كام ئەلفوبێ گونجاوە بۆ زمانی ستانداردی كوردی؟
رەوەند حەمەجەزا
زانكۆی گەرمیان
یەكێك لەو بابەتانەی كە ئەمڕۆ لە نێوەندە رۆشنبیرییەكاندا قسەی لەسەر دەكرێت، كێشەی زمانی ستانداردی كوردی و كێشەی زمانی فەرمییە بۆ كوردستان كە پێویستییەكی هەنووكەییە بۆ كارپێكردنی لە فەرمانگە و ناوەندەكانی خوێندنگە و سەرجەم شوێنە گشتییەكان لەكوردستاندا كە ئەم كێشەیە لە هەڵبژاردنی رێنووسێكەوە سەرهەڵدەدات بۆ زمانی ستاندارد كە تائێستا چ لەلایەن كۆڕی زانیاری كورد و چ لەلایەن توێژەرانی بواری زمانناسییەوە چەندین هەوڵی بۆ دراوە كە ئەم لێكۆڵینەوەش هەوڵێكی بچووكە لەوچوارچێوەیەدا كە ئایا كام (ئەلفوبێ)یان گونجاوترە؟ ئەلفوبێی كوردی یان ئەلفوبێی لاتینی؟
واتا بەشێوەیەكی گشتی (ئەلفوبێ) لەهەر زمانێكدا كەرەستە خاوەكەیە كە كەرەستەی سەرەكی زمانە ستانداردەكەیە، بەڵام لە نێوەندە رۆشنبیر و لای زۆربەی خوێندكارانیش ئاڵۆزییەك هەیە لەنێوان هەر یەك لە چەمكی زمانی ستاندارد و زمانی یەكگرتوو كە بەپێویستی دەزانم لەپێشدا روونكردنەوەیەك لەوبارەیەوە بدەم:
جیاوازی نێوان چەمكی (زمانی ستاندارد)و (زمانی یەكگرتوو)
كورد نە زمانی ستانداردی هەیە نە زمانی یەكگرتوو:
زمانی یەكگرتوو واتا زمانی نەتەوەیە: واتا ئەو زمانەیە كە نەتەوەیەك لە سنووری جوگرافیایەكی دیاریكراودا قسەیپێدەكات كە هەموو هاونیشتیمانیان سەر بە یەك نەتەوەن و بە یەك زمان قسەدەكەن، بەڵام ئەمە تاڕادەیەكی زۆر كەمە لەجیهاندا، چونكە كەم دەوڵەت هەیە كە تەنها یەك زمانی تێدابێت، هەرچی سەبارەت بە زمانی كوردی و كوردستانە لەمبارەیەوە (پ. ی. سەلام ناوخۆش) دەڵێت: "ئەو زمانە نەتەوەییە لەدوای دەسەڵاتی عەلمانی كوردییەوە لە 1900-2008 شێوێندراوە. لەو ماوەی رابردوودا نەك تەنها زمانی نووسین بەڵكو زمانی ئاخاوتنیش بەجۆرێك شێوێنراوە كە بە دژواری كوردی دوو ناوچە لەیەكتێدەگەن!!
گومان لەوەدا نییە كورد وەك نەتەوەیەك زمانی خۆی هەیە، هەبوونی ئەو زمانەش فاكتەری مانەوەی كورد بووە، بەڵام هۆكارە كۆمەڵایەتی و سیاسی و سروشتییەكان فاكتەری بەرەو پووكانەوەبردنی زمانی یەكگرتووی كوردین!
زمانی ستاندارد: هەرچی سەبارەت بەم چەمكەیە لەلایەن وەرگری كوردەوە خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت، هەندێك تائێستا لە چەمكی زمانی ستاندارد ناگەن!! بۆیە بوونەتە وەرگرێكی نێگەتیڤ تەئویل و راڤەی نالۆژیكی بۆ چەمكی زمانی ستاندارد دەكەن، ئەوانە نازانن كە زمانی ستاندارد خۆی زمانی دایك نییە (mother tongue)، هەروەها ستاندەر خۆی زمانیش نییە language، بەڵكو دیالێكتە Dialect دیالێكت لەزماندا هەندێك ئەدارگار و تایبەتمەندی هەیە، بۆیە خودی خۆی دەشێت هەژموونی زمانی linguistic Hegemony بسەپێنێت!!
زمانی دایك زمانی ئاخاوتنە نەك زمانی خوێندن و نووسین و فێركردن، لێرەدا وەرگری پۆزەتیڤ پەیامی خوێندن ئەوەی منداڵان لە قوتابخانە فێریدەبێت ئەو بە زاری خۆی بۆ منداڵەكەی شرۆڤەدەكات، لەم روانگەوە پرۆسەی بەستاندەربوونی دیالێكتێك بەدابڕینی لە ئەدگار و خەسڵەتی ناوچەگەری و لاسایی كۆمەڵایەتی هەم لە پرۆسەی سروشتی و هەم لە پرۆسەی فێركردن، بە واتایەكیدیكە زمانی ستاندارد لەخۆوە دروستنابێت، چونكە جگەلە سروشتی دیالێكتی دیاریكراو فاكتەری سیاسی(1)و هەروەها فاكتەری كۆمەڵایەتی و كەلەپووریش كاریگەری خۆیان دەبێت لەمبوارەدا.
باسێك لە مێژووی ئەلفوبێی كوردی
قسەكردن لەسەر ئەلفوبێی هەر زمانێك واتا قسەكردن لە رێنووسی ئەو زمانە كە رێنووسی كوردیش وەك رێنووسی هەر زمانێك دەستوری تایبەتی خۆی هەیە كە لەسەر بناغەی دیاریكراو دامەزراوە، لەمبارەیەوە زمانناسی گەورەی كورد (م.مەسعود محەممەد) دەڵێت: " زمانی كوردی لەسەر رێبازی فۆنەتیكی سازكراوە، وەك چۆن رێنووسی زمانی روسی فۆنەتیك و فۆنۆلۆژی كاریگەرە و رێنووسی ئینگلیزی و فەڕەنسی پەیڕەوی رێبازی چاولێكەریدەكات"(2) كە رێنووسی كوردی بۆخۆی مێژوویەكی هەیە بۆیە لەسەرەتادا بەپێویستی دەزانم كە ئاوڕێك لە مێژووی ئەلفوبێی كورد بدەمەوە كە بەچەند شێوەیەك ئاماژەیپێكراوە لەسەرچاوەكاندا، بۆچوونێك هەیە كە پێیوایە كە (لە مێژووی كورددا بۆ یەكەمجار ئایینی زەردەشتی لە سەدەی حەوتەمی (پ.ز)دا، لە سەردەمی میدییەكاندا كۆنترین شێوەی زمانی كورد لە ئاڤێستایە كتێبە ئایینییەكەی زەردەشت پێنووسراوەتەوە، دەوریبینیوە لەوەی كە زمانی كوردی ببێتە زمانێكی نەتەوەیی(3). سەرچاوەیەكیدیكە هەیە كە دەڵێت: "بەرلەهاتنی ئیسلام كورد خاوەنی رێنووسی خۆی بووە"(4). كاتێك كورد و فارس مسوڵمان بوون، ئەلفوبێی خۆیان لەسەر شێوازی عەرەبی دامەزراند تایبەتمەندی زمانی خۆیان پاراست، واتا ئەو پیتە هاوبەشانەی كە لە هەرسێ زماندا هەبوون وەك خۆیان مانەوە و پیتی تایبەت بە خۆیان كە لە زمانی عەرەبیدا نین بۆ ئەلفوبێیەكەی خۆیان زیادكرد(5)، بەڵام گرنگی قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە ئەوەیە كە ئەمڕۆ چ رێنووسێك بەكاربێنین. ئەوەی ئێستە لەناو كورد بەكاردەهێنرێت رێنووسە عەرەبییەكەیە كە ئارامی پێدەوترێت، هەروەها لاتینی و بەشێكیش لە یەكێتی سۆڤیەت لە ناوچەی یەریڤان رێنووسی سلاڤی بەكاردەهێنێت كە ئەمەیان بەشێكی كەمە كە بەگشتی دوو رێنووسیان بڵاوە كە عەرەبییەكەیان مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 1300 ساڵێك و رێنووسە لاتینییەكەش بۆ 80 ساڵێك بەرلەئێستا دەگەڕێتەوە لەسەر دەستی (جەلادەت بەدرخان) هاتەناو زمانی كوردی.
هەندێكجار بە هەڵە بە ئەلفوبێی كوردی دەگوترێت ئەلفوبێی عەرەبی
ئەگەر باس لەو ئەلفوبێیە بكەین كە ئێستە لە كرمانجی ناوەڕاستدا بەكاردەهێنرێت، گەشەیەكی زۆری بەخۆیەوە بینیوەكە ئەلفوبێی كوردییە كە هەندێكجار بەهەڵە پێیدەوترێت ئەلفوبێی عەرەبی كە ئەمەش هەڵەیەكی زەق و ئاشكرایە، چونكە جیاوازی گەورە هەیە لەنێوان ئەم دوو زمانەدا، بۆ نموونە: چەند فۆنێمێك لە زمانی كوردیدا هەیە كە لە زمانی عەرەبیدا نییە، راستە كە هەندێك پیت لە زمانی عەرەبییەوە هاتووەتەناو زمانی كوردی یان هاوشێوەی ئەو پیتانە لە زمانی عەرەبیدا هەیە لە نموونەی ئەو فۆنێمە كوردییانەی كە لە زمانی كوردیدا هەیە و لە زمانی عەرەبیدا نییە وەك (پ، چ، گ، ڤ، ژ، ر، ۆ، ێ) یاخود یەكێكیتر لە جیاوازییە سەرەكییەكان لەنێوان ئەلفوبێی كوردی و عەرەبیدا ئەوەیە كە زمانی عەرەبی تەنها سێ پیتی بزوێنی هەیە كە بریتینلە (أ، و، ی)(6)، بەڵام لە زمانی كوردیدا هەشت پیتی بزوێن هەیە كە بریتینلە (ا، ە، و، وو، ۆ، وێ، ی، ێ) ئەم ئەلفوبێیە لەگەڵا ئەلفوبێی عەرەبی چەند پیتێكی هەیە كە لەڕووی نووسینەوە وەك یەكن و لەڕووی فۆنۆلۆژییەوە فۆنێمن، چونكە لەڕووی فۆنەتیكەوە شوێنی تایبەت بە خۆیانیان هەیە وەك: (ز- ژ – چ – ڤ، پ- ص- س، گ –ت- ە) كە لە زمانی كوردیدا بۆ هەریەكە لەو دەنگانە تەنها یەك پیت هەیە: وەك: (ز/ س/ ت) كە ئەمەش بۆخۆی دەبێتەوە بە خاڵێكی جیاوازی نێوان ئەلفوبێی كوردی و ئەلفوبێی عەرەبی(7). بەمجۆرە زمانی كوردی بە هاوكاری زمانی عەرەبی ئەلفوبێیەكی كوردی هەیە، سیما و ئەدگارەكانی كوردی دەنوێنێت نەك زمانی عەرەبی. لێرەدا پێویستە ئاماژە بە یەكەم كتێبی كوردی كە لەسەر ئەم باسە نووسراوە كە كتێبەكەی (خەلیل خەیاڵی) كە هەردەم بە رێزمان و فەرهەنگ و كوردییەوە خەریكبووە و بە دامەزرێنەری ئەلفوبێی كوردی دادەنرێت، كتێبەكەی خەلیل خەیاڵی ناوی (ئەلیفبای كرمانجی)یە. لە ساڵی (1909) لە ئەستەنبووڵ چاپكراوە(8).
ئەگەر ئەمە یەكەم كتێبێك كە لە سەر ئەمجۆرە ئەلفبیێیە نووسرابێت بەڵام وەك دەزانین ئەمشێوە ئەلفوبێیە تایبەتمەندییەكی خۆی هەیە، چونكە لە سەردەمی بابانییەكانەوە لە نووسین و چاپكردنی كتێب و رۆژنامە بەردەوامە تائێستا، كەلەپور و كتێبخانەیەكی مەزن بەمشێوە رێنووسە لەبەردەستدایە. بۆیە بۆچوونی هەندێك لە زمانەوان و پسپۆڕانی زمانی كوردی وایە كە زاری سۆرانی كە بەمجۆرە ئەلفبێیە دەنووسن شیاوترە بۆ زمانی ستاندارد و دەڵێن كە ئەم زارە گونجاوترە بۆ بوون بە زمانی ستاندارد، بۆ نموونە د.محسنئەحمەد لەمبارەوە دەڵێت: "زاری سۆرانی ئیستا زاری ستانداردە، ئەمەش كەس نەیسەپاندووە، كورد دەتوانێت سوود لەم بنچینەیە وەربگرێت بۆ دەوڵەمەندكردنی، زاری كرمانجی ئەو پانتاییەی نییە، بەڵام دەشێت شێوەزاری سۆرانی بە كرمانجی دەوڵەمەندبكرێت و دەسەڵاتی كوردی دەتوانێت زارێك هەڵبژێرێت و بیكاتە زمانی ستاندارد، دەشێت سۆرانی بۆ ئەمكارە زۆرتر لەباربێت، چونكە زۆر كاری تیاداكراوە، دواییش لەڕووی تەكنیكەوە سۆرانی رێكوپێكترە و رەوانترە(9). هەروەها بە بۆچوونی د.فەرهاد شاكەلی كە مامۆستای زمانی كوردییە لە زانكۆی ئوسپالا لە سوید، دەربارەی ئەوەی ئایا كام رێنووس بۆ زمانی ستاندارد گونجاوترە؟ دەڵێت:"(نابێت بەهیچ جۆرێك ئەلفوبێی كوردی دەستكاریبكرێت، بەكارهێنانی ئەلفوبێی توركی- لاتینی لەكوردستاندا بەهیچ شێوەیەك نە موناقەشەبكرێت و نە بیریلێبكرێتەوە و د. فەرهاد ئەلفوبێی لاتینی بە ماكی شێرپەنجە (سرگان)ێك ناودەبات كە ئەگەر لەئێستاوە بنەبڕنەكرێت و هەڵنەكەنرێت، لە دواڕۆژێكی نزیكدا دەبێتە هۆی داڕزان و مردنی زمان، فەرهەنگ، شارستانییەت و ناسنامەی نەتەوایەتی كورد(10). رەنگە ترسی نووسەر لە گۆڕینی ئەلفوبێی رێنووسەكەمان فەوتانی ئەو فەرهەنگەیە كە لە رابردووەوە بۆمانماوەتەوە كە لێرەدا باشترین بەڵگە بۆ قسەكانی توركیا بێت كە بەهۆی گۆڕینی ئەلفوبێیەكەیانەوە زیانێكی زۆریان پێگەشت چونكە بێبەشبوون لە زۆربەی ئەو نووسین و فەرهەنگەی چەندین ساڵەی پێش خۆیان كە بۆیانمابووەوە، بەپێی ئەم بۆچوونە بێت ئەلفوبێ كوردییەكە گونجاوترە بۆ زمانی ستانداردی كوردی و هیچ كێشەیەكی نییە، چونكە زمان دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە، ئەمەش وادەكات كە زمانیش وەك هەر دیاردەیەكیدیكەی كۆمەڵایەتی لە گۆڕان و گەشەسەندنی بەردەوامدابێت كە ئەمەش زۆر ئاساییە، لەبەرئەوە زمانناسانی كورد پەییان بەوە بردووە كە ئەم دەستوورە ئەلفوبێیە كوردییە بەبەراورد لەگەڵا هەرسێ زمانی جیهانی (عەرەبی و ئینگلیزی و فەڕەنسی) هیچ ئارێشەیەكی نییە كە مەحاڵ بێت. لێرەدا مەبەست لەوەیە كە ئەلفوبێ كوردییەكە گونجاوترە لە ئەلفوبێ لاتینییەكە، نەك بەو واتایەی كە ئەلفوبێ كوردییەكە سەدلەسەد گونجاوە بۆ زمانی ستانداردی كوردی، وەنبێ كە نووسین بە ئەلفوبێی كوردی هیچ كێشەیەكی نییە، نەخێر وانییە! بەڵكو ئەمجۆرە ئەلوبێیەش بۆ خۆی چەند گرفتێكی هەیە.
ئەو گیروگرفتانەی كە لە ئەلفوبێی كوردیدا هەیە
یەكەم/ سەرەتای گرفتەكەمان بەمشێوە ئەلفوبێیە لەوكاتەوە دەستپێدەكات كە تائێستا نەتوانراوە لەلایەن زمانناسان و شارەزایانی ئەم ئەلفوبێیەوە ژمارەیەك بۆ دانەكانی دابنێن، بەدرێژایی مێژوو ژمارەی دانەكانی ئەم ئەلفوبێیە بووە بە جێگەی مشتومڕ و قسەلەسەركردن، ئەمەش بووە بەهۆی ئەوەی كە زمانناسانی كورد چەند بۆچوونێكی جیاوازیان لەسەر ژمارەی دانەكانی ئەم ئەلفوبێیە هەبێت كە بەمشێوەیەیە:
1-تایەر سدیق ژمارەی پیتە كوردییەكان بە (34) پیت دادەنێت
2-تەوفیق وەهبی ژمارەی پیتە كوردییەكان بە (40) پیت دادەنێت
3-شێخ محمەد خاڵا ژمارەی پیتە كوردییەكان بە (27) پیت دادەنێت
4-جەلادەت بەدرخان ژمارەی پیتە كوردییەكان بە (31) پیت دادەنێت
5-گیو موكریانی ژمارەی پیتە كوردییەكان بە (32) پیت دادەنێت
6-كەمال فوئاد ژمارەی پیتە كوردییەكانی بە (34) پیت دادەنێت
7-هەژار موكریانی ژمارەی پیتە كوردییەكان بە (31) پیت دادەنێت. (11)
8-یەكێكیتر لە زانا و پپسپۆڕانی زمانەكەمان دكتۆرە نەسرین فەخرییە كە لە نامێلكەكەیدا (رێنووسی كوردی) لە ل13دا كە لە ئەلفبای كۆڵیوەتەوە دەڵێ: ژمارەی پیتە كوردییەكان 33 دانەیە، بە ژمارە و وێنە و دەنگەوە نووسیویەتی
9-بۆچوونێكیدیكە كە پێموایە لەهەموو بۆچوونەكان بڵاوترە ئەوەیە كە دەڵێت: لە زمانی كوردیدا (36) فۆنیم بەكاردەهێنرێت كە (29) دەنگیان نەبزوێنە و (7) دەنگیان بزوێنە(12).
لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە چۆنێتی دانان و رێكخستنی فەرهەنگی زارە جیاوازەكان بۆ پێكهاتن و سازبوونی زمانێكی یەكگرتوو دەورێكی باڵای هەیە(13).
دووەم/ وێڕای ئەوەی فەرهەنگنووسانی كورد لەسەر ژمارەی پیتەكان هەروەها جۆری ئەلیفبایەكە كۆك نین، هەریەكەشیان بە بیانوویەك چەند پیتێكی بۆ زیاددەكات یان لێیكەمدەكاتەوە.
بۆ نموونە مامۆستا (فازیل نیزامەدین هەر چوار پیتی (ع –ح-غ-ق) بە پیتی كوردی دانانێت، دەڵێت: ئەمانە هاتوونەتە ناو زمانی كوردییەوە و (د.گیوی موكریانی) هەردوو پیتی (ع –ح) بە كوردی دانانێت، هەرئەمەش وایلێكردووە كە لە زۆر شوێن (ح-غ) تێكەڵابكات. بە بۆچوونی من هەریەكە لەم پیتانە ئێستا فۆنێمن لە زمانی كوردیدا، چونكە بە گۆڕین هەریەكەیان بە فۆنێمێكیدیكە دەبێتە هۆی گۆڕانی واتاكەی یان نەمانی بۆ نموونە: (غاردان) ئەگەر فۆنێمی (غ) بگۆڕین بۆ (خ)، دەبێتە (خاردان) ئەوا وشەكە هیچ مانایەكی نامێنێت.
سێیەم/ یەكێكیدیكە لەو گرفتانەی كە تووشی ئەم رێنووسە دەبێتەوە ئەوەیە كە لە زمان و ئەدەبی كوردیدا پشت بە بڕگە دەبەسرێت بۆ دیاریكردنی كێشی دیڕە شیعرەكان كە بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە رێنووسە لاتینیەكە باشترە و جیاكردنەوەیان ئاسانترە یان هەندێك دەنگمان هەیە كە تائێستا یەكلایینەبووەتەوە كە ئایا ئەمە بە فۆنێم یاخود ئەلەفۆن دابنێین بۆ نموونە فۆنێمی (و) لەگەڵا (وو) كە تەنها لە چەند وشەیەكی كەمدا نەبێت كە بە پەنجەی دەست دەژمێردرێت تێپەڕناكات كە ئەم (وو)وە، واتای وشەكە دەگۆڕن وەك (كوڕ- كووڕ) یان لە هەردوو وشەی (قوڵا – قووڵا) كە لێرەدا دەتوانین بە فۆنێمێكی سەربەخۆی دابنێین، بەڵام بەكارهێنانی ئەم دوو (وو) لەپێناو چیدا كە لە سەدان وشەی وەك (نووسەر- چوون- بوون – دوور – سنوور – چنوور –مێژوو.. هتد) كە هیچ لە واتای وشەكان ناگۆڕێت كە ئەمە بووە بە كێشەیەكی سەرەكی خوێندكار و نووسەر و تەنانەت مامۆستایانی زمانی كوردیشە، چونكە هەر مامۆستایەكی زانكۆ و یان زمانەوانێكی كورد بە ئارەزووی خۆی یەكێكیان بەكاردەهێنێت كە ئەمەش بەهۆی نەبوونی رێنووسێكی فەرمییە كە هەمووان ناچاربكات بە بەكارهێنانی، بەڵام ئێستا من وەك خۆم پەیڕەوی ئەو رێنووسە دەكەم كە دەزگای ئەكادیمیای كوردی (كۆڕی زانیاری)و دەزگای ئاراس لەسەری دەڕۆن، چونكە ئەوە بۆچوونی زۆربەی شارەزایان و پسپۆڕانی زمانی كوردی تێیدابەشدارن. ئەمە وەك ئەلفوبێ
رێنووسی كوردی بە ئەلفوبێی لاتینی
ئەگەر بێینە سەر باسی رێنووسی كوردی بە ئەلفوبێی لاتینی، وەك لەسەرتادا باسمانكرد مێژووی نووسین لەلایەن كوردەوە بەمجۆرە ئەلفوبێیە مێژوویەكی هێندە دوورنییە كە سەدەیەكیش تێناپەرێنێت كە سەرەتای نووسین بەم ئەلفوبێیە لەلای كورد دەگەڕێتەوە بۆ بنەماڵەی بەدرخانییەكان كە لە باكووری كودرستان ژیاون لە ژێردەستی دەوڵەتی عوسمانی و دەسەڵاتی ئەتاتوركەكاندا واتا بیركردنەوە لە گۆڕینی رێنووسی كوردی لە ئەلفوبێی كوردییەوە بۆ ئەلفوبێی لاتینی هەر لە سەرەتاوە لەژێر كاریگەری سیاسەتی تورك و كەمالیستەكاندا بووە ئەگەر بەشێوەیەكی راستەوخۆش نەبێت، سەبارەت بە دامەزراندنی ئەم ئەلفوبێی لاتینییە لەناو كورددا بۆچوونی جیاواز هەیە:
هەندێك پێیانوایە (لوتفی فیكری) دامەزرێنەری كۆمەڵەی كوردستانی خۆشەویستان لە ساڵی (1912) هەوڵیداوە ئەلفبێیەكی لاتینی بۆ زمانی كوردی دابنێت لەلایەكیدی (فائیز بەگ)و (عەبدوڵڵا جەودەت) لە ساڵی 1913 كاریان بۆ ئەوجۆرە ئەلفبێیە كردووە. جگەلەو هەوڵانە، لەپاش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و توركیای نوێ، دەستەیەك لە خوێندەواران و رۆشنبیرانی كورد بە نامیلكە هەوڵیانداوە ئەو ئەلفبێیە لەناو كوردان بسەپێنن، ئەو هەوڵەش ئەوەندە (سیاسی)و (ئایینی) بوون، ئەوەندە (زمانەوانی) نەبوون. لە نموونەی ئەو فەرهەنگانەی كە بۆ گەشەپێدانی ئەم ئەلفێیە نووسراون:
1- رێزمانا ئەلف و بێیا كوردی، میر هەرەكۆل ئازیزان (جەلادەت بەدرخان) 1932،20 لاپەڕیە
2- ئەلفبێیا من، د. كامەران بەدرخان، 1938،32 لاپەڕەیە
هەر بۆیە بە بۆچونی زۆرێك لە نووسەر و شارەزایانی ئەم بوارە،پێیان وایە كە ئەم جۆرە ئەلفوبێیە ئەگەر بۆ زمانی ستانداردی كوردی بەكاربهێنرێت ئەوا كێشەو گرفتەكانی زیاتردەبن بۆ كورد وەك لە قازانج و سودی،چونكە پێیان وایە كە ئەم جۆرە ئەلفوبێیە لەگەڵا زمانی كوردیدا ناگونجێت.
گیروگرفتی ئەلفبێی لاتینی لە نووسینی كوردیدا:
لە نووسین بە پیتی لاتینی تووشی چەند گرفتێك دەبین كە دیارترینیان ئەمانەن:
یەكەم/ هەندێ پیت لە كوردی هەن، وەك (ژ، ش، ح، غ..) كە بەتەنها پیتێكی سادەی لاتینی نانووسرێت، بەڵكو دەبێت پیتێكیتریان بۆبكرێ بە بنەچە یاخود كۆما بەكاربهێنین، وەك:
Z ز ژ
S س š ش
H ه ح
X خ x غ
دووەم/ هەروەها لەو نامیلكانەدا كە لەسەر ئەم جۆرە ئەلفوبێیە نووسراون جیاوازی لەنێوان (ك)و (ق) نەكراوە، هەتا هەندیك دەوێرن بلێن (ق) پیتێَكی كوردی نییە.
(بزرۆكە – i)و (ی- i) لە فۆڕمدا زۆر لەیەكنزیكن، بۆیە ئەگەر وەستایانە مامەڵە لەگەڵا ئەو دووە نەكرێت، ئەوا چەندەها وشەی كوردی تێكەڵی یەكدەكرێن، وەك:
پیت p î t پت pit
فیت x î t فت xit
میل m î l مل mil
سێیەم/ جیاوازی لەنێوان شێوەی پیتە لاتینیەكاندا: شێوەی پیتە لاتینییەكانی (مێجەرسۆن)و (ئەدمۆنس)و (تۆفیق وەهبی) لەسەر سیستەمی زمانی ئینكلیزی دامەزراون، بۆیە هەندێكیان زۆر جودان لەگەڵ ئەوەی جەلادەت بەدرخان (كە زیاتر لەسەر توركی دامەزراوە) یان ئەوەی (عوسمان سەبری)و جەمال نەبەز) (كە لەسەر فەرەنسی نووسراون):
چ ch ç
ش sh š
غ gh x x
چوارەم/ هەردوو فۆنیمی/ ڕ/و /ڵ/ لە نووسینی كوردی كرمانجی سەروو، هێما جیاكردنەوەیان لە /ر/و /ل/ بۆ داناندرێت، ئەم دیاردەیە هەتا لە بەشێك نووسینی نووسەرانی با ئایینی لە ئەلفبێی كوردیش هەیە، ئەو دووەش بەشێوەی جیاواز لەو نامیلكانە نووسراون، هەروەها ئەگەر هێمایان بۆدابنرێت، وەك ئەلفبێی كوردی هەر كێشە نییە؟!
پێنجەم/ هەروەها شێوەی بزوێنەكانی ناو ئەلفبێیەكەش، بێكێشە نییە، (ـــە) بە (e) هەندێجار بە (a) نووسراوە: لێرە (ئەو ew)و (ئاو aw) بە ئەلفبێی كوردی تێكەڵدەكرێت:
هەروەها (ـــە)و (ێ) لەو نامیلكانە تێكەڵدەكرێت:
ئەوە ewa ئەوها دەنووسرێن، بەڵام (ئێوە) لە هەندێكیتر لەیەكترجیاكراونەتەوە:
ئەوە ewa
ئێوە êwa
ئەی سەبارەت بە سیستەمی رێنووسی كوردی كە وشەی كوردی بە بزوێن دەستپێناكات، ئەلفبێی لاتینی وەڵامی چی پێیە؟!
ئا – (ئا+ا) لە لاتینی بە /a/ نانووسرێت، ئەی نەبزوێنی كوردی لەكوێیە؟!
هەروەها وشەی (ئێستا) لە دوو بڕگە پێكدێ و (ئ) نەبزوێنە، كەچی لە لاتینی بزوێنە (ta/ês)(14).
بۆچوونێكی د.فەرهاد شاكەلی زۆر تەواوە بە بڕوای من كە لەمبارەیەوە دەڵێت: "ئەلفوبێی لاتینی لای كورد دیاردەیەكی سیاسییە و راستەوخۆش بەستراوەتەوە بە هەوڵی ئیمپریالیستەوە بۆ دابەشكردنی كوردستان"(15).
بۆیە لەكۆتاییدا ئەگەر بەوردی سەرنجبدەین دەبینین كە بەپێی ئەو تایبەتمەندییانەی كە لە شێوەزاری سلێمانیدا (كرمانجی ناوەڕاست)دا، هەیە دەتوانین بڵێین كە ئەلفوبێ كوردییەكە گونجاوترە بۆ زمانی ستانداردی كوردی.
كۆتایی:
لەكۆتاییدا بە پێویستی دەزانم كە ئاماژە بە هۆنراوەیەكی بەرزی (م. گۆران) بكەم كە لەوپەڕی گەشبینییەوە بۆ چارەنووس و داهاتوی رێنووس و زمانی ستانداردی كوردی دەدوێت، هۆنراوەكە زیاتر لەوەی كە گەشبینیبێت، جۆرێك لە داواكاری و پێشنیاریشی تێدایە كە تێدا ناوی چەندین ناوچە و كەسایەتی ناسراو هاتووە كە دەكرێت بكرێت بە بناغە بۆ دیاریكردنی رێنووسێكی یەكگرتوو بۆ كوردستان كە تێیدادەڵێت:
ئەگەر دوێنێ مامۆستاكان یەك سوڵتانیان پێدەگەیاند
ئەمڕۆ دەبێت مامۆستای كورد دابنیشێت بە راوێژی ورد
رێگەی پێگەیاندن دانێ بۆ ملیۆنان، نەك سوڵتانێ
لە بێشكەی بن هەر سێبەرێك سبەی ئەگەر بێتەدەرێ
خانزادێك، سەڵاحەدینێ، كاكە مەمێ، خاتوو زینێ
ئەوسا بەستەی بێخەمیمان چ پێنووس و چ دەمیمان
بە تاقە یەك زاری شیرین شاخ پڕدەكات لە پێكەنین
ئەوسا خانی خانی سەردەم، بە زمانێك دەنووسێـت مەم
كە پێیدەدوێن نالی و مەحوی، وەك قوبادی وەك مەولەوی.
بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوودم لەم سەرچاوانە بینیوە:
1-پ.ی.سەلام ناوخۆش، دیمانەیەكە نەریمان خۆشناو سازیداوە لە سایتی زمانناسییەوە وەرگیراوە، بڕوانە www.zimannasi.com
2-د.ئەوڕەحمانی حاجی مارف: رێزمانی كوردی، ل 89
3-د.شێركۆ بابان: زمانەوانی، ل144
4-عەلی سدیق: كێشەی زمانی ستانداردی كوردی، ل45
5-سەلام ناوخۆش و نەریمان خۆشناو: زمانەوانی، ل199
6- پ.ی. سەلام ناوخۆش و نەریمان خۆشناو، ئیدریس عەبدوڵڵا: كوردۆلۆجی، ل102
7-ئەحمەد هیرانی: گۆڤاری زمانناسی، مۆمدانەكانی ئەلفبای كوردی و نیگایەك بۆ ڤاوڵی (i)، ل14
8- سەلام ناوخۆش و نەریمان خۆشناو، ئیدریس عەبدوڵڵا: سەرچاوەی پێشوو، ل112
9- عەلی سدیق: هەمانسەرچاوەی پێشوو، ل64
10-د. فەرهاد شاكەلی: زمانی كوردی لە ئاستانەی سەردەمێكی تازەدا، ل81
11- د. ئومێد بەرزان برزۆ: زمانەوانی، ل109
12-نیعمەت عەلی سایە: رێزمانی كوردی و زاری كەلهوڕی، ل6
13-ژیلوان عەبدوڵڵا هەڵەدنی: كورتە مێژووی زمانی كوردی و شێوەزارەكانی، گۆڤاری كۆچ، ژ (15)، ل239
14-پ. ی. سەلام ناوخۆش و نەریمان خۆشناو، ئیدریس عەبدوڵڵا: هەمانسەرچاوەی پێشوو، ل 124
15- د. فەرهاد شاكەلی: هەمانسەرچاوەی پێشوو، ل119.
|
|
41987
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|
govari koch| All rights reserved © 2010