڵ (بوغز نۆبار پاشا)ی سەرۆكی وەفدی ئەرمەن لە كانونی یەكەمی ساڵی 1918 لە پاریس پەیمانێكیان مۆركرد ئەمەش زیاتر بۆئەوەبوو تا رێگەبگرن لەدەستتێوەردانی لایەنەكانیتر لە كێشە بەدرۆهەڵواسراوەكان و زیاتر زەقنەكردنەوەی ئەو كێشانە.
لەلایەكیتر بۆ لەناوبردنی ئەو هەوڵەی درابوو بۆ دروستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنی لەسەر خاكی كوردستان بە هاوكاری زلهێزەكان و باسیش لەوەكرابوو كە توركەكان رۆڵی خراپیان بینیبوو لە ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی كورد و ئەرمەن و قەڵاچۆكردن و لەناوبردنی هەریەك لە كورد و ئەرمەن، بۆیە هەرلەوسەردەمەشدا سەرۆكی وەفدی ئەرمەن ( بوغز نۆبار پاشا) لە مانگی تەمموزی ساڵی 1918 ئەوەی راگەیاندبوو كە (سوڵتان عەبدولحەمید)و تورك بەرپرسیارن لە كوشتوبڕەكانی ئەرمەن ئەمە لەلایەك و لەلایەكیتریش لە كۆنگرەی ئاشتیدا دیسان توركەكان هەوڵی ئەوەیاندەدا نێوانی كورد و ئەرمەن تێكبدەنەوە و بیاندەنبەگژیەكدا و لەهەمانكاتدا ئەوان لەسەر ئەو سیاسەتەی خۆیان بەردەوامبوون،
ل ەڕاستیدا خەباتی سیاسی و دیبلۆماسی شەریف پاشا لەو قۆناغەدا زۆر قورس و گرانبوو چونكە كەش و سیاسەت و بەرژەوەندی زلهێزەكانی ئەو سەردەم لەگەڵ خواستە نەتەوەییەكانی كورد پێكنەدەهاتەوە، بەڵام تاڕادەیەك بۆ ئەرمەن باشتربوو بۆ دامەزاندنی دەوڵەتی ئەرمەنی چونكە تاڕادەیەك وڵاتانی رۆژئاوا لەگەڵیانبوون، تەنانەت لەو سەردەمەشدا ئەرمەنەكان بەهاندان و سیاسەتی زلهێزەكان داوای دوڵەتی خۆیان دەكرد ئەوەش زیاتر ناوچە كوردییەكانی (ئەرزەڕۆم و وان و خەرپوت و ئازەربایجان و دیاربەكر)ی دەگرتەوە، بەڵام ئەمجۆرە سیاسەتە و ئەمشێوازە داواكارییە كورد و نوێنەرەكەی دڵگرانكردبوو، بۆیە هەوڵێكی زۆردرا ئەو داوایە لە مێشكی ئەرمەنەكان بسڕنەوە، چونكە ئەوە لە بەرژەوەندی كورد و ئەرمەندا نییە ئەمە فیتی دوژمنی هەردوولایانە.
ئەوەش لە ئەستۆی كەسێكی بەتوانای وەك شەریف پاشا بوو تاهەوڵبدات ئەو پلانە گڵاوە دەسكردە لە مێشكی ئەرمەن دەركات، هەربۆیە لە رۆژی 1919/12/20 رێكەتنێكی دووقۆڵی لەنێوان نوێنەری كورد شەریف پاشا و نوێنەری ئەرمەن بوغز نۆبار پاشا مۆركرا و جێگری سەرۆككۆماری ئەرمینیا (د. ه. ئۆهانجانیان) وەك چاودێر لەو دانیشتنەدا بەشداربوو، لەواقیعدا ئەمە یەكەمجاربوو كە لەنێوان هەردوو میللەتی كورد و ئەرمەن بەڵگەنامەیەكی هاوپەیمانی ئیمزاكرا، ئەوەشی گرنگبوو لەم یاداشتەدا هەردوو شاندەكە بە سەرۆكی كۆنگرەیان راگەیاندبوو كە لەنێوان كورد و ئەرمەندا هیچجۆرە كێشە و گیروگرفت و ئارێشەیەك لەئارادانییە و ئەوەشی بمێنێتەوە سەبارەت بەدیاریكردنی سنوورەكانی نێوان كوردستان و ئەرمینیا دواتر بۆ خۆیان چارەسەریدەكەن، لەمەوە دەگەینە ئەو راستییەی كە هەردوولا هەستیان بە مەترسی ناحەزان و دوژمنانیان كردبوو كە دەستبخەنە كارەكانیان و ئاژاوەیەكیان بۆ دروستكەن.
ئەم پەیمانەش بۆئەوەبوو كە كێشە لەنێوان كورد و ئەرمەن دروستنەبێت و شەریف پاشا لەگەڵ نوێنەری ئەرمەنەكان كۆبوویەوە و پاش ئەم كۆبوونەوەیەش نوێنەری ئەرمەنەكان لە دروستكردنی ئەو دەوڵەتە پەشیمانبوویەوە و داواكارییەكی هاوبەشیان لەگەڵ كورد بەرزكردەوە بۆ كۆنگرەی ئاشتی، لەڕاستیدا ئەوە بوارێكی گرنگی بۆ دۆستایەتی و هاوكاری نێوان كورد و ئەرمەن دروستكرد، ئەوەی گرنگە بوترێ ئەوەیە ئەو بەیانەی ئەو دوو نوێنەرە هاوبەشە ئاراستەی كۆنگرەیان كرد دەنگوسەدایەكی باشی لەناوەوەی كوردستان و ئەرمینیا و لەناو كۆنگرە و لەسەر كاربەدەستان و حكومەتی توركیاش هەبوو و دەسەڵاتدارانی تورك پێیحەپەسان تێیداهاتبوو (ئێمە بەیەكەوە بەڕێكەوتنێكی تەواوەوە داوا لە كۆنگرەی ئاشتی دەكەین بەپێی بنەماكانی نەتەوایەتی مافی سەربەخۆیی بە ئەرمینیای یەكگرتوو و كوردستانێكی سەربەخۆ بدەن)، حەپەسانەكەی توركیش بۆ ئەوەبوو چونكە لەمێژبوو زۆر بەخراپی و بەشێوەیەكی هەڵواسراو باس لە خراپی پەیوەندی ئەو دوونەتەوە هاوستەملێكراوە كرابوو.
هەرگیز چاوەڕوانی شتێكی لەوجۆرەنەبوون وابەئاسانی كورد و ئەرمەن پێكبێنەوە پێكەوە بەهاوبەشی داوای مافە رەواكانی خۆیان بكەن، لەگەڵ ئەوەی شەریف پاشا رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكان و بوختانە ناڕەواكانی نێوان ئەو دوو نەتەوەیە، بەڵام دیسان نەهامەتی كورد دەستیپێكرد و ئەوانەی ئەم كۆنگرەیەیان بەڕێوەدەبرد دانیاننەنا بەوەی كە شەریف پاشا نوێنەری كوردە و ئەو یاداشتانەی ئەو دەیگەیاندە كۆنگرە كاریگەرییەكی وایاننەبوو، چونكە ئەمەش بەهۆی سیاسەتی ئەوان لەلایەك و لەلایەكیتریش پاڵپشتییەكی نێودەوڵەتی بەهێزی نەبوو ئەمانە و چەندان فاكتەریتر بوویە هۆی ئەوەی شەریف پاشا لە رۆژی 1920/4/27 دەست لە كاری نوێنەری بكێشێتەوە، بەڵام شۆڕەسواری كورد جارێكیتر ویژدانی قبوڵینەكرد لەپێناو مافە رەواكانی میللەتەكەی تێنەكۆشێ و ئەو ئەركە لەئەستۆنەگرێ.. بۆیە دیسان لە رۆژی 1920/5/1 نوێنەری كورد جەنەڕاڵ شەریف پاشا سكاڵانامەیەكی بەناوی كورد ئاڕاستەی كۆنگرەی ئاشتی كرد و هەمیشە لە خەمی نەتەوەكی بوو، بەڵام بارودۆخ بەوشێوەیە مایەوە تابەستنی پەیماننامەی سیڤەر. ئەوەبوو لەوسەروەختەشدا هێزە سەركەوتووەكانی شەڕ پەیماننامەی سیڤەریان ئیمزاكرد، ئەمەش لە رۆژی 1920/8/10 لەلایەن چواردە دەوڵەتەوە بەسترا و لە 13 بەش و 433 مادەشی لە خۆدەگرت، لەوێدا كێشەی كورد پانتاییەكی باشی وەرگرتبوو، ئەوەی گرنگە لەم پەیمانەشدا نوێنەرانی كورد و ئەرمەن بەشداریانكرد و تاڕادەیەك گوێ لەم نوێنەرانە گیرابوو، لەواقیعیدا ئەم پەیمانە تەنیا مەرەكەبی سەركاغەز بوو، بەڵام تاڕادەیەك رێژەی بەرژەوەندی پێكهاتە ئەتنیكییەكان رەچاوكرابوو، چەند مادەیەكی سیڤەر بۆ نەتەوەكانی كورد و ئەرمەن تەرخانكرابوو، بەڵام بەتەواوی خواست و ئاوات و بەرژەوەندی ئەو دوو نەتەوەیەی نەهێنایەدی، چونكە وەك دەڵێن: (پەیماننامەی سیڤەر بەمردوویی لەدایكبوو)، بەڵام لە چوارچێوەی ئەم پەیمانە مردووەدا دوو دەوڵەتی نیمچەسەربەخۆی كورد و ئەرمەنی دیاریكرابوو.
ئەوەی تایبەتبوو بە كورد لە مادەكانی (62، 63، 64) پێك هاتبوو، ئەوەشی تایبەتبوو بە نەتەوەی ئەرمەن لە مادەكانی (93، 92، 91، 90، 89، 88) پێكهاتبوو، ناكرێت لێرەدا بەوردی ناوەڕۆكی مادەكان بخرێتەڕوو، بەڵام دەكرێت بڵێم ئەم مادانە بەشَێوەیەكی مردوو لەنێو پەیمانە مردووەكەدا ناوهێنرابوون و وەك لاشەیەكی مردوو خرابوونەڕوو، لەوەشدا ئەتاتورك رۆڵێكی بەرچاو و دیاری هەبوو، چونكە ئەوان دژی هەموو ئامانج و ئاواتێكی ئەم دوو نەتەوەیە بوون، بەمەش سیڤەر نەیتوانی ئومێدەكانی گەلانی ژێردەستی عوسمانییەكان بهێنێتەدی و لە زوڵم و ستەم رزگاریانبكات و ئاشنایانبكات بە دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان.
بەوشێوەیە سیاسەت و هەوڵی توركیای فاشست بەردەوامبوو لە سیاسەتی خراپی خۆی بەرامبەر هەریەك لە كورد و ئەرمەن و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی نەتەوەی و دژایەتیكردنی كەلتور و فەرهەنگ و زمان و مێژووی ئەم دوو نەتەوەیە و درستكردنی كۆسپ و لەمپەر لەڕێگەی سەرنەگرتنی پەیمانی سیڤەر.. بۆیە سەرئەنجام بەیەكجاری پەیمانی سیڤەریان خستەنێو ئەرشیفی مێژوو و خەون ئاواتەكانی ئەو دوو نەتەوە ستەملێكراوەیان لەگۆڕنا، دواتریش پەیمانی (لۆزان)یان لە 22/تەمموز1923 بە دوو قۆناغ هێنایە جێگەی، ئەمەش بوویەهۆی بەهێزبوون و داڕشتنی بناغەی دەوڵەتی توركی كەمالی و دواتر كۆتاییهێنان بە خەلافەتی عوسمانی، بەمشێوەیە دەوڵەتی توركی عەلمانی كردە ئەمری واقیع و ئەرمینیای رۆژئاوای لەسەر جوگرافیا سڕییەوە و لەلایەكیتر لەسەر جەستەی ماند و شەكەتی كورد پایەكانی خۆیان بەهێزكرد، تەنانەت كەمالییە نەتەوەپەرستەكان و شۆڤێنییەكان هەر لە سەرەتای گرتنەدەستی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازی خۆیان، یەكەم ئامانجیان هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سیڤەر بوو و لەمەشدا سەركەوتووبوون و پەیماننامەی سیڤەریان بەمردوویی خستەنێوگۆڕی هەتاهەتایی.
سەرەڕای ئەوەش توركیای كەمالی هەرگیز رازینەبوو دان بە بنەمای نەتەوایەتی ئەو دوو نەتەوەدا بنێت، بەڵام خۆشبەختانە دوای ئەو كۆنگرەیە خەباتی سیاسی و سەربازی كورد و ئەرمەن بەردەوامبوو زۆرجاریش هاوكاری و هەماهەنگی لەنێوانیان دروستدەبوو.
لەسەروو ئەو سیاسەتە خراپانەی ئەتاتورك لەهەمبەر كورد و ئەرمەن پەیرەویدەكرد هێشتا تروسكایی هاوسۆزی و هاوكاری كورد و ئەرمەن هەربەردەوامبوو، تەنانەت لە سەردەمی كۆماری توركیادا قۆناغێكیتری پەیوەندی دۆستانە بەشێوەیەكی رەسمیترو توندوتۆڵتر هاتەكایەوە، ئەوەبوو كە شۆڕشەكەی (شێخ سەعید) سەریهەڵدا دژی سیاسەتی تورك و كەمالیزم و هەڵوێستە خراپەكەیان لەو شۆڕشەشدا ئەرمەنەكان دیسانەوە هاوكاری كورد و شۆڕشەكەیان كردەوە بەمەش دیسان لاپەڕەیەكی پڕشانازیان بۆخۆیان تۆماركرد، بەڵام سەرئەنجام كەمالییەكان ئەو شۆڕشەیان سەركوتكرد و كەوتنە وێزەی كورد و ئەرمەن و راوەدوونانیان، ئەوەی گرنگە لێرەدا بۆ دیرۆك بوترێ و جێگەی شانازیمان بێت ئەو هەوڵ و ماندووبوونەی كەسایەتی كورد شەریف پاشا بوو كە لەناو نازونیعمەتی خۆیدا كوردی لەیادنەكرد و بەتەنگ كێشەی كوردەوە بوو لەوپێناوەشدا ماندووبوونی زۆری چەشت، بۆیە نابێت ئێمەی كورد ئەو كەسایەتییە كوردپەروەرەمان لەیادبچێت، ئەوەی گرنگە لێرەوە لەم قۆناغە بەدواوە سەردەمێكیتر لە هاوكاری و هاوكۆمەكی و هاوسۆزی لەنێوان كورد و ئەرمەن دەستپێدەكاتەوە، ئەمەش لە سەردەمی كۆمەڵەی (خۆییبوون) كە دەچێتە چوارچێوەی پەیمانێكی دۆستایەتی و ستراتیژی.
دوستایەتی و پەیوەندی ستراتیژی كورد و ئەرمەن
لە كۆمەڵەی خۆیبووندا
ئەگەر پەیوەندییەكانی پێشووی نێوان كورد و ئەرمەن پەیوەندییەكی خۆرسك بووبن یاخود سەرئەنجامی دۆخێكی تایبەتی بووبێت ئەوا پەیوەندییەكانیان لە سەرەتای سەدەی بیستەم و لەگەڵ گەڵاڵەبوونی بزووتنەوەی سیاسی كوردی و بزووتنەوەی سیاسی ئەرمەنی كە رۆژ لەدوای رۆژ بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە دەبینی.. بۆیە پەیوەندییەكی سیاسی بتەو و ستراتیژی لەنێوان پارت و رێكخراوەكانی كورد و ئەرمەنی، لەنێو ئەم پەیوەندییە دیارانەدا پەیوەندییە دۆستانەكەی نێوان پارتی تاشناقستیۆن و پارتی یەكێتی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی و پارتی خۆیبوونی كوردی بوو كە لەدوای شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران دروستبوزبوو.
دوابەدوای سەركوتكردنی شۆڕشی (شێخ سەعیدی پیران) لە ساڵی 1925و لەسێدارەدانیان لە رۆژی 30/حوزەیرانی 1925، لە پایزی هەمانساڵدا لە خارپێت (400) نیشتیمانپەروەری كوردیان لەسێدارەدا و دواتریش لە ناوچەیەكی سەربە بینگولیش (100) هاوڵاتیدیكەی كوردیان لەسێدارەدا و هەڵیانواسین، تەنانەت لەو رۆژگارەشدا رۆژنامەی (وەقت)ی توركی دەنووسێت: (چیتر پرسی كورد لەئارادانەماوە)، جگەلەوەش توركە كەمالییەكان بەشێوازێكی زۆر توندوتیژ و دڕندانە لە دژی تاكەكانی كورد و ئەرمەن هەڵسوكەوتیاندەكرد هەر لەوسەروبەندەدا شێخ سەعید پێشبینی ئەوەی دەكرد توركەكان هەوڵی بڵاوبوونەوەی نائارامی و پشێوی دەدەن بۆئەوەی ناكۆكی بكەوێتە نێوان كورد و ئەرمەنەكان، بەڵام خۆشبەختانە پێچەوانەی خواستی توركەكان ئەرمەنەكان هاوكاری شێخیان دەكرد بۆ دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ، تەنانەت لەكاتی شۆڕشەكەی شێخدا باشی پەیوەندی كورد و ئەرمەن بوون بە شاهید بۆ ئەوڕۆژگارە، ئەرمەنەكان لەو راپەڕپەڕینەدا بەشداریانكرد، بۆیە هەر لەسەرەتاوە شێخ سەعید فەرمانی بۆ هەموو لایەك دەركرد كە بەهیچشێوەیەك دەستدڕێژی نەكەنەسەر مال و مۆڵكی ئەرمەنەكان، چونكە شێخ هەستی بەوەكردبوو كە توركەكان نیازیانە درزێك بخەنە دۆستایەتی كورد و ئەرمەنەوە، بۆئەو مەبەسە ئاگاداری بەهەموو كوردێكدا كە (هەركەسێك دەستدرێژی بكاتەسەر ئەرمەنەكان رووبەڕووی توندترین سزا دەبێتەوە).. ئەم فەرمانەی شێخ دەنگوسەدایەكی باشی دایەوە لەنێوەندە كوردییەكاندا، بەڵام توركەكان كەوتنە بڵاوكردنەوە ئەو سیاسەتەی خۆیان بۆ شێواندنی راستییەكان و دژایەتی كورد و ئەرمەن.
بەهۆی ئەو سیاسەتە رەگەزپەرستییەی توركەوە ژمارەیەكی زۆر لە ئەرمەن كۆچیانكرد و خاكی خۆیان بـــەجێهێشت، تـــەنانەت ژمارەی ئەو ئەرمەنە كۆچكردووانەی تــوركیا لەنێوان ساڵانی (1921-1925) گەشتە (55000) هەزار كەس، بەهۆی ئەم سیاسەتە خراپەی توركە كەمالییەكان هەریەك لە كورد و ئەرمەن ناچاربوون ڕێگەی هەڵهاتن بگرنەبەر، ئەوەبوو بەشێك لە رووناكبیران و پیاوانی سیاسی كورد لە توركیا هەڵهاتن و روویانكردە ناوچە قەڵەمڕەوییەكانی فەرەنسا (سوریا و لوبنان)و قەڵەمرەوی ئینگلیز (عێراق) لەوێدا خۆیان گرتەوە، بەهەمانشێوەش ئەرمەنەكان لە ترسی گیانی خۆیان هەڵهاتبوونە ئەو نێوچانە، لەوكاتەدا ئەرمەنە كۆچكردووەكان و كوردەكان لە سوریا تازە پێكەوەدەژیان لە چوارچێوەی پەیوەندییەكی گەرموگوڕدا و نزیكبوونەوەیەكی باشتر لەنێوانیان هاتەئاراوە.
دەمەوێ بۆ دیرۆك ئەوە بڵێم ئەو سیاسەتە خراپەی توركی فاشیست لەبەرامبەر هەریەك لە كورد و ئەرمەن پیادەیدەكرد سەرلەنوێ پەیوەندی ئەو دوو نەتەوەیەی نوێدەكردەوە و گیانی برایەتی بەهێزدەكردن و وایلێكردن سەرلەنوێ بەدوای پەیوەندییەكی باشتر و بەهێزتردا بگەڕێن.
لەڕاستیدا هەڵهاتنی هەریەك لە كورد و ئەرمەن بۆ ئەوناوچانە بوارێكی باشتری بەو دوو نەتەوەیە دا تا دەروازەیەكی نوێتر و باشتر لە پەیوەندی لەدەرەوەی خاك و نیشتیمانی خۆیان بكەنەوە، ئەوەبوو (ئەسكەندەر بەگ) پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئەرمەن پێشخست لە سوریا و لوبنان و سەرلەنوێ پەیوەندییەكی باشتری رێكخستەوە، لەوسەروبەندەدا بەهۆی سیاسەتی مەغۆلئاسای توركەوە نیشتیمانپەروەرانی كورد خۆیان ئامادەكرد بۆ بەستنی كۆنگرەیەكی بەهێز، بۆیە بەنهێنی و ئاشكرا كۆڕ و كوبوونەوەیان رێكدەخست و سەرئەنجام گەشتنە ئەو باوەڕەی كە هەنگاوی یەكەمیان بنیاتنانی پارتێكی سەرەكی سیاسی كوردستانی بێت، ئەوەیان بۆ روونبوویەوە ئەگەر بەدەستوبرد شتێك نەكەن ئەوا توركە فاشییەكان كوردیش بەدەردی ئەرمەنەكان دەبەن، لەمكارەشدا رۆشنبیرێكی وەك (مەمدوح سەلیم) رۆڵێكی سەرەكی دەگێڕا لەم نزیكبوونەوەیەدا چونكە دۆستایەتی و پەیوەندییەكی باش و فراوانی هەبوو لەگەڵ كەسایەتییەكانی ئەرمەندا پارتی داشناكی ئەرمەنی بە هەوڵ و ماندووبوونی ئەم دەزانن و دەستخۆشی لێدەكەن و لێرەوە گفتوگۆ و دانیشتن دەستیپێكرد، دوای كۆبوونەوەی سەرانی كۆمەڵە كوردییەكان بڕیاریاندا كۆنگرەیەكی گشتی ببەسترێ بەناوی (كۆنگرەی نەتەوایەتی كوردی) بەهۆی ئەم پەیوەندییەی نێوان مەمدوح سەلیم و پارتی داشناكەوە لە لوبنان توانرا كۆنگرەیەكی نەتەوایەتی كوردی لە ماڵی (واهان پاپازیان) لە شاری بحەمدون لە لوبنان لە ساڵی 1927 ببەسترێ دوای گفتۆگۆ و دانیشتن توانرا بڕیار لەسەر دامەزراندی كۆمەڵەی خۆیبوون بدەن.
ئەوەبوو لە رۆژی 1927/10/5 كۆنگرەی دامەزراندن دەستیپێكرد لە هاوینەهەواری (بحەمدون) لە لوبنان، لەم كۆنگرەییەدا ژمارەیەك لە ئەفسەر و كەسایەتی ناودار و هەندێك سەرۆكخێڵ و عەشیرەت بەتایبەت ئاوارەبووەكان لەكۆنگرەیەدا بەشداربوون، لەوەش گرنگتر سەرانی چوار كۆمەڵەی كوردی ئامادەبوون هەموویان بڕیاردەدەن خۆیان هەڵوەشێننەوە و لە چوارچێوەی یەك رێكخراودا واتە (خۆیبوون) یەكبگرنەوە. سەرئەنجام كۆمەڵەی خۆیبوون دامەزرا و خۆیبوون لە یەكەم كۆنگرەی خۆیدا چەند بڕیارێكی گرنگیدا كە تێیدا ئاماژە بە گەلی ئەرمەن دەكات ئەو بڕیارەش لە شەش مادە پێكهاتبوو و لە مادەی چوارەمدا دان بەهەموو مافەكانی ئەرمەندا دەنێت دەڵێت: (پەسەندكردنی هەموو ئەو شتانەی كە پەیوەندییان بەئەرمەنەوە هەیە لەڕووی ئازادی و بیروباوەڕ و پەسەندكردنی جیاوازی و تێپەڕكردنی ناكۆكی تایفی و پتەوكردنی دۆستایەتیان) ئەمەش خاڵێكی گرنگ و پڕبایەخە بۆ ئەرمەنەكان، بەمجۆرە سەرلەبەری كونگرەكە گیانی برایەتی كورد و ئەرمەن لەخۆدەگرێت، لەڕاستیدا دامەزراندنی ئەو كۆمەڵەیە لەو سەردەمەدا بەوەرچەرخانێكی دیار لە مێژووی رێكخراوە سیاسییەكانی كورد ئەژماردەكرێت و بایەخێكی گرنگ و دیاری هەبوو لە مێژووی كورددا، لەو واقیعەدا سەركرداییەتی خۆیبوون هەوڵی ئەوەیدەدا پەیوەندییەكانی كورد وئەرمەن بەهێزبكات و پێشنیاری ئەویكرد كە هەردوو گەلی برای كورد و ئەرمەن ناخۆشی و رووداوە تراژیدییەكانی رابردوو لەیادكەن و لاپەڕەیەكی تازە لە هاوكاری و لەیەكگەشتن لەنێوانیان بكەنەوە.
ئەمەش بوویەهۆی ئەوەی ئەودوو نەتەوەیە ناكۆكییە هەڵواسراوەكانیان لەیادكەن و لەسەر بنەمای نوێ لاپەڕەیەكی پڕشانازی و دۆستایەتی و هاوكاری بكەنەوە، لەوسەروبەندەدا پارتی داشناك هەوڵی ئەوەیدا لەگەڵ كوردەكان خەباتێكی رزگاری هاوبەش دەستپێبكات، لەوسەروبەندەدا پەیوەندییەكی دیار و بەهێز لەنێوان پارتی تاشناكی ئەرمەنی كۆمەڵەی خۆیبوونی كوردی دەنگی هەبوو كە دوای شۆڕشی شێخ سەعید دروستبوو ئەم پەیوەندییە دۆستانەش لە ئەنجامی كۆمەڵێك دانیشتن و بەیەكگەشتنی نوێنەری كورد و ئەرمەن بوو لە كوردستان و تاراوگە هاتەبوون.
لەبەرئەوە لە دامەزراندنی خۆیبووندا ئەوپەڕی هاوكاری و هەماهەنگییان نیشاندا، سەرئەنجام خۆیبوون ئارەزوومەندی ئەوەبوو كە هاوپەیمانییەك لەگەڵ پارتی داشناكی ئەرەمەنی ببەستێت، ئەوەبوو لە ساڵی 1927 واتە هەمانساڵ خۆیبوونی تیادامەزرا هەردوو پارتی داشناكی ئەرمەنی و خۆیبوون پرۆتۆكۆڵێكی هاوكارییان مۆركرد، ئەمەش بەئامادەبوونی چەندین كەسایەتی كورد وەك: (عەلی رەزا و مستەفا شاهین بەگ و جەلادەت بەدرخان و حاجۆ ئاغا و ئەمین ئاغا و كەریم رۆستەم و مەمدوح سەلیم و شوكری سەكبان)و ئەرمەنەكانیش بە ئامادەبوونی (واهان پاپازیان) بەشداریانكرد، ئەمەش نوێنەر و بەرپرسی پارتی داشناكی ئەرمەنی بوو، لەم پەیمانەدا ئاماژە بە خواستە هاوبەشەكان و سەربەخۆیی سیاسی و خواستە نەتەوەییەكانیان كرابوو، لەپێناو دابینكردنی بەرژەوەنییەكانی هەردوو گەلی ئاری و و پێوستیشە پەیوەندی برایانە بێتەئاراوە، ئەم پەیمانەی نێوان ئەو دوو نەتەوەیە لە 19 مادە پێكهاتبوو، لەمادەكانیشدا زیاتر گوزارشت لە هاوكاری و سەربەخۆیی و یارمەتی هاوبەش دەكات و تەنانەت لە مادەی پێنجەمدا پارتی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی بەڵێندەدات كە دامودەزگاكانی خۆی لە ئەمریكا و ئەوروپا بخاتە خزمەت ناساندنی دۆزی كورد و پووچەڵكردنەوەی پڕوپاگەندەی توركی كەمالی دژی كورد.
لە مادەی شەشەمدا داشناك بەڵێندەدات لەڕووی داراییەوە یارمەتی خۆیبوون بدات و لە مادەی دەیەمدا پارتی ناوبراو بەڵێندەدات لە چالاكییە سەربازییەكاندا لەڕووی ئازووقە و جبەخانەوە هاوكاری خۆیبوون بكات، جگەلەوانەش لە مادەی یانزەیەمدا باسلەوەكراوە ئەگەر هەر ناكۆكییەك لەنێوانیان هاتەئاراوە ئەوادەبێت بە گفتوگۆ چارەسەریبكەن و نابێت لە چوارچێوەی ئەو پەیمانە دەرچن، ئەمەش ناوەڕۆكی هەندێك لە مادەكانی پەیمانەكە بوو، لەڕاستیدا دەبێت بۆ مێژوو ئەوە بڵێم پەیمانی نێوان داشناك و خۆیبوون بە وەرچەرخانێكی نوێتر لە پەیوەندییەكانی كورد و ئەرمەن لەقەڵەمدەدرێت، پێشتر لە قۆناغی یەكەمدا پەیوەندی رەسمی یان خۆرسك دەستیپێكرد بەڵام لە قۆناغی دووەمدا بەهۆی ئەم پەیمانەوە پەیوەندی هەردوو نەتەوە بەئاراِستەی پەیمانی ستراتیژیدا رۆشت. سەرەڕای ئەوانەش هەرچەندە خۆیبوون لەلایەن كوردەكانەوە پێكهاتبوو، بەڵام یارمەتیدانی ئەرمەنەكانیش بۆ هاوكاریكردن لەگەڵ كوردەكان لە چالاكییەكانی خۆیبووندا ئەمەكارێكی زۆر گرنگ و پڕبایەخبوو، رۆڵێكی زۆرباشیان هەبوو بۆ ئەوەی خۆیبوون بتوانێت پەیوەندی بەزۆر شوێنی جیهانەوە بكات، بەتایبەت لەگەڵ كوردە ئاوارەكانی ئەمریكا و فەرەنسادا، بەمشێوەیە كوردەكان توانیان لەڕێگەی ئەرمەنەكانەوە دەروازەیەكی دیبلۆماسی و گرنگ بەڕووی خۆیاندا بكەنەوە چ لەدەرەوە و چ لەناوەوە، ئەوەبوو (سورەیا بەدرخان) لەگەڵ (گریگۆر ڤارتانیان) كە رابەرێكی چالاكی ئەرمەنی بوو، چوونە وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا و لەگەڵیدا چووەتە لەندەن و رۆما و ئەسینا و پاریس.
هەرلەوڕێگەییەشەوە ئەرمەنەكانی وڵاتەیەكگرتوەكان یارمەتی و پیتاكەكانی خۆیان دەگەیاندە خۆیبوون، سەیر لەوەدابوو كوردەكان كە ژمارەیان لە (10-15) هەزار كەس دەبوو ساڵانە پەنجا تا شەست هەزار دۆلاریان كۆدەكردەوە و بەوپەڕی كورتبینییەوە دەیاندایە كەمال ئەتاتورك پێدەچێت ئەمەش بەهۆی نەبوونی وشیاری و هەستی نەتەوەیی بوبێت، بەڵام خۆشبەختانە لەڕێگەی سورەیا و ڤارتانیان بە هەوڵ وماندوبوونی ئەوان ئەو كوردانەیان رازی و وشیاركردەوە كە ئەو بڕە پارەیە پێشكەش بە خۆیبوون بكەن ئەوانیش بەمە رازیبوون، لێرەوە كورد توانی جارێكیدی هاوكاری و دۆستایەتی ئەرمەنی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەشی هەردوو نەتەوە بەدەستبهێنێتەوە، ئەرمەنەكانیش لە ناوەندی نێَوان خۆیبوون و وڵاتاندا رۆڵێكی دیاری هەبوو تەنانەت رۆژنامەگەری ئەرمەنی هەنگاوێكی گەورەی هاویشت لەوڵاتانی ئەمریكا و ئەوروپادا ئەوترسەیان خستە روو كەلەتوركیا رووبەڕووی نەتەوەی كورد دەبێتەوە ئەمەش خاڵێكی جەوهەری و گرنگە كە ئەرمەنەكان سەرەڕای ئیش و ئازار و جەستەی برینداری خۆیان كەچی لەو قۆناغەشدا ئێش و ئازاری كوردیان لەیادنەكردبوو و بەتەنگ خەمی كوردەوە بوون.
هەرلەوڕوانگەیەشەوە زنار سلوپی دەڵێت: (لەو رۆژانەدا كورد پێویستی زۆری بەهاوكاری و دۆستایەتی ئەرمەن هەبوو چونكە كورد وەك ئەرمەن ئەو توانایەی نەبوو دەنگی بێزاری خۆی و باسی شۆڕش و ئامانجەكانی بگەیەنێتە وڵاتان)، لەلایەكیتر نابێت ئەوەشمان لەیادبچێت پارتی داشناك كە پشتیوانی لە خۆیبوون دەكرد لەبەرئەوەبوو ئەوان لەتوركیادا نەیاندەتوانی بەتەنیا هیچجۆرە جووڵانەوەیەك بكەن و دەیانویست سوود لە راپەڕینی كوردان وەرگرن دژی حكومەتی دیكتاتۆری توركی كەمالی كە بە دوژمنی سەرسەختی هەردوولایان دەزانین، لەمەوە ئەوەمان بۆ رووندەبێتەوە كە هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن لە رۆژە سەخت و دژوارەكانیشدا هەر پێویستیان بەیەكبووە و هاوكاری یەكتریانكردووە.
بەمشێوەیە رێبەرانی تازەی خۆیبوون دێنەسەر ئەوەی كە هەموو بەدحاڵی و ساردوسڕیەكی نێوان ئەم دوو نەتەوەیە بەیەكجارەكی حەلوفەسڵكراوە و شتێكی والەئارادانەماوە شایەنی باسكردنبێت، بێگومان ئەم هاوكاری و پێكەوەژیان و دۆستایەتییە لەنێوان ئەم دوو نەتەوەیە بەشێوەیەكی زیندوو كاریگەر هەتا نسكۆی شۆڕش و تەنانەت دوای شۆڕشیش هەربەردەوامبووە و كاتێك شۆڕش دەستیپێكرد ئەرمەنەكان لەسەر هاوكاری و یارمەتی خۆیان بەردەوامبوون.
بەتایبەتی ئەرمەنەكان لە تەورێز كارخانەیەكی بچووكی چەك و فیشەكی سەربازیان رێكخست و بە بەردەوامی فیشەك و جبەخانەیان دەنارد بۆ فیداكارانی چیای ئاگری و هاوكۆمەكی شۆڕشگێرانیان دەكرد ئەوە بۆ هەموو لایەك روونبوویەوە بە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئاگری ئەوەبوویە خاڵێكی وەرچەرخان لە پەیوەندیەكانی كورد و ئەرمەن جگەلەوەش پارتی داشناكی ئەرمەنی لە شۆڕشی ئاگری بەشداریەكی تەواوی هەبوو تەنانەت (رۆبین پاشا) سەركردەیەكی تاشناكی بوو لە هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی بەریتانا و ئێران بوو بۆ كوردەكانی توركیا لە هەوڵی پەیداكرنی چەك و تفاقی ئێرانی بوو بۆ كوردەكان.
تەنانەت دوای شكستی شۆڕشی ئاگری لە ساڵی 1930داشناك لە كۆنگرەی (سۆسیالیست ئینتەرناسیۆناڵ)دا بەشداربوو كە لە رۆژی 30/ئابی1930 لە سویسرا بەڕێوەچوو، لەڕاستیدا بەپێی داواكاری داشناك لەو كۆنگرەیەدا مادەیەكی كۆنگرەكە باس لە كوشتاری كورد دەكات كە بەدەست توركەكان كراوە و وتراوە توركەكان دەیانەوێت ئەوەی بەسەر ئەرمەنیاندا هێناوە بەهەمانشێوە بەسەر كوردیشدا بهێنن.
ئەمەیە هەڵویستی جوامێرانی ئەرمەنی برای كورد كە لەدەرەوەش لە خەم و ئازاری كوردا بوون، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دوای شكستی شۆڕشەكە ئەرمەنەكان بەوەفابوون و پابەندبوون بەو پەیمانەوە و پشتی كوردیان بەرنەدا و درێژەیان بە هاوكاریەكانیان دەدا، هەرئەمەش وای لە كەسایەتیەكی وەك زنار سلوپی كرد بڵێت (بەڕاستی ئەرمەنەكان پابەندبوون بە بەڵێنەكەیان و چی كەوتەئەستۆیان درێغیاننەكرد، تەنانەت لەچاپكراوەكانیشیاندا بەرگرییان لە پرسی كورد دەكرد).
سەرئەنجام پەیماننامەی نێوان ئەم دوو نەتەوەیە گرنگی و بایەخی مێژوویی خۆی هەبوو، گرنگیەكەشی لەوەدابوو كە تائەوسەردەمەش هەندێك ئەرمەنی توندڕەو هەبوون پڕوپاگەندەیان لە دژی كورد دەكرد، بەڵام دوابەدوای ئەم پەیمانە ئەرمەنەكان بەیەكجاری بڕیاردەدەن كە بەهەموو شێوەیەك واز لە پڕوپاگەندەكانیان لە دژی كورد بێنن و بەدەم كێشەی كوردەوەبن.
ئەمە لەلایەك و لەلایەكیتریش ئەم پەیمانە لە ئاستی دەرەوە و ناوەوەش گرنگی مێژووی هەبوو، لەڕووی ناوەوە هەردوولا بەتەواوی كەوتنە هاوكاری یەك و لەپێناو دابینكردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان تێكۆشان و بەتەواوی چارەسەری كێشە و ئارێشە هەڵواسراوەكانیان كرد و لاپەڕەیەكی پرشنگداری پڕشانازیان بۆ هەردوو نەتەوە تۆماركرد و یەكێتی و دۆستایەتی و پەیمانی نێوانیان پاراست و دژی دوژمنی خۆیان و پڕوپاگەندە هەڵواسراوەكان بوون جگەلەوەش ئەرمەنەكان بەتەواوی وازیان لە خەونی دروستبوونی دوڵەتی گەورەی ئەرمەنی هێنا لەسەر خاكی كوردستان و لەئاستی دەرەوەش رۆڵێكی گرنگی هەبوو بەوەی كە لەڕێگەی ئەرمەنەكانەوە دەنگی كوردەكانیان گەیاندە دەرەوە و سەرنجی كوردان و ئەمەنی دەرەوەیان بۆ كۆمەڵەی خۆیبوون راكێشا و لەڕووی هاوكاری و هاوسۆزییەوە لەدەرەوە بەرگریان لە پرسی كوردەكان دەكرد و لەلایەكیتریش كوردیان بەبێتاوان ناودەبرد و ئەوەشیان راگەیاند كە توركیای كەمالی دژی كورد و شۆڕشەكەیەتی.
بەمەش ئەم پەیمانە سەلماندی كورد و ئەرمەن دۆستی یەكن و پەیوەندیەكی ستراتیژی لەنێوان ئەو دوو نەتەوەیەدا هێنایەبوون، ئەم پەیمانە هەتا دوای كۆمەڵەی خۆیبوون بەردەوامبوو، هەتا ئەمڕۆش هیچجۆرە كێشە و گیروگرفتێك لەنێوان ئەو دوو نەتەوەیەدا رووینەداوە شایەنی باسكردنبێت و لاپەڕەكانی مێژوو شتی وای بۆ تۆمارنەكردووین و شاییەتحاڵی ئەو رووداو و سەردەمەن.
سەرەڕای ئەوەش ئەم پەیمانە رەنگدانەوەیەكی باشی لەسەر دواڕۆژی پەیوەندیەكانی كورد و ئەرمەن هەبوو تەنانەت تائەم سەردەمەش بەشی كوردی لە رادیۆكانی ییەریڤانی ئەرمەنی دانراوە هەواڵ و گۆرانی كوردی لێدەدەن و گرنگی بە كەلتور و فەرهەنگی كوردی دەدرێت و پەیوەندەكان بەتەواوی ئاسایین و هەردوولا گرنگی بەیەك دەدەن.
لەكۆتاییدا بەهیوای ئەوەی توانیبێتم سەرەداوێكی راستییەكانم بۆ خوێنەرانی كورد روونكردبێتەوە و ئاشنامكردبێتن بە راستییە مێژوویەكان.
دەكرێت بۆ مێژوو ئەوە بڵێین شۆڕشی ئاگری رەنگدانەوەی باش و بەرچاوی هەبوو لە پتەوكردنی پەیوەندیەكانی نێوان كورد و ئەرمەن كە بوویە مایەی ئیمزاكردنی پەیماننامە دووقۆڵیەكانی نێوانیان.
ئەنجام
لە ئەنجامی ئەم كورتە توێژینەوەیەدا گەشتینە ئەوەی كە بڵێین نەتەوەی كورد و ئەرمەن دوو نەتەوەی ئاری هیندۆئەوروپایین و دوو نەتەوەی دۆست و هاوكاری یەك بوون، لە زۆربەی كات و قۆناغەكانی مێژوودا ئەمانە دۆست و هاوكار و هاوخەمی یەكتربوون و پێوەندیەكی كۆمەڵایەتی باشیان هەبووە، بەهۆی نزیكیان لەیەكدییەوە لە زۆربەی زۆری رووداوەكانی مێژوویاندا هاوبەش و هاوئازاربوون ئەمەشە بووەتە هۆی ئەوەی هەردوولا بوونەتە خاوەن یەكچارەنووس و یەكهەست، لە سەردەمی دەوڵەتی مادەوە بگرە تا سەردەمەكانی بەدرخان پاشا و شێخ عوبەیدوڵڵا و شێخ سەعیدی پیران و كۆمەڵەی خۆیبوون ئەمان هاوكاری یەك بوون و كوردەكان ئەرمەنەكانیان پاراستووە و لە مردن رزگاریانكردوون.
دەبێت ئەوەش بخرێتەڕوو مەحاڵە لەمێژوودا دوو نەتەوەی هاوسنوور و دراوسێ هیچكات ناخۆشی و شەڕیان لەنێواندا نەبووبێت و لەیەكتریان نەكوشتبێت ئەمانیش بەهەمانشێوە دووچاری ئەوەبوون، بەڵام ئەمانە هیچی بەخواستی خۆیان نەبووە بەهۆی فرتوفێڵ و هاندانی ناحەزانی هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن بووە، بەڵام خۆشبەختانە ئەمان بەهۆی كەسی سیاسی و شارەزایانی هەردوولا هەرزوو توانییان ئاشتی و برایەتی لەنێوان خۆیان بچەسپێنن و پشت لەهەموو ئەو ناخۆشییانە بكەن كە بە فیتی دەوڵەتی عوسمانی تووشیانهات، مێژوونووسانی هەردوولا شایەتی ئەم راستییەن كە چۆن ئەم دوو نەتەوەیە ئاواتەخوازی ئاشتی و پێكەوەژیانی دۆستانە بوون، كەسایەتی سیاسی هەردوولا وەك شەریف پاشا و بوغز نۆبار پاشا چۆن پێكەوە شانبەشانی یەكتر لە هەوڵی بەدەستهێنانی مافەكانی ئەم دوو نەتەوەیە بوون پێكەوە یاداشتیان پێشكەش بە كۆنگرەی ئاشتی پاریس دەكرد.
لەڕاستیدا كۆمەڵكوژی ئەرمەن هەروا كارێكی عەفەوی لەخۆوە نەبووە بەڵكو ئەمە پلانێكی بەرنامە بۆدارێژراوبوو هەر لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە هەتا دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەموو دەسەڵاتداران وەك ئایدیا و شاڕێگەیەك لەسەری دەرۆشتن، سەرئەنجامیش مێژوونووسانی ئەرمەن ئەوەیان بۆ هەموو لایەك روونكردووەتەوە كەوا كورد بێلایەن و بێبەرییە لە كۆمەڵكوژی و كوشتاری ئەرمەن و هەموو ئەو تاوانە قێزەونە دەخەنە ئەستۆی دەڵەتی عوسمانی و سوڵتانەكانی و سەرانی ئیتیحادوتەرەقی توركی، سەرئەنجام ئەم دوو نەتەوەیە جارێك بەناوی ئایین و جارێك بەناوی كوردبوون یان ئەرمەنیبوون دووچاری ماڵوێرانی بوون جگەلەوەش پەیوەندی و خاڵە هاوبەشەكانیان زۆر لە خاڵە ناكۆكیەكان زیاترە.
ئەمە راستی ئەو بابەتە بوو كە لای من گەڵاڵەبوو، توانیم بەپشتبەستن بە رای مێژوونووسانی بێلایەن و مێژوونووسانی خودی ئەرمەنەكان بیسەلمێنم كە كورد بێتاوانە لە كوشتاری ئەرمەنەكان.
••••
|
|
46240
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Thursday, July 2, 2015
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|
govari koch| All rights reserved © 2010