پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیل
ن: س. میناسیان
و: ماجید خەلیل
ئەم توێژینەوەیە تەرخانكراوە بۆ سەرلەبەری پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیل لە چوارچێوەی تەواوی پرۆسە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێزیك و ناوەڕاستدا. هاوكات رەوشی گشتی و مێژووی ئەو پێوەندییانە نومایانكراوە و بەتایبەتی جەختكراوەتەوەسەر پێوەندییەكانی ئیسرائیل و كورد لەپاش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لەنێوچەكەدا. پاشان هەوڵی بەكارهێنانی كارتی كوردی لەلایەن ئیسرائیلەوە دژبە وڵاتانی عەرەبی لەنێوچەكەدا بەوردی خوێندنەوەی بۆكراوە. هاوكات گۆڕانكارییە سیاسییەكان لەسەر ئاستێكی بەرین پاش بەڕێوەچوونی پرۆسەی سەربازی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی لە ئێراق شەنوكەوی پێكراوە و كاریگەری گشتی تەمامی پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیل لەومیانەدا خراوەتەژێر پرسیارەوە.
پێشەكی
لە ساڵی 2001دا تیمێكی پسپۆڕ لە شارەزایانی ئیسرائیلی و هیندی و ئەڵمانی لەتوێژینەوەكەیاندا ئەوەیان بڵاوكردەوە كە جووەكان لەڕووی پێویستەگی رەگەزییەوە دارای رابردوویەكی دوورن لەتەك كوردەكاندا. توێژینەوەكە سەرپەرستیدەكرا لەلایەن تیمێك لە پرۆفیسۆری شارەزا لە زانستی بۆماوەزانیی لە زانكۆی عیبری لەوانە پرۆفیسۆران ئۆبینهایم و مارینا. لەڕاستیدا ئەنجامەكان دەریدەخەن كە پێوەستەگی و نێزیكی جووەكان و دانیشتوانی ئێستەكانێ لە كوردستان فرە روونتر و خاوێنتر سەلمێنراوە لەو پێوەستەگییەی كە لەنێوان جووەكان و هامسا عەرەبەكانییدا هەیە، ئەوانەی كە دەگەڕێنەوەسەر گروپی سامی نەژادەكان. بەگوێرەی ئەنجامگیرییەكانی پرۆفیسۆر ئۆبنهایم، لەتەواوی توێژینەوەكانی هەوەڵدا خزمایەتی جینەتیكی لەنێوان عەرەب و جوودا راستییەكی بێمشتومڕبوو، ئەوەیش لەبەرئەوە بوو كە تائەوكات كرۆمۆسۆمی مرۆڤی كورد توێژینەوەی لەبارەوەنەكرابوو. لەڕاستیدا خزمایەتی هاوخوێنی عەرەب و جووەكان لەسەر ئەو تیۆرە بونیادنرابوو كە رەنگە بەشێك لە عەرەبە فەلەستینییەكان تێكەڵ بەو جووانە بووبن كە هاتوونەتەسەر ئاینی ئیسلام، ئەمەیش لەوسۆنگەیەوە سەرچاوەدەگرێت كە وابەستەگی جینیی لەنێوان جوولەكە و عەرەبەكانی دەرەوەی فەلەستین لەوانە عێراق و لوبنان و سوریا فرە لاواز و گومەسارە(1)
ئێستەكانێ توێژینەوەی ئامادەكراو بەكەڵكوەرگرتن لەدوواین دەستهاوردەكانی زانستی بۆماوەزانی مرۆڤ و بەكەڵكوەرگرتن لەتێكڕای تیۆر و تواناكان ئەنجامدراوە كەتێیدا بەكارهێنانی وردترین ئامڕاز و ئاكار خوێندنەوەی بۆكراوە. بەگوێرەی توێژەران كورد و جوولەكە دارای پێشینە و باپیرانێكی هاوبەشبوون و لە نێوچە سنورییەكانی نێوان ئێراقی ئێستەكانێ و توركیەدا نیشتەجێبوون. بەپشتبەستن بە تیۆرەكانی هەموو ئەو نوسەرانە جووەكان بەزۆری پێوەندی خزمایەتی لەتەك كوردەكاندا ناشارنەوە و تاڕادەیەكیش ئەرمەنی و ئیتاڵییەكان لە تەوەری وابەستەگی هامخوێنیاندا دادەنێن، بەگوێرەی بیروڕا سەلمێنراوەكان جووەكان لە باكووری رۆژهەڵاتی دەریای سپی نێوەڕاستەوە پێدابوون و هەڵتۆقیوون(2)
ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوەیە، بە چاوپۆشی لە راستودروستیی زانستییان دیسانەوە پیشاندانی نموونەیەكیترن لە پێوەندییەكانی كورد و جوولەكە بەدرێژایی سەدەكانی رابردوو. لەڕاستیدا ریشەی قوڵی مێژوویی پێوەندییەكانی كورد و جوولەكە لەپاش دامەزراندنی قەوارەی جوولەكە بایەخێكی ئەوتۆ و تایبەتی بەدەستهێناوە لەبەرامبەر هەموو گەشەكردنە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێزیك و ناویندا. جووەكان ئێستەكانێ زێدەتر بوونەتە نموزەجێكی دیار لەنێوچەكەدا بەتایبەتی لەپاش گۆڕانكارییە جیۆسیاسییە دوور مەوداكان لەهەرێمەكەدا، هەموو ئەو گۆڕانكارییانەیش دەرهاویشتەی ئەو جەنگە بوو كە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی لە ساڵی 2003دا لەئێراقدا بەرپایانكرد، لەپاش ویش پرۆسەگەلێكی سیاسیی لەدووی خۆی هێنایەگۆڕێ.
دووەم: باكگراوندی مێژوویی
بەدرێژایی سەدەكانی رابردوو باكووری ئێراقی ئەمڕۆ شوێنی نیشتەجێبوونی زمان و نەتەوە و ئایینە جۆراوجۆرەكان بووە. موسڵمانەكان بە توركمان و كوردە، دییانەكان بە ئەرمەنی و ئاشوورییەكانەوە لەتەك ئێزیدی و جووەكان لەم خاكەدا پێكەوە بەدرێژایی مێژوو نیشتەجێبوون. لەكاتێكدا كە كورد و ئێزیدییەكان و تاڕادەیەكیش ئاشوری و جووەكان لە نێوچە شاخاوییەكاندا نیشتەجێببون و لەدەوارەكاندا رەوەندبوون و مژووڵی ئاژەڵداری و كشتوكاڵ بوون. هاوكات ئەرمەنییەكان و بەشێك لە جووەكان لە شار و شارۆچكە گەورەكاندا نیشتەجێكرابوون، ئەوان رۆڵی سەرەكییان دەگێڕا لە بەڕێوەچوونی كارووباری بازرگانی و بەڕێوەبردن و سەرمایەگوزاریی بازاڕدا.(3)
سەبارەت بە هەوەڵ نیشتەجێبوونی جووەكان لەنێوچەكەدا پێویستە بگەڕێینەوە بۆ شەنوكەوكردنی سەردەمە كۆنەكانی مێژوو. بەگوێرەی كتێبی پیرۆز. پاش شكستی پادشانشینی ئیسرائیل لەلایەن شەلمانەسری سێهەمی پادشای ئاشورییەوە لە 772 پێشزایین. لەئاكامدا بەشێك لە جووە دەستگیركراوەكان بەزۆرەملێ لەنێوەندی میزۆپۆتامیادا نیشتەجێكران. هاوكات بەختنەسری دووەمی بابلی بە هەماهەنگی لەتەك میدییەكاندا توانی شكست بە ئاشورییەكان بهێنێت و یەهودا ملكەچ بە قەڵەمڕەوی خۆی بكات، لەمكاتەیشدا بەشێك لە جووەكان لە بابل و نێوچەكانیدا نیشتەجێكران. دوواتر یەهودییەكانی بابل توانیان پێوەندییان لەتەك هاونیشتمانییەكانیان لە ئیسرائیل زیندووڕابگرن و پشتیوانی لەیەكتری بكەن، بەتایبەتی لە سەردەمەكانی دوواتردا كۆمەكی یەكترییانكرد لەخەباتیاندا دژبە فەرمانڕەوایی رۆم لەنێوچەكەدا. بۆ نموونە لەكاتی داگیركاری رۆمانەكاندا بۆ نێوچەكە جووەكان راپەرین و ملیاننەدا بۆ داگیركردنی نێوچەكە، وەلێ ئیمپراتۆر تراجان فرە بە تووندی راپەڕینی جووەكانی دامركاندەوە و سەركوتیكردن. دوواتر لە عەیامی فەرمانڕەوایەتی پارسییەكاندا، جوولەكەكانی ئێران بەهرەمەند ببوون لە جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی نێوخۆیی بۆ خۆیان، ئەوان لەژێر ركێفی فەرمانڕەوایەكی هەرێمیدا بەڕێوەدەبران، كە لە دەرەوەی جووەكاندا دیاریدەكرا بۆئەو پۆستە(4). ئاماژە بە سەرچاوە رۆمانی و یۆنانییەكان لە ئاكامی داگیركردنی فەلەستین (71-83)پ. ز لەلایەن پادشای ئەرمەنی تیگرانی مەزنی دووەم دیسانەوە زۆرێك لە جووەكان لە نێوچە پایینییەكانی بانەكانی ئەرمینیا كە دەكەونە تەك باكووری میزۆپۆتامیا نیشتەجێكران، بەتایبەتی برانە پێتەختی تازە دامەزراوی ئەرمینیا تیگرانكێرت كە لەلایەن تیگرانی مەزنەوە بونیادنرابوو. (دەكەوێتە سەروی سەرچاوەی رووباری دیجلە)وە(5). وەلێ لە قۆناغەكانی دوواترا هەمان ئەو جووانە بەئاراستەی باشوور لە باكوووری میسۆپۆتامیادا رەگیانداكوتی. لێرەوە خاخامە جووەكان كاریانكرد بۆبرەودان بە چالاكی میسیۆنێری (بانگەواز بۆ ئایینی جوو) بۆئەوەی دانیشتووانە نێوچەییەكەی ئەوێ وەرگێڕنەسەر ئایینی جوو، ئەوان فرە بەسەركەوتوویی ئەمكارەیان ئەنجامدا. بەگوێرەی زانیارییەكانی تەلموود و ئەفسانەی جووەكان لە دەستپێكی كاردا زۆرینەی دانیشتووانی ئەربل (هەولێری ئێستا) ئایینی جوولەكەیان پەسەندكرد لەنێو ئەواندا تەنانەت خانەوادە و بنەماڵە فەرمانڕەواكانی ئەدیابین دەبینران(6). لە جەنگی دژبە جووەكان لەلایەن فلافیۆس جۆزیفیۆس كە بە هەوەڵ رووبەڕووبوونەوەی جووەكان لەتەك رۆمانەكان دادەنرێت لە (66)پ.زدا، ئەوە دووپاتكراوەتەوە: "خزموخوێشی مۆنۆبازوس پادشای ئەدیابین نێوبراون بە مۆنۆبازوس و كێنیدیوس" نەبەردییەكی بێوێنەیان لەجەنگدا نواندووە دژبە رۆمانەكان، هەروەها لەنێو هەموو ئەو پاڵەوانانەی كە بەرگرییان لە ئۆرشەلیم دەكرد، ئاماژە بە فلاڤیوس دەكرێت. ئەو یەكێك بوو لە قارەمانەكانی خەڵكی ئەدیابین و كوڕی نەباتیوس بوو كە بە چاگیراس نێوزەددەكرا، ئەم ناوە مانای (پیاوە شەلەكە)ی دەگەیاند.(7) لەهەر روویەكەوە لێكیبدەینەوە، هیچ لاموجیمێكی پێناوێ كە جووەكان لەدەستپێكی سەردەمی نوێدا شوێنێكی دیار و كارایان هەبووە و گێڕاوە لەهەموو ئەو نێوچانەدا كە ئێستەكانێ كورد تێیاندا ریشەیانداكوتاوە.(8) هاوكات پێویستە جەختیش لەوەبكرێتەوە كە هەر لەم نێوچەیەدا بوو لە قۆناغەكانی پێشوتریدا كتێبی تەلموود بۆ هەوەڵجار هاتبووەبوون. هەرچەندە بڵاوبوونەوەی ئایینی دییان (مەسیحییەت) لە ئەدیابین هەروەك كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكانیتری جوولەكە ئامادەیی هەبوو، وەلێ جووەكان توانیان تا نێوەڕاستی سەدەی بیستەم و دامەزراندنی كیانی سیاسیی ئیسرائیل وەك گروپێكی ئیتنی بەرچاو لەوكۆمەڵگەیەدا بمێننەوە. لەنێو هەردوو خانەوادەكان و پەرستگا ئاینییەكانی جوودا كوردانی جوولەكە بە دیالێكتی ئارامی قسەیاندەكرد لەكاتێكدا ئەوە باوبوو لەكوردیدا.(9) هاوكات هەندێك لە جوولەكە كوردستانییەكان لەتوانایاندا هەیە بە زمانی ئارامی نوێ بدوێن، ئەگەرچی ئەمە لەسەر ئاستێكی دیاریكراوە.(10) گروپێكی گچكەی عەرەبی زمان كە لە كۆمەڵگە نیشتەجێبووەكانی جوولەكە لە شاری نسیبیندا بوون، ئەوانە بە جوولەكەی كوردستانی پۆلێنكرابوون.(11) زۆربەی بوارەكانی كلتور و فەرهەنگی كورد و جوولەكە بەتەواوی ئاوێزانی یەكتری بوون، بەجۆرێك لە داستان و ئەفسانە باوەكانی جوولەكەدا ئەسڵ و نەژادی كورد دواجار وەك جوو لەپێشچاودەگیرێت. هەندێك پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە كورد سەر بەیەكێك لە هۆزە جیابووەكانن لە ئیسرائیل یاخۆ رەسەنی كوردەكان پێوەندیداردەكرێت بە سولەیمان پێغەمبەرەوە.. هتد.(12) پێوەندییە نێزیكەكانی نێوان كورد و جووەكان لە قۆناغەكانی دوواتردا ئەو راستییەیان لەخۆیاندا نومایانكردووە. بۆ نموونە كاتێك شاعەباسی سەفەوی لە كۆتایی سەدەكانی شازدە و سەرەتای سەدەی هەڤدەدا بۆ پاراستنی سنووری وڵاتەكەی وەك پەرژینێك هەندێك لە هۆزە كوردییەكانی لە هەرێمی خۆراساندا نیشتەجێكرد، هاوكات هەندێك لە جووی كوردستانیش لەتەك ئەواندا نیشتەجێكران، ئەوان هەرچەندە گروپێكی گچكە بوون لەكۆمەڵگەكەدا، وەلێ فرە بەتوندوتۆڵی پێوەستبوون بە كۆمەڵگەكەوە. لەڕاستیدا نیشتەجێكردنی جوو لەوسنوورەدا وەك هەوڵێك بۆ برەودان بە گەشەی ئابووری هەرێمەكە لە ئەجێندای میریدا كەڵكیلێوەرگیرابوو. لە سەدەی هەڤدەهەمدا جۆرێك لە ئازادی رێژەیی بۆ ژنانی كورد لەنێو گروپی جوولەكە كوردستانییەكاندا فەراهەمهاتبوو، لەودەمەدا ئەسێنەس بارزانی وەك ژنێك بۆ هەوەڵجار بووە كاربەدەست و ناونیشانی رەبەنیكی پێدرا (پلەیەكی ئایینی نێو جووەكانە). بابی ئەم خانمە خاخامی ناسراو ساموئیل بارزانی بوو كە ساڵی1630 توانی ژمارەیەك لە قوتابخانەی جووگەرا لەكوردستاندا دابمەزرێنێت كە دواجار ئەسێنەس بووە بەرپرسی ئەكادیمیای جووەكان لە شاری موسڵ لە ئێراق.(13) لەڕاستیدا ئەم گروپە ئیتنییەی جووەكان دارای چەندین نێو بوون لەوانە: جووەكانی كوردستان، جووەكانی زاخۆ، جووە ئاسوورییەكان. جووی كوردستانی فرەجار خودی خۆیان دەگەڕاندەوە بۆ جووەكانی تارگەم یاخۆ گەلی تارگەم، ئەوان بە دیالێكتی رۆژهەڵاتی لە زمانی ئارامی نوێ دەدوان كە نێزیك بوو لە زمانی تەلموودی بابلییەوە. دیارە كە بەدڵنیاییەوە ئەم زمانە بە نەزمێكی دراماتیكی گۆڕانی بەسەرداهاتووە بەتایبەت لە رۆژگاری بابلییەكانەوە، هەربۆیە لەم رەوشەدا بڕێكی ئێجگار گەورە وشەی هاوردە لە زمانەكانی عەرەبی، توركی، فارسی، كوردی و عیبریی كلاسیكیی تێكەڵ بە زمانەكەیان بووە و پێكەوەسازاون. بەگەڕانەوە بۆ كتێبی لەشن تارگەم ئەوە رووندەبێتەوە كە جووە كوردستانییەكان باوەڕیانوایە كە ئەم زمانە دەرهاویشتەی تێكەڵەیەكە لە زمانی خەڵكی رەشۆكی و قسەكردنی جووەكانی ئاشوور و بابل. هاوكات ئەم زمانە جیاوازییەكی ئێجگار مەزنی هەیە لەتەك ئەو دیاڵكتە هاوشێوەی كە دانیشتووانی مەسیحی و عەرەبە ئێراقییەكان پێیدەدوێن. ئەمەش بەگەڕانەوە بۆ زانیاری زمانی جووەكان وەك شاخاوییەكان. زمانی جووەكان دەگەڕێتەوەسەر زمانی جووەكانی زاخۆ، لەبەرئەوەی زۆربەی جووەكانی لەم گروپە ئیتنییەدا لەزاخۆدا ستاریانگرتبوو و ژینگەكەشیان لە باكووری ئێراقدا سەرچاوەی گرتبوو. لەنێو ئاپۆرەی شارەكاندا جووەكان مژوڵی پیشە دەستییەكان بوون یاخۆ وەك جوتیاری سەرگەرمبوون بە كشتوكاڵی باخەڕەز یاخۆ چاندنی گەنم و تووتن، هەندێكیشیان سەرقاڵی پەروەردەی مەڕوماڵات بوون و ئاژدەڵدارییان دەكرد، دیارە كە ئەمشێوە گوزەرانەیش بەگوێرەی گروپە جووەكانیتر كارێكی دەگمەن و شاز بوو.(14) تێكڕای ژمارەی جووەكانی كوردستان بەگوێرەی خەمڵاندنە جیاوازەكان لە نیوەی سەدەی بیستەمدا 40 بۆ 50 هەزار كەس دەخەمڵێنران. هاوكات زانیاریگەلیتریش لەو خەمڵاندنانەدا كەڵكیلێوەرگیراوە. سەرچاوە ئیسرائیلییەكان بەپشتبەستن بە ئاماری دانیشتوانی ئیراق، لە ساڵی 1947دا دابەشبوونی جووەكان لە باكووری ئێراقدا بەمجۆرە دیاریدەكات: 3109 جوو لە پارێزگای هەولێر، 4042 جوو لە پارێزگای كەركووك، 10345 جوو لە پارێزگای موسڵ، 2271 جوو لە سلێمانی، 2851 جوو لە پارێزگای دیالە كە بەشێوەیەكی گشتی 22682 كەس لەو جووانە لەنێوچە كوردنشینەكاندا ژیانیاندەگوزەراند.(15) دیارە لە دەستپێكی سەدەی شازدەهەمدا جوو بەشێوەیەكی هەمیشەیی لە فەلەستین بوون. بەدرێژای سێ سەدەی داهاتوو لەو رابردووەوە هیچ ئاماژە یاخۆ راپۆرتێك لەمەڕ كۆچی جوولەكە لە كوردستانەوە بۆ فەڵەستین بەردیدەناكەوێ. لە 1900 تا 1926 نێزیكەی 1900 جوو لە كوردستانەوە كۆچیانكرد بۆ فەلەستین، هەروەها لە 1935 نێزیكەی 2500 جوویتر كوردستانیان جێهێشت. لەپاش جەنگی جیهانی یەكەم تەنها گروپێكی كەم لە جووەكان لەقەوقازێدا دراوسێ لەتەك شاری تەفلیس نیشتەجێبوون. ئەوان دەچنەوەسەر هەرێمێك بەنێوی لاكلوخ كە ئێستەكانێ گومەسارە. هاوكات ئەوان خۆیان دەبەنەوەسەر سرێل یاخۆ جوو كە نێوەكانیان هەڵهێنجاوە لە وشەی ئیسرائیلەوە. لە كۆتایی سییەكانیشدا هەندێك لە جووە كوردەكانی شورەوی لەڕێگەی توركیاوە توانیان كوردستان بەجێبهێڵن و روولە فەلەستینێ بنێن. زۆرترینی ئەو جووانەیش كە لە زێدی خۆیان مانەوە لە ساڵی 1951دا راگوێزران بۆ كازاخستان. دوای مەرگی ستالین و دەستپێكردنی تواناسازی و نوێسازی لەوڵاتێدا هەموو ئەو جووانەیش وردەوردە بەرەو ئیسرائیل كۆچوباریان دایەبەر. ئیتر تەنها كۆمەڵگەیەكی گچكەی جوو لەكازاخستانێدا مایەوە. لە دەستپێكی هەشتاكاندا جووە كازاخستانییەكانی شورەوی زیاتر نەبوون لە 2000 جوو لەووڵاتەدا كە بەگشتی لە تەفلیس و ئالمائاتادا نیشتەجێببوون.(16) لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە هاوپەیمانێتی ئیسرائیلی جهانی دەستیكرد بە كردنەوەی قوتابخانەگەلێك بۆ بەرنامەی فێركاری لەنێو جووە كوردستانییەكاندا. ئەم هەوڵانە بۆ ئاوڕدانەوە لە جووە كوردەكان تا دامەزراندنی قەوارەی ئیسرائیل درێژەیكێشا، لەونێوەندەدا چەندین فێرخواز و فێركراو لە هەرێمە كوردییەكاندا دەركەوتن، تەنانەت پرۆگرامەكان هاوڵاتییانی ناجوولەكەیش بەهرەمەنددەبوون لێیان. لەلایەكیترەوە جووەكانی ئێراق بەتایبەتی ئەوانەی لە پارێزگاكانی نێوەندێدا نیشتەجێببوون، لە سەردەمی دەسەڵاتداریەتی عوسمانییەوە رۆلێكی ئێجگار كاریگەریان دەگێڕا لە كایەی ئابووری و فەرهەنگی و تەنانەت ژیانی سیاسیی وڵاتدا. پاش ئەوەی ئێراق لەلایەن بەریتانیاوە بەشێوەیەكی فەرمی وەك وڵاتێكی سەربەخۆ حیسابی بۆكرا لە 1932دا. ئیتر جووەكانی ئێراق پێگەی بڵندی خۆیان لەئێراقدا پاراست و توانییان رۆلێكی فرەبەرچاو لە كاری گەورەی بازرگانی و خزمەتگوزاری مەدەنیدا بگێڕن. هەوەڵ گۆڕانكاری لەباری سەرنجی جووەكاندا بۆئەوەی خۆیان نومایانبكەن لە كۆتایی سییەكاندا ئاشكرابوو. كاتێك هەستی لایەنگریكردن بۆ نازییەكان لەئێراقدا مقۆمقۆی تێكەوتبوو. ئەوكات كوشتوبڕی جووەكان لەئێراقدا سەریهەڵدا، وەلێ بەزوویی لەلایەن سوپای بەریتانیاوە هەوڵی كشتوبڕی جووەكان دامركایەوە.(17)
دووەم: پێوەندییەكانی ئیسرائیل و كورد پاش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل
لەگەڵ هەڵایسانی ئەو جەنگەی كە نێودەبرێت بە جەنگی فەلەستین یاخۆ جەنگی ئیسرائیل لەپێناو سەربەخۆییدا لە (1948-1949)دا ئیتر جووەكان كەوتنەژێر چەوساندنەوە بەزەبری حكومەتە عەرەبییەكانەوە. بۆ نموونە كۆمەڵگەی جوونشینی ئێراقی لەو مێژووە بەدوواوە خۆی لە بارودۆخێكی دژوار و دەردناكدا دییەوە، ناچار قۆناغی جێهێشتنی وڵات بەشێوەیەكی زۆر خێرا لەنێوواندا دەستیپێكرد.(18) بەمجۆرە زۆرترینیان لە ماوەكانی 1948-1952) ئێراقیان بەجێهێشت و روویانكردە كیانە ساواكەیان. جووە كوردستانییەكان لەئیسرائیلدا بەردەوام ژیانێكی گۆشەگیریان هەبوو، ئەمەش هۆكاری درێژەدان و مانەوەی كلتور و زمان و بۆنە كوردییەكان بوو لەنێویاندا. دەتوانین بڵێین تێكڕای جووەكانی ئێراق لە ئیسرائیل نێزیكەی 120- 130 هەزار جوو دەبوون. ئەوانە یەكێك لە كۆنترین گروپە پەراگەندەكانی جوو بوون كە لەپێناو ئیسرائیلدا وڵاتیان بەجێهێشت و تێكەڵ بە بیروراكانی زایۆنیزم بوون، ئەوان لەپاش دامەزراندنی كیانی ئیسرائیل گرنگییەكی ئێجگار مەزنیان هەبوو، بەتایبەتی لە تەنگژە و نائارامییەكاندا كە كۆمەڵگەی ئیسرائیلی لەپاش هەوەڵ جەنگی عەرەب ئیسرائیل رووبەڕووبووەوە. لەواندا تەنها 5000 جوو ئەوەیان دایەدواوە كە ئێراق و بەشێوەیەكی سەرەكی باكووری ئێراق بەجێبهێڵن، دیارە ئەوەیش لەپێناو چەند هۆكارێكی جۆراوجۆردا بوو، لەگەڵ ئەوەشدا لەبەر مەترسی تۆڵەسەندنلێیان زۆرترینیان لەپاش جەنگی شەش رۆژەی 1967 بە چەندین رێ و رێچكەی جیاواز توانییان وڵات بەجێبهێڵن.(19) جووە كوردستانییەكان بەشێوەیەكی گشتی لە سنووری زاخۆدا بەتەواوەتی پووكانەوە و كۆچیانكرد، وەلێ هەندێكی كەم لە كەسە زەنگین و ساماندارەكانیان بەهۆی وازهێنان لە بیروباوەڕەكەیان و پەسەندكردنی ئیسلام لەوێندەر مانەوە تابتوانن پارێزگاری لە سامان و موڵكەكانیان بكەن. لەڕاستیدا یەكێك لە دژوارترین كێشەكانی كۆچوڕەوی یەهودییەكانی ئێراق بۆ ئیسرائیل بریتیبوولە گرفتی هەڵكەندن و راگواستنیان. لەسەرەتادا ئاژانسی جووەكان وای گریمانە كردبوو كە جووەكان لە بەسرەوە سوار پاپۆڕ دەكات بەرەو بەندەری ئیلاتی ئیسرائیلی. لەڕاستیدا ئەم گریمانەیە زۆر ئەستەم بوو، ئەویش لەبەر هۆكاری گرژی پێوەندییەكانی نێوان ئێراق و ئیسرائیل و هاوكات گەمارۆی تەنگە سەرەكییەكان لەوانە تەنگەی تیران لەلایەن وڵاتی میسرەوە، ئەوەش لەكاتێكدا بوو كە ئێراق رێگەیدابوو تەنها بە گواستنەوی جووەكان لەڕێگەی هەوایی بێلایەنی قوبرسەوە. لە ئاكامی ئەم رێگەپێدانەدا هێڵی ئاسمانی ئیسرائیلی لەسەر ئاستێكی فرەفراوان توانی نێزیكەی 113 هەزار جوو لە مانگی 5ی 1950 تا مانگی 12ی 1951 لە ئێراقەوە بەرەو ئیسرائیل رابگوێزێت. لەلایەكیترەوە هەندێك جووی ئێراقی كە زۆربەیان كورد بوون لەڕێگەی وڵاتی توركیا و ئێرانەوە توانییان ئێراق بەجێبهێڵن. بەم نەزمە تێكرای جوولەكە كۆچەرەكان لە ئێراقەوە خۆیدا لە 121 هەزار جووی كۆچەر. جووەكان بە گەیشتنیان بۆ ئیسرائیل بێگرێوگۆڵ و كێشە نەبوون. ئەوە جیا لە سەختی و ناهەمواری ژینگەی نوێ و راهاتن لەتەك دەیان هەزار مرۆڤی بێبەری بوو لەو ژیانەی كە بەدرێژایی تەمەنی لەسەری راهاتبوو. كێشەی كوردانی جوو بریتیبوولە گرفتی پێوەندیكردن لەتەك گروپە جۆراوجۆرەكانی دانیشتوانی ئیسرائیل. بەگوێرەی مێژوو زۆرترین بڵاوبوونەوەی جووەكان بە ئەشكنازی نێودەبرێت. تەنانەت دوای رووداوی هۆڵەكۆست كە بووە هۆی لەنێوچوون و قڕكردنی زۆرینەی جووە ئەوروپییەكان. ئەشكنازی (نەوەی دوایین لە سەرانسەری جیهاندا) ژمارەیەكی زیاترن و لەپێشترن لەهەموو لقەكانیتری جوولەكە لە سەرانسەری جیهاندا. هەر ئەشكنازی بوون كە نوێنەرایەتی زۆرینەی دانیشتوانی ئیسرائیلیان كرد و توانیان تەواوی جومگە سەرەكییەكانی ژیانی فەرهەنگی و سیاسی و ئابووری ئیسرائیل بكەن. لەڕاستیدا هەمیشە تەنگژەیەك لەنێوان ئەشكنازییەكان و جووەكانیتر ئامادەیی هەبووە. بەتایبەتی ئەو جووانەی كە نێودەبران بە جوولەكەی رۆژهەڵاتی، ئەوەیش بە لەپێشچاوگرتنی جیاوازییەكانیان لە جیهانبینییان بۆ كەلتور و زمان و خودشناسییان یاخۆ بۆ جیهانبینی كۆمەڵناسییان. لەڕاستیدا هەموو ئەو روانگەیە بەگوێرەی جووە ئێراقی و كوردستانییەكان دروستە. جووە كوردستانییەكان بە پێودانگی مێژوو راستەوخۆ بوونەتە نەوەی كۆنترین كۆمەڵگە و رەسەنایەتییان هەیە لەوكۆمەڵگەیەدا ئەوان بە ستانداردی تایبەتمەندی فرەجیاوازترن لە گروپە جوولەكەكانیتر. جووەكانی ئێراق شیاوترینن، هەرگیز ناتوانرێت بە دەمارگیری و جیابینینەكانی دەوڵەتی نوێ پەرێزبخرێن، چوون ئەوان پێیانوایە لەچاو جووەكانیتردا شێوە ئەرستۆقراتێكن لەكۆمەڵگەكەدا. لەهەمووی گرنگتر جووە كوردەكان زیاتر لێبووردەیی و بواری تێكەڵی و هاموشۆی كۆمەڵایەتییان لەگەڵ موسڵمانەكان هەبوو. تەنانەت بەدرێژایی چەندین دەهە ژیان لەئیسرائیلدا جووە كوردەكان ئەوین و عیشقیان بۆ وڵاتی دایك لاوازی بەخۆیەوە نەبینی.(20) هەبوونی سەرچاوەیەكی سەرەكی مەعریفە و زانیاری لەسەر دیمەنە سیاسییە كوردستانییەكان. هۆكارێك بووە تا جووە كوردستانییەكان هەمیشە دارای رۆڵێكی ئێجگار گرنگ بوونە لە رامیاری ئیسرائیلی پێوەست بە كوردەكان. لەهەموو ئەگەرێكدا لە ئیسرائیل تەنها فاكتەری رەگەزی و سیاسیی كوردیی نرخێنراوە ئەویش بەهۆی رەچاوكردنی رەوشی باسكراوەوە بووە كە لەكۆتاییدا ئەم رەچاوكردنە بووەتە مایەی بایەخی ورد و پێشكەوتنی ئەجێندای سیاسیی لە رامیاری ئیسرائیلدا. لەڕاستیدا لەنێوەڕاستی شێستەكانەوە قۆناغێكی نوێ لە پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیل دەستیپێكردووە وەك دژایەتییەكانی كورد بۆ حكومەتی نێوەندی ئێراق لە شارۆچكەكانی باكوووری ئێراقەوە، دوواجار ئەم رەوشە ملیكێشا بۆ خەباتی گەریلایی بەشێوەیەكی ئاشكرا دژبە دەسەڵاتدارێتی بەغداد و هاوكات ئاڵۆزییەكان بەرۆكی وڵاتانی دراوسێ وەك توركیا، سوریا، ئێرانیشی گرتەوە. باوەڕوایە كە یەكێتی سۆڤییەت لەودەمەدا رۆڵی ئاگری ژێركای دەبینی لە بگرەوبەردەی نێوان كورد و دەسەڵاتەكانی نێوەنددا. كاتێك لە كۆتایی چلەكاندا كۆماری مهابات لە باكووری خۆرئاوای ئێران شكستیپێهێنرا، ئەوكات یەكێك لە رێبەرەكانی ئەو قەوارەیە مەلا موستەفای بارزان هامڕا لەتەك دوو هەزار لە پێڕەوانی توانیان دڕبە سنوورە تەنراوەكانی ئێران بدەن و بەرەو یەكێتی سۆڤیەت قوتاربن. لە ساڵی 1957دا تیپێكی كارا كاریدەكرد بۆ راهێنانی كوردەكان لە نێوچەی تاشقەند و چیرچیك. كوردەكان بارزانی رێبەرایەتیدەكردن، دواتر ئەوان بەشێوەیەكی نهێنی لە نێوچە كوردییەكانی ئێراندا خۆیان حەشاردا. بەشێكی بەرچاو لە فەرماندە مەیدانییەكان ئەوانەی یەكلاببوونەوە بۆئەوەی خەباتی چەكداری باشترین رێگەیە لەماوەی راپەڕینی كورد لە ئێراق و پاشان لەپارچەكانیتردا هەموویان سەربەو تیپە راهێنراوەی كورد بوون.(21) هەوەڵین سەركەوتنەكانی كوردی ئێراق لەخەباتەكەیاندا دژبە رژێمی بەغداد سەرنجی خزمەتگوزارییە تایبەتەكانی ئیسرائیلی راكێشا كە ئەوانی وەك هاوپەیمانێكی كارا لەپێشچاوگرتبوو لەخەباتەكەیاندا دژبە سوریا و ئێراق كە بە سەرسەخترین دوژمنی ئیسرائیل لەقەڵەمدەدران لەنێوچەكەدا، هەربۆیە بە كۆتایی هاتنی پەنجاكان. بەلەپێشچاوگرتنی كەمینە كوردییەكان لە وڵاتانی عەرەبیدا، قەوارەی ئیسرائیل شوێن پێی سیاسەتێكی هەڵگرت كە لە قۆناغەكانی دواتردا بە ستراتیژی لاوەكی نێوزەدكرا.
سێهەم: ستراتیژی لاوەكی و رۆڵی كورد لە جیۆستراتیژی ئیسرائیلدا لە رۆژهەڵاتی نێوەندو نێزیكدا
هەمیشە سیاسەتی ئاسایشی دەوڵەتی عبریی لەنێوچەكەدا بارستاییەكی سەرەكی ستراتیژی لاوەكی لەخۆدا بینیوەتەوە كە موكوڕبووە لەسەر پشتیوانی و هامكاری گەل و هۆزی ناعەرەب لەنێوچەكەدا.(22) هەرچەندە پێویستە ئەوە رەچاوبكرێت كە پڕەنسیپە بنچینەییەكانی ستراتیژی لاوەكی لەلایەن ئایدیۆلۆژیستەكانی زایۆنیزمەوە لەپێش دامەزراندنی قەوارەی ئیسرائیلەوە كاری لەسەركرابوو هاوكات پێوەندییە سیاسییەكانی رێكخراوەكانی جوولەكە لەگەڵ كورددا لە ساڵانی سییەكاندا دەستیپێكردبوو. بەگەڕانەوەیش بۆ تیۆرەكانی تیۆدۆر هرتزل، ئەو لە ساڵی 1904 ئەوەی خستبووەڕوو كە پێویستە قەڵەمڕەوی جوولەكە لە (زەوییە بەڵێنپێدراوەكان)دا دروستبكرێت، ئەو قەڵەمڕەوەیش بە بڕوای ئەو دەبوو لە میسرەوە تا فورات لەخۆبگرێت. لە 9-7-1947 یەكێك لە ئەندامانی ئاژانسی جووەكان بۆ فەلەستین بەنێوی رابی فیسچمان لە راپۆرتەكەیدا و لەنێو دانیشتنێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوەی ئاشكراكرد كە زەوییە بەڵێنپێدراوەكان درێژدەبنەوە لە روباری نیلەوە تا رووباری فورات، لەوانە بەشەكانی سوریا و لوبنان لەخۆدەگرێت. لەم سۆنگەیەوە كورد لەنێو توركیا و ئێران و دووان لە دوژمنە سەرسەخت و ترسناكەكانی ئیسرائیل كە سوریا و ئێراقن دابەشبوون، لەم سۆنگەیەوە بۆ كورد بایەخێكی تایبەت و گرنگ بۆ هەموو ئەو ئەجێندا و پلانانەی ئیسرائیل ئامادەكرابوو.(23) بەبڕوای ژمارەیەك لە توێژەران بەڕادەیەك بەگەڕانەوە بۆ كۆتایی سییەكان ئەوە روونتردەبێتەوە كە دیڤید بنغوریون تیۆری بنچینەیی ستراتیژی لاوەكی یاخۆ تیۆری هاوپەیمانێتی دەوروبەری نەخشەكێشا. ئیتر لەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل وەك یەكەمین هەنگاوی پرۆژەكەی بنغوریون مەبەستیبوو ئەم ستراتیژە پەرەپێبدات. بۆئەو مەبەستەیش بەوردی پێداگریكرد بۆ دامەزراندنی هاوپەیمانی گەلێك لەبەرامبەر وڵاتانی عەرەبیدا، هەربۆیە ئاڕاستەی هاوپەیمانییەكەیان روویكردە وڵاتانی ئێران و توركیا و ئەسیوبیا. لەڕاستیدا هاوپەیمانێتی لەسەر بنەمای ئەم رامیارییە بەتەواوی كێچی خستبووە كەوڵی ئیسرائیل تاوەكو هەریەك لە سوریا و لوبنان و سودان و میسر لاوازبكات، وەلێ ئامانجی سەرەكی هاوپەیمانییەكان بۆ لێدانی هێز و هەرەكەتی سیاسی ئێراق بوو. ئەوە بە ئامانجی لاوازكردن و كەمكردنەوەی هەڕەشەكانی ئێراق بوو، هەربۆیە ئیسرائیل بە نەزمێكی نهێنی پێوەندییەكانی داڕشتبوو، لەو سۆنگەیەشەوە پێوەندی نێزیك لەتەك رێبەرانی بزووتنەوەی كوردیی كاری بۆكرابوو. ئەم سیاسەتە لە ستراتیژی ئیسرائیلدا نموونەیەكی كاریگەربوو بۆ هەوڵەكانیان لە دامەزراندنی هەمان نەزمی پێوەندی لەتەك كۆمەڵگەی قیبتییەكاندا لە وڵاتی میسر. پێش هەموو شتێك دەستیانپێكرد لە پێوەندی لەگەڵ درێژەدان بە پێوەندی مێژوویی لەتەك وڵاتی میسرییەكان.(24) پێویستە دانبەوەدابنرێت كە لە هەوەڵەوە و لەدوای دامەزراندنی وڵاتی ئیسرائیل، سەرۆكایەتی تاڕادەیەك بە هەستیاری بیریان لە پشتگیری و كۆمەكی گروپە ئیتنی و ئاینییەكان دەكردەوە لەنێوچەكەدا، ئەوەیش لەبەرامبەر پێویستی رامیاری ئیسرائیلدا فرە بەپێی پێویست نەبوو بەڵكو كەموكوڕی هەبوو لە رامیاریی بەدەمەوەچوونی ئەو ئیتن و گروپانەدا.(25) بەگەڕانەوە بۆ كۆتایی سییەكان هەنگاوی هەوەڵ دروستكردنی كۆنتاكتە لەتەك كوردەكاندا، دیارە ئەویش لەڕێگەی ئەفسەرێكی خیدمەی نهێنی زایۆنییەوەیە بەنێوی رۆبین شیلیا. ئەو یەكێك بوو لە باشترین و دیارترین بیرمەندەكانی تیۆری ستراتیژی لاوەكی. شیلیا لەژێر پەردە و بەپاساوی خوێندن لە قوتابخانەی عیبری لە بەغداد توانی تۆڕێك رێكخستنی نهێنی و بەكرێگیراو لەدەوروخولی خۆی جەمكات و دواجار پێوەندیان درووستكرد لەتەك بزووتنەوەی كوردیی لە هەرێمە كوردییەكانی باكووری ئێراقدا. لەڕاستیدا ئەم پێوەندییە نهێنییە هۆكارێكی باشبوو بۆ قوتاركردنی جووەكانی ئێراق بەرەو فەلەستین لەڕێگەی باكووری ئێراق و ئێران و توركیاوە. هاوكات لە كۆتایی پەنجاكان و سەرەتای شەستەكانەوە ئیتر ئیسرائیل بووە سەرچاوەی یەكەمی كۆگای چەكوچۆڵ و راهێنانی پێشمەرگەكانی كورد لەخەباتەكەیاندا دژبە حكومەتی نێوەندی بەغداد. بەگوێرەی هەڵسەنگاندنە جۆربەجۆرەكان. هەزاران بەكرێگیراوی مۆساد و راهێنەر و مامۆستای نێوڕیزەكانی سوپای ئیسرائیل لە نێوچە كوردنشینەكاندا جێگیربوون، هاوكات ئۆپەراسیۆنی ژێربەژێریی و كاروباری سیخوڕییان دژبە دەوڵەتی ئێراق بەڕێوەدەبرد. لەم رەوشەدا میدیا یاریدەدەربوو بۆ گواستنەوەی جۆری پێوەندییەكان، هەربۆیە راپۆرتەكان لەسەر ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی مۆساد و پشتیوانییان بۆ كورد لە رۆژنامەگەریی وڵاتانی ئیسلامی و ئیسرائیل و تەنانەت وەشانكراوەكانیدیكەدا بڵاودەكرایەوە. بەگوێرەی ڤیكتۆر ئۆسترۆڤیسكی هەڵسوڕاوی پێشووی مۆساد، یەكە نهێنییەكانی ئیسرائیل بەشێوەیەكی فرەچالاك خۆبەخشەكانی خۆیان لە رێكخراوە مرۆڤدۆستەكان و ئاژانسەكانی تایبەت بە ئێراقدا بەكاردەهێنا بۆ كاری سیخوڕی و تێرۆریستی و وێرانكاریی تایبەت لەنێو خاكی ئێراقدا.(26) هاوكات چەكوچۆڵە جۆربەجۆرەكانی بواری سەربازی لەماوەی نێوان 1965 تا 1975 بەردەوام لەلایەن ئیسرائیلەوە بۆ كورد دابیندەكران.(27) بەدەر لەلایەنی سەربازیش لە كۆتایی شەستەكاندا دەزگای هەواڵگری پاراستنی پارتی دێموكراتی كوردستان بە كۆمەكی مۆساد دەمەزرا. بەمجۆرە ئۆپەراسیۆنەمان لەلایەن ئاژانسی هەواڵگیری ئیسرائیلییەوە لە باكووری ئێراقدا پەڕێوەدەچوون. لەڕاستیدا ئەو هەوڵانە بایەخێكی ئێجگار تایبەتییان بۆ ئیسرائیل هەبوو لەبەرئەوەی كوردانی ئێراق نەتەنها لەلایەن سوپای ئێراقەوە خرابوونەژێر زەبروزەنگ و زرێپۆشەكانەوە بەڵكو لەلایەن سوپای رێكخراوی سوریایشەوە فشاریان خرابووەسەر. سوریا وڵاتێكیدیكەی عەرەبی بوو كە لەلایەن پارتی بەعسەوە، دەسەڵاتی وڵات بەڕێوەدەبرا. لەپاش دەستپێكردنی ناكۆكی و دوژمنایەتی فیعلی دژبە بزووتنەوەی كوردی لە باكووری ئێراق لە 1963دا، ئیتر سوریا كێچ چووە كەوڵی و بێزاری خۆی لەمەڕ بڵاوبوونەوەی هەستی جوداخوازی لەنێو كوردانی قەڵەمڕەوەكەیدا نەشاردەوە و كۆمەك و پشتیوانی پێویستی پێشكەش بە عێراق كرد بۆ رووبەڕووبوونەوەی هێزە جوداخوازەكانی كورد لەئێراقدا. لەم نێوەندەدا ئەرتەشی سوریا هاوڕا لەتەك تانك و بۆمبی قورس و هێزی ئاسمانی وڵاتەكەی لە سنوورەكانی موسڵ و دهۆك و زاخۆ و بەشدارییانكرد لە رووبەڕووبوونەوە سەربازییەكانی رژێمی ئێراق دژبە بزووتنەوەی چەكداریی كورد. سەرەڕای ئەوەیش هەردوو رژێمی بەعسیی عەرەبی سوریا و ئێراق مژوڵی ئەوەبوون تاببنە یەك وڵاتی سەربەخۆ و یەكبگرن، ئەوەبوو لە هەوەڵ هەنگاودا ساڵی 1963 رێكەوتنێكی سەربازییان لەدیمەشقدا واژۆكرد، بەگوێرەی ئەو رێكەوتنە بریاردرابوو كە سوپایەكی یەكگرتوو لەنێوان هەردوو هێزەكانی ئێراق و سوریادا پێكبهێنرێت، بەڵام هەوڵی سەربازی نێوان سوریا و ئێراق بەهۆی سەختگیریی پێشمەرگەكانی كوردەوە لە باكووری ئێراق شكستیهێناو، سوپای نێردراوی سوریاش لە نێوچە كوردنشینەكاندا ناچاربە پاشەكشەكرا.(28) بەمجۆرە بەهۆی پشتیوانی ئیسرائیل لە كوردی ئێراق هێزێكی بەرچاوی سوپای سوریا لە سنوورەكانی ئیسرائیلەوە ئاراستەی خۆیانگۆڕی و تەحویلكران بەرەو سنوورەكانی ئێراق، هاوكات دەرگیری سوپای ئێراق لەتەك شۆڕشوانانی كورد لە ساڵی 1973دا هەلی بەشداریكردنی ئێراقی لە جەنگی (یوم الغفران) دژبە ئیسرائیل لەدەستدا، هاوكات ئەو رەوشەیش ئەوەی خواست كە یەكەكانی سوپای ئێراق لە بەرەی نێوخۆیی كورداندا و لە سنووری ئێران پاشەكشەبكەن. پسپۆڕی ناسراوی ئیسرائیلی عوفرا بینگیۆ یارمەتییەكانی ئیسرائیلی بۆ كورد بەمجۆرەی خوارەوە هەڵدەسەنگێنێ: "هەرچەندە هاریكارییەكە لەكات و شوێنێكدا كورتكرابویەوە، وەلێ ئەوەی نیشاندا كە پلانێكی هاوبەشی ئیسرائیل- ئێران- ئەمریكا لەگۆڕێدا هەیە دژبە ئێراق، هەروەها ئەو راستییەی لەلای ئێراق چەسپاند كە هەرچەندە سنوورێكی هاوبەشی لەگەڵ ئیسرائیلدا نییە، ئەوا ئەگەر هەیە كە ئێراق ببێتە قوربانی هەر پێكدادانێكی نێوان عەرەب ئیسرائیل و دەكرێت باجی هەر بەشداریكردنێك بدات لەو بگرەوبەردەیەدا و لەكۆتاییشدا شوێنێكی بەهێزی دەبێت لە پێكهاتەی دوولایەنەی نێو پێكدادانە گشتییەكانی عەرەب - ئیسرائیلدا. هاوكات پارێزگاریكردنی ئیسرائیلیش بۆ كورد وەها لێكدرایەوە كە هەرەشەیەكی جدییە لەسەر ئاسایشی هەرێمی و سەروەریی وڵاتی ئێراق، بەكورتی دەتوانرێت بوترێت، ئەم كۆمەكەی ئیسرائیل بۆ كورد لە تێگەیشتنی ئێراقدا هیچی كەمترنەبوو لە هەوڵی دامەزراندی ئیسرائیلی دووەم لە باكووری ئێراقدا.(29) لەلایەكیترەوە لە كۆتایی پەنجاكاندا ئیسرائیل بە هاوكاری دەزگای هەوڵاگری ئەمەریكی سی. ئای. ئەی هەماهەنگیكرد لە دامەزراندنی دەزگایەكی هەواڵگری بەنێوی ساواك بۆ رژێمی شاهەنشاهی ئێران. هەماهەنگی پتەو و نێزیكی نێوان دەزگا سیخوڕییەكانی ئەمەریكا و ئێران و ئیسرائیل بەتەواوی لە خاڵی هاریكاریكردنی شۆڕشگێڕانی كورددا خۆی نومایاندەكات دژبە رژێمی ئێراق. وەلێ ئەم هەماهەنگی و هاریكارییە تا ئەوكات بەردەوامبوو كە رژێمی ئێران لە ساڵی 1975دا هەوڵەكانی بەئاكام گەیشتن بۆ باشكردنی پێوەندییەكانی لەگەڵ ئێراق، لەوپێناوەدا شای ئێران توانی رێكەوتنی جەزائیر لەتەك رژێمی ئێراقدا واژۆبكات و كۆتایی بە پشتیوانیكردنی كورد لە باكووری ئێراق بهێنێت.(30) بەپێی راپۆرتێكی سی. ئای. ئەی لەسەر مۆساد كە ساڵی 1979 بەرزكراوەتەوە، ئاماژە بەوە دراوە كە ئامانجی سەرەكی لە پێوەندییەكانی ئیسرائیل و ئێراندا تەنها بۆ ورووژاندن و هاندانی هەوادارانی ئیسرائیل و دژە عەرەبكان بوو لەنێو حكومەتی ئێراندا. هەربۆیە مۆساد لە كۆتایی پەنجاكانەوە بۆ چەندین ساڵ لە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانیدا لەتەك دەزگای ساواكدا دەستیتێكەڵكردبوو. مۆساد یاریدەی ساواكی دەدا و پشتیوانی كوردی دەكرد لە باكوووری ئێراق. هەروەها ئیسرائیل بەشێوەیەكی بەرنامەبۆداڕێژراو توانی راپۆرتگەلێك لەسەر چالاكییەكانی میسر لە وڵاتانی عەرەبیدا بۆ دەزگای هەواڵگری ئیسرائیلی ئامادەبكات و هۆشداریبداتە ئێران لە رەوشی سیاسیی هەرێمیدا لەوانە رەوتە جوداكان و بەرەوپێشچونەكانی ئێراق هاوكات هەرەشەو گوڕەشەی كۆمۆنیستەكان لە ئێران ئەوانە هەمووی لە هەگبەی مۆساددا بوون بۆ دەزگا هەواڵگیرییەكانی ئێران.(31) پاشان هەڵسوراوی سەربازی ئیسرائیلی یەعقوب نەمرودی پەیوەندییەكی ئێجگار بەرینی لەتەك ساواكدا دامەزراند بەتایبەتی لە چێكردنی پێوەندی لەگەڵ كوردانی ئێراقدا.(32) بەبڕوای بەرپرسێكی پایەبەرزی پێشووی مۆساد یەعازر تسافریر، ئیسرائیل راوێژكار و ئامۆژگار گەلێكی سەربازی لە مەكتەبی سیاسیی پارتەكەی مەلا موستەفا بارزانیدا هەبوو. هەموو ئەوانە كۆمەكی یەكەكانی كوردیان دەكرد لەپێدانی چەكوچۆڵی سەربازی و راهێنانی جەنگی و هاوكات چەكی قورسی دژەفرۆكەیان بۆ كورد دابیندەكرد. هەروەها وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكایش لەم هەڵمەتەی پشگیریكردنی كورددا بەشداریكرد.(33) لەم پێناوەدا ئیسرائیل دەیان ملیۆن دۆلاری لە هاریكاریكردنی كورد داندا بەهەدەردا، دیارە هەموو ئەو كۆمەكانەیشی لەڕێگەی ئێرانەوە دابیندەكرد كە لەوێوە شوێن ئامانجەكانی كەوتبوو لەئێراقدا، ئیسرائیل پێوەندی نێزیكی خۆی لەتەك ئێراندا تا ساڵی 1979 درێژەپێدا. لەلایەكیترەوەو بەنیسبەت كورد لە توركیا بەگوێرەی شاهیدیدانی یەعازر تسافیر، هەرگیز ئیسرائیل هاریكاری كوردی نەكردووە لە تێكۆشانەكەیاندا دژبە توركیا یاخۆ قەد نەیپەرژاوەتە سەر هاریكاریكردنی كورد لە ئێران تا كاتێك لە سایە و قەڵەمڕەوی رژێمی شادا بوون.(34) هیچ دوورنییە كە لەڕێگەی سەرچاوەی زانیارییەكانی كورد و هەڵسوڕاوەكانی ساواكەوە ئیسرائیل توانی شوێنپێ و شوێنی پێگە ناوەكییەكانی ئێراق بەدەستبهێنێت و لە مانگی حەوتی 1981 لەڕێگەی فرۆكە جەنگییەكانی ئیسرائیلەوە توانی هەموو ئەو پێگە ناوەكیانەی ئێراق خاپووربكات. لەگەڵ ئەوەیشدا دەزگای هەواڵگریی هەوایی ئیسرائیل دووپاتیكردەوە كە بایەخ و باسكی لە پێكانی ئامانجەكانیدا چەند بەهێزە.(35) بەمجۆرە پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیل توانیان زەبری كوشندە لە رژێمی دوژمنكاری ئیسرائیل بوەشێنن. هەرچەند بەهۆی رێكەوتنی جەزائیرەوە رژێمی ئێراق دەستبەرداری هەندێك لە هێڵە سنوورییەكانی نێو قەڵەمڕەوی بوو، لەبەرامبەر ئەوەدا رژێمی شا هەموو پشتیوانییەكی بۆ كوردی باكووری ئێراق راگرت دژبە دەوڵەتی نێوەندی بەغداد. بەمجۆرە ئیسرائیل هەلی بەكارهێنانی سنوورەكانی ئێرانی لەدەستدا تا لەوێوە تەنگ بە رژێمی فەرمانڕەوای بەعس هەڵبچنێت. بەمپێیە دوایین شۆڕشی كورد بەتەواویی و فرە بەسەختی سەركوتكرا و هەرەسیپێهێنرا. دواتریش وەك بینرا لەگەڵ دەستپێكی شۆرششی ئێراندا لە ساڵی 1979دا بەتەواوی پشتیوانی ئیسرائیل لە دۆزی كورد كۆتاییپێهات. لەپاش شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران، هەریەك لە مۆساد و سی. ئای. ئەی بە نەزمێكی پێچەوانەوە دەستیانكرد بە كاری هەواڵگریی و سیخوڕیكردن. بۆ نموونە لە نێوچە كوردنشینەكان بەتایبەت دەزگای هەواڵگری مۆساد و لە توركیاوە دەستیانكرد بە چاودێریكردنی ئێران. دۆكیۆمێنتە بڵاوكراوەكانی باڵوێزی ئەمەریكا لە تاران لەسەر پرسی كورد ئاماژەدەكات بۆ چالاكی و دزەی دەزگا سیخوڕییەكانی ئەمەریكا و ئیسرائیل لەنێو نێوچە كوردییەكانی ئێراندا.(36) لەم رەوشەدا ئیسرائیل بە گۆشەگیریی لەنێوەندی وڵاتانی دوژمنە عەرەبەكانیدا مایەوە، وەلێ ئەم گۆشەگیرییە لەكۆتاییدا نەیتوانی نەتەوە و كەمینە ئاینییەكان لە پشتیوانی دوورەپەرێز رابگرێت. لە مانگی دووی 1982دا عودید ینون رۆژنامەنوسی ئیسرائیلی لە وەزارەتی پێشووی دەرێ بابەتێكی بڵاوكردەوە بەنێوی (ستراتیژی ئیسرائیل لە 1988دا) لە بڵاوكراوەی خولیی بەشی زانیارییەكانی رێكخراوی زایۆنیستی جیهانی بەنێوی كیڤیونیم. لەڕاستیدا غایەلەی بنچینەیی ئەو وتارە ئەوەبوو كە ئیسرائیل پێویستە هەوڵبدات بۆ بە ئاكامگەیاندنی سیاسەتێكی چوست و چاپوك دروستكردنی تەنگژە و پشێوی لە وڵاتانی عەرەبیدا ( بە پلەی یەكەم درز و دنەی نێوخۆیی) لەڕێگەی بەكارهێنانی كەمینە ئایینی و نەتەوەییەكانەوە. بەلەپێشچاوگرتنی ئەوە كە نوزسەر دیپلۆماتێكی خانەنشینی ئیسرائیلییە و بابەتەكە لە گۆڤاری رێكخراوێكی بڕواپێكراوی جوولەكەوە وەشانكراوە، دەكرێت ئەو ئەنجامەی لێهەڵبهێنجرێت كە ئێستایش ستراتیژی لاوەكی زاڵە بەسەر عەقڵی توێژی باڵا و كاربەدەستی ئیسرائلییەكاندا، هاوكات ئەم سیاسەتە تینوتاو دەداتە جووە پەڕاگەندەكانی جیهان كە بە سروشتی حاڵ توند و خەشمگینن بەرامبەر بە دەوڵەتە عەرەبییەكان.(37) هاوكات بەجارێك لەوماوەیەدا وتارەكەی یونون رایگشتی وروژاند و كاردانەوەی بەرینی لەنێو هەردوو رۆژنامەگەریی جوو و خۆرئاواییەكان لەلایەك و رۆژنامەگەریی عەرەبی لەلایەكیتر لێكەوتەوە. ئەم بگرەوبەردە و رووداوانە دوواجار ملیانكێشا بۆ جەنگی ئەمریكا لە ئێراق لە ساڵی 2003دا. لەگەڵ ئەو رەوشەدا كە لەنێوچەكەدا روویدا دووبارە تەنگژەكە بایەخی پەیداكردەوە، هەربۆیە زۆرێك لە توێژەران بەو نەزمە تەنگژەكەیان لێكدایەوە كە وروژاندنی پرسێكی لەوجۆرە لە سیاسەتی ستراتیژی لاوەكی ئیسرائیلدا بریتییەلە پلانگەلێك بۆ پارچەپارچەكردنی وڵاتانی عەرەبی لە رۆژهەڵاتی نێزیكدا.(38)
چوارەم: پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیل لەكاتی ئێستادا
جارێكیتر پێوەندی بێگرێوگۆڵی ئیسرائیل و كورد لەماوەكانی جەنگی گەردەلوولی بیاباندا خۆی نومایانكرد، ئەم جەنگە ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی بوو دژبە رژێمی ئێراق لە ساڵی 1991دا دەستیپێكرد. ئەوە ئاشكرایە كە دوای هەڵایسانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی لەنێوچەكەدا هاوپەیمانەكان دنەی راپەڕین و هەستانی جەماوەرییان دەدا لەنێو شیعە مەزهەبەكانی باشوور و كوردانی باكووری ئێراق تا لە دژی رژێمی نێوەندی بەغداد بكەونەخۆ و دامودەزگاكانی ئەو رژێمە راماڵن. لەڕاستیدا هەموو ئەو راپەڕینانە لەلایەن ئەرتەشی میرییەوە فرەبەسەختی سەركوتكران. دووا بەدوای ئەوە لە ترسی تۆڵەی یاخیبوونیاندا لەباكوورێدا ئاریشەیەكی مرۆیی روییدا، دەیان هەزار كەس ئاوارە و پەڕەوازەی ئەودیو سنورێ بوون. ئیتر لە سەرانسەری جیهاندا رێكخراوەكانی جوولەكە دەستیانكرد بە پڕوپاگەندەیەكی ئێجگار بەهێز تا هەڵمەتێكی پشتیوانیكردن لە دۆزی رەوای كورد چنگبخەن و لەمپێناوەشدا فشاربخەنەسەر دەوڵەتی ئێراق تا كۆتایبهێنێت بە رەوشی توندوتیژیی و چەوساندنەوەی گەلی كورد.(39) هاوكات ئیسرائیل هاودەردی خۆی پیشاندا لەگەڵ كوردەكاندا، هەربۆیە لەسەر ئاستێكی بەرفراوان داودەرمان و فریاگوزارییە سەرەتاییەكانی لەسەر سنوورەكانی ئێران و توركیادا بۆ ئاوارەكان دابینكرد. لەڕاستیدا ئەم هەڵمەتە لەلایەن جالیەی ئیسرائیلی جووەكانی ئێراقەوە رێكخرابوو. تەنانەت لە شوێنی تایبەتی سەرۆك وەزیران شامیر جووەكانی ئێراق خۆپیشاندانیان رێكخست، لەكاتێكدا ئەو لەكۆبونەوەدا بوو لەگەڵ سكرتێری ویلایەتەكانی ئەمەریكا جیمس پیكەر، جووەكان داوایانكرد لە حكومەتی ئەمەریكا بۆئەوەی بەرگریبكەن لە كورد دژبە رامیاری تۆڵەكردنەوە كە ئەوكات یەكە سەربازییەكانی ئێراق لە باكووریی وڵاتەكەیاندا بەڕێوەیاندەبرد.(40) هەرچەند هەڵوێستی ئیسرائیل بەشێوەیەكی گشتی بەندبوو بە ئاستی پێوەندییەكانییەوە لە هەماهەنگی وڵاتەكەی لەگەڵ توركیا. وەلێ لە مانگی 5ی 1997دا سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل بینیامین ناتانیاهۆ وتی: "هەڕەشەی تێرۆریزم توركیا و ئیسرائیل كۆدەكاتەوە و یەكیاندەخات" ئەو دەم توركیا بەدەست هێرشە لەناكاوەكانی پەكەكەوە دەیناڵاند" هەروەها وتی: ئێمە بەهیچ جۆرێك جیاوازی نابینین لەنێوان ئەو تێرۆریزمەی پەكەكە لەگەڵ ئەو تێرۆریزمەی روبەڕووی ئیسرائیل بووەتەوە". ئەم لێدوانەی ناتانیاهۆ لەوكاتەدا نەتەنها غایەلە و غەمی ئەوی پیشاندەدا دژبە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی، بەڵكو ئەوەیشی دووپاتكردەوە كە هیچ رێكەوتنێكی ئاشتی واژۆناكات تا سوریا هەموو پشتیوانییەكی دژبە گەریلاكانی پەكەكە نەوەستێنێت.(41) دیارە ئاڵوگۆڕ لە ئەولەویاتەكانی رامیاریی ئاسایشی ئیسرائیلدا لەدوایدا ئەو وڵاتەی ناچاركرد چاوبگێڕێتەوە بە هەڵوێستەكانیدا لەمەڕ كورد لە توركیا.(42) ئەوەیش فرە بەئاشكرا لە بۆردومانی پێگەكانی پەكەكەدا دەردەكەوێت لەلایەن هێزی هەوایی ئیسرائیلەوە لە دۆڵی بیقاعی لوبنان، هەروەها لەماوەی ئۆپەراسیۆنی ناوبراو بە پرژی توڕەیی كە دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیلی توانی هەرەوەزیبكات لە دۆزینەوە و دەستگیركردنی رێبەری كوردی توركیا عەبدولڵا ئۆجەلان.(43) هەرچەندە دوای كۆتاییهاتنی هێرشی نوێی سەربازیی ئەمەریكا لە ئێراق لەو هەڵمەتە نوێیەدا كوردەكان زۆرترین كەڵكیانوەرگرت، رۆژنامەگەریی توركیا ئەوەی خستەڕوو كە یەكێك لە رێبەرە كوردەكان جوولەكە بوو، هەربۆیە لە ئاكامی ئەوەدا ئیسرائیل بەزوویی حكومەتی دیفاكتۆی كوردیی لە باكووری ئێراقدا دادەمەزرێنێت. بۆ چەند حەوتەیەك، هۆكارەكانی راگەیاندنی توركی فرە بەگورجوگۆڵی هۆشیارییاندا لەمەڕ ئەو سیناریۆیە. لە 19ی مانگی دووی 2003 رۆژنامەی حوریەتی ناسراوی توركیا بابەتێكی بڵاوكردەوە كە تێیداهاتبوو، رێبەری پارتی دیموكراتی كوردستان مەسعود بارزانی بە رەگەز جوولەكەیە و تۆرەمەی خانەوادەیەكی كۆنی حاخامە كوردییەكانە. دیارە ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە بەرهەمێكی ناسراو بەناوی" ئەدەبی فۆلكلۆری جووە كوردستانییەكان" كە جارێكیتر لە ساڵی 1982دا بڵاوكراوەتەوە و توێژینەوەكەش لەلایەن مێژوونووسی تورك ئەحمەد ئاكارەوە ئەنجامدراوە. ئەو پیاوە لە دێكیۆمێنت و كەرەستە ئەرشیفییەكانی توركیادا كەرەستەگەلێكی دۆزیوەتەوە دەربارەی حاخامێكی كورد بەنێوی بارزانی كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم. لەبەرئەوە میدیای توركیی بڕوایوایە كە مەسعودبارزانی بەشێوەیەكی رواڵەتی دەكرێت ببێتە رێبەڕێكی نوێی هەواداری دەوڵەتی جوولەكەی ئیسرائیل و كورد كە لە بیریی ئیسرائیلییەكاندا لە نیلەوە بۆ فورات لە سەرانسەری زەویە بەڵێنپێدراوەكانەوە درێژبووەتەوە كە قەڵەمڕەوەكەی نێوچە كوردنشینەكانی كوردستانی ئێراقیش دەگرێتەوە، بەڵام نووسەری ئەدەبی فۆلكلۆری جووە كوردستانییەكان پرۆفیسۆر سابر یۆنا لە كۆمێنتەكانیدا لەسەر چاپەمەنییە توركییەكان ئەوەی خستووەتەڕوو كە ئەوانەی لەم دوواییەدا بڵاودەبنەوە لەسەر بنەمای تەفسیری هەڵەبوون بۆ مێژوو. بەپێی پرۆفیسۆر سابر لە سەدەی شازدەهەمیشدا حاخامێكی كوردیی بەنێوی ساموئیل ئەدۆنی بە بارزانی نێودەبرا. دیارە ئەوەیش بەو مانایە دەهات كە ئەو هاوڵاتی و نەوەی ئاوایی بارزان بوو، دیارە ئەو دامەزرێنەری بەنێوبانگی زنجیرەی بنەماڵەیی حاخامەكانی بارزان بوو كە لە سەدەی حەڤدەهەمدا لەلایەن خانمێكی حاخامی بارزانییەوە نوێنەرایەتییاندەكرا. بەپێی توێژەرێكی ئیسرائیلی، ئەگەری ئەوە لەگۆڕێدا نییە كە مەسعود بارزانی بگەڕێتەوە سەر هەمان ئەو تۆرەمە یەهودییەی كە لە بارزانەوە بنجیان باسدەكرێت. دیارە كە نازناوی بارزانی نازناوێكی باو و بڵاوبووە و هاوكات جوولەكەیەكی ئێجگار كەمیش لەونێوچەیەدا هەن كە زەمەنێكە راگوێزراون و نێوچەكەیان جێهێشتووە، هەروەها مێژوونووسی جوولەكە رەفعەت بالی لە ئەستەمبوڵ تێبینی ئەوە دەكات كە تەواوی مشتومڕەكە دەربارەی ئەگەری جوولەكەبوونی رەسەنی مەسعود بارزانی بەشێكە لە تیۆرێكی بڵاوتر و لەكاتەكانی دوایدا لەلایەن پیاوانی ئایینی ئیسلامی و نەتەوەگەرا و كۆنەپارێزە توركەكانەوە بڵاوكراوەتەوە و لەنێو جەماوەری توركیادا فرەبڵاوە، هەر بەگوێرەی بیروڕاكانی ئیسلامگەراكان بانگەشەدەكەن كە ئیسرائیل دەیهەوێ كارتی كوردی بەكاربهێنێت و دەوڵەتێكی نوێی جوو لە نیلەوە بۆ فورات دابمەزرێنێت كە نێوچە كوردییەكانی باشووری رۆژئاوای توركیا و باكووری ئێراقیش لەخۆدەگرێت. لەڕاستیدا ئەوەیش هاوزەمانە لەتەك ئەو ترس و دڵەڕاوكێ هەمیشەییەی كە توركیا لەگەڵیدایە بۆ لەتوپەتكردنی وڵاتەكەی. هەر سەبارەت بە نیاز و نواڕینی ئیسرائیل بۆ ئاییندەی كورد، چەند ساڵێكی كەم لەمەوپێش دكتۆر هارون یەحیا لەتوركیادا پەرتوكێكی خۆی چاپ و بڵاوكردەوە، كە بەكورتی مەبەستی بوو لەسەر كارتی كوردی - ئیسرائیلی بدوێت دەربارەی نیاز و مەكری ئیسرائیل بۆ فراوانكردنی سنوورەكانی لەسەر هەزینەی توركیا و عێراق، لەوێدا بۆ بەئاكامگەیاندنی ئەو مەبەستە ئاماژە بە پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و كورد كراوە.(44) هەرچۆنێك بێت ئەو راستییە بەتەواوەتی روونە كە دامەزراندنی دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری كوردیی لە باكووری ئێراق لەپاش جەنگی 2003و شكست و سەرنگونبوونی رژێمی سەددام بوو بەهۆی دەسپێكی قۆناغێكی نوێ لە پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیلدا كە بێگومان دەتوانێت ببێتە فاكتەرێكی دیاریكراوی جیدی لە پەیوەندییە سیاسییەكانی ئیسرائیل لەتەك وڵاتانیدیكە لەنێوچەكەدا. لەڕاستیدا ژمارەیەك لە كوردەكان زۆر بەلۆژیكیانە پشتیوانی بونیادەكانی دەوڵەتی ئیسرائیلن، وەلێ زیاتر لەوان سەد هەزار جووی كوردستانی كە پێشتر لە كوردستان نیشتەجێببوون. وەك ئەوەی لەمەیدانەكەدا دەگوزەرێت پێیانوایە فراوانی و گشتگیریی هاوكارییەكان لەداهاتوودا سەرەڕای ناكۆكییەكانی ئێران و هەندێك لە وڵاتانی عەرەبی زیاتر و زیاتر بەرفراوانبكرێت.(45)
ساڵی 2004 دەزگاكانی راگەیاندنی ئیسرائیلی تیشكیانخستەسەر كۆبوونەوەیەكی كاربەدەستانی ئیسرائیلی لەگەڵ رێبەرە سیاسییەكانی كورد مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی. لەم میانەدا ئاریل شارۆنی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بەشێوەیەكی ئاشكرا باشی پێوەندییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ كورد لەئێراقدا دووپاتكردەوە.(46) پاش ئەوە هامكاریی ئیسرائیل لەگەڵ كوردانی ئێراق فرە بەجیدی پێشكەوتنی بەخۆیەوە بینی. پێش هەموو شتێك لە بواری ئاسایشییدا. بەگوێرەی زانیارییە رووكەشەكان. شارەزایانی ئیسرائیل مژوڵی راهێنانی هێزە كوردییەكانی پێشمەرگەن. پێشمەرگە لە میلیشیاوە ئێستەكانێ گۆڕاون بۆ سوپای نیمچە نیزامی لە دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری كوردی باكووری ئێراقدا. هەرچەند كاربەدەستانی ئیسرائیلی لێرەو لەوێ لێدوان لەسەر جۆری پەیوەندییەكانیان لەگەڵ كورددا دەدەن، بەڵام رێبەری هەرێمی كوردستان مەسعود بارزانی و سەرۆكی ئێراق كە لەهەمانكاتدا سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانیشە هەموو ئەو زانیارییە بڵاوكراوانە كە دەزگاكانی ئیسرائیل بڵاویاندەكەنەوە دەدەنەدواوە. وەلێ شارەزایان هیچ گومانێكیان لەمەدا نییە. بەرپرسانی ئیسرائیل بەشێوەیەكی فەرمی دەسەڵاتدارانی توركیشیان ئاگاداركردووەتەوە و ئامۆژگارییانكردوون بەوەی، تەنانەت ئەگەر بە هاوڵاتییانی ئیسرائیلیش سەربازە كوردەكان رابهێن لەئێراقدا، ئەوا ئەوان لەئێراقدا ئامادەییان هەیە، لەمپێناوەشدا چاو لەهەر مەترسییەكی تایبەت بۆسەریان دەپۆشن.(47) هەرچەند پێوەندییەكانی ئیسرائیل و كورد بەردەوامن، وەلێ بەشێوەیەكی نێگەتیڤ كاریانكردووەتەسەر پێوەندییەكانی ئیسرائیل لەگەڵ توركیا. داگیركردنی لوبنان لەلایەن سوپای ئیسرائیل لە هاوینی 2006دا و دەرهاویشتەكانی ئەو رووداوانە لەوانە بڵابوونەوەی هێزە ئاشتی پارێزەكانی تورك لەووڵاتەدا جارێكیتر سەرنجی چاودێرانی راكێشا بۆ ئەگەری پێشكەوتنی پێوەندییە ستراتیژییەكانی لەنێوان تورك و ئیسرائیلدا. ئەوەیش روونە كە بەم دوواییانە زیادبوونی هەستی دژە ئەمریكایی و ئاریشەكان لە پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و توركیادا بەهۆی هەڵوێستی ئیسرائیلەوە بووە لە كێشەكانی فەلەستین و كورددا.(48) بۆئەم ئاریشەیە دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل لەپێناو گرتنەبەری سیاسەتێكی كارا و بەهێز لە رۆژهەڵاتی نێزیك و ناویندا ئۆپشنێكیان خستتووەتەڕوو كە بەهیچ جۆرێك هاوسەنگی لە پەیوەندییەكانی توركیا و ئیسرائیلدا راناگرێت و هاوكات لەداهاتوودا دەبێتەهۆی زێدەتر قووڵبوونەوەی پەیوەستییە سیاسییەكانی نێوان كورد و ئیسرائیل. دیارە ئەمە لە گەلێ بواردا دەتوانێت كاربكاتەسەر بەڕێوەچوونی پرۆسە سیاسییەكانی پەیوەست بە پرۆگرامی ناوەكی ئێران كە ئەمەیش بێهیچ دڵەڕاوكێیەك كاردەكاتەوەسەر پێوەندییەكانی هەمبەر ئیسرائیل و توركیا.(49) لەلایەكیتریشەوە ورووژاندنی فاكتەری ئێرانی لەئێستادا گەمەیەكی مەترسیدارە لە دینامیكییەتی پێوەندییەكانی كورد و ئیسرائیلدا. لە چەند ساڵی رابردوودا هەوڵەكان بۆ بەڕێوەچوونی ئۆپەراسیۆن و كردەی نهێنی لەنێو قەڵەمڕەوی ئێراقدا و بەكارهێنانی رێكخراوەكان لە هەرێمە كوردنشینەكانی ئێراندا هاوكات هاریكاریی نێزیكی ئیسرائیل لەگەڵ دەزگا سیخوڕییەكانی ئەمەریكا بووەتە پێكهاتە و بەشێكی ئێجگار بەرچاو لە ستراتیژیی كوردییدا. هەرچەندە لەم بوارەدا زیاد لە ئامانجگەلێك كە ئیسرائیل لەپێوەندییەكانیدا لەگەڵ كوردان دوویكەوتووە و كاری بۆدەكات (جگەلە بنەما جێگیر و پێویستەكان) لەوانە لاوازكردنی ئێران، لادانی ئێران لە رژێمی سیۆقراتییەكەیدا و كەمكردنەوەی كاریگەرییە هەرێمییەكانی لەنێوچەكەدا بەدەر لەوانە ئەركێكی گرنگی نوێ سەریهەڵداوە كە لەڕێگەی هەموو رێگە ستراتیژییەكانییەوە كاردەكات تا لەمپەر لەبەردەم پرۆگرامی ناوەكی ئێراندا قوتبكاتەوە. هەر لەمپێناوەدا بەفەزڵ و هاریكاری دەزگا هەواڵگیرییەكانی ئیسرائیل و ئەمەریكا كاركرا تا گروپە چەكدارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لە بەرەیەكی یەكگرتوودا كۆببنەوە و دواجار لە مانگی سێی 2006دا لە هەولێر بازنەیەكی فراوانیان دامەزراند، دیارە هەموو ئەوەیش لەو سۆنگەیەوە بوو تا لە سنووری خاكی ئێراندا و لە نێوچە كوردنشینەكاندا دزەبكەن و چالاكییەكانیان بڵاوبكەنەوە. لەم هەوڵەدا بەشێوەیەكی تایبەت حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران لەكایەكەدا بوو، حیزب رێكخراوێكە لەپێناو خەباتی یەكگرتووی كوردستانی ئێران و سەرنگونكردنی رژێمی باڵادەستی ئێرانە، ئەوان بۆ خەباتەكەیان كەڵك لە هێزە مۆڵدراوەكانیان دەبینن لە كوردستانی ئێراقدا.(50) تەنانەت پێكەوە لەگەڵ جەنگاوەرانی كورد، جەنگاوەرانی هێزە تایبەتییەكانی ئیسرائیل دزەدەكەنە نێو سنووری ئێرانەوە بۆ دانانی ئامێر و دەزگای ئێجگار هەستیار تا بەهۆیانەوە ئیسرائیل بتوانێت چاودێری ئامانجە سەربازی و ناوەكییەكانی ئێران بەدەستبهێنێت، هەروەها ئیسرائیل هێزە كوردییە جەنگاوەرەكان رادەهێنێت تا ئەركەكانی دەزگا سیخوڕییەكانی ئەمریكا راپەڕێنن ئەو ئەركانەی كە تا ئەوكات نەیانتوانیوە ئامانجەكانی خۆیان بپێكن، لەوانە دزەكردن بۆ نێو بەرهەڵستكارە ئیسلامییەكان لە ئێراق و كۆكردنەوەی زانیاری سیخوڕی و لەنێوبردنی رێبەرە بەرهەڵستكارەكانی سوننە و شیعە لە ئێراق، هەروەها ئیسرائیل دەیهەوێ هێزی پێشمەرگەی كورد كە خۆی دەدا لە 75 هەزار چەكدار وەك هێزێكی كارا بەكاربهێنێت بۆ دژایەتی رەوتە ئیسلامی و عەلمانییە بەرهەڵستكارەكانی ئێراق.
شارەزایانی ئیسرائیل ئەوانەی لە هێزە تایبەتییەكانی ئیسرائیلدا بوون، ئەوان نێوەندی راهێنانی گەورەیان لە نێوچە دەشتاییەكانی كوردستاندا كردووەتەوە لەو نێوەندانەدا جەنگاوەرانی كورد رادەهێنن. بەگوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەوانی سەبارەت بە چالاكییەكانی ئیسرائیل لە كوردستان ئەوە خراوەتەڕوو كە شەش هەواڵگری مۆساد لە شاری كەركوك لەسەر دەستی هێزە ئیسلامییە توندڕەوەكانی پشتیوانانی سوننە كوژراون.(51) بەگشتی دەتوانرێت ئەوە بوترێت كە ئیسرائیل بەشێوەیەكی نیمچە فەرمی لەڕێگەی كۆمپانیا و رێكخراوەكانەوە دەستیوەرداوەتە تەنگژە سیاسیی و سەربازییەكانی ئێراق و بە نەزمێكی جێگیریش لە نێوچە كوردنشینەكانی باكووری ئێراقدا هەیمەنە و دەستێوەردانی سیاسیی و سەربازیی خۆی برەوپێدەدات. لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر ئاستێكی بەرفراوان ئابووری و ژێرخان پرۆژەی بۆ دادەڕێژرێت ( بۆ نموونە بونیادنانی فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر بەشێوەیەكی مۆدێرن) بەگوێرەی هەڵسەنگاندنی شارەزایان ئەمە بوارێك فەراهەمدەكات كە لەكاتی دارووخانی دراماتیكی بارودۆخی پەیوەست بە بەرنامەی ناوەكی ئێران (یاخۆ ئاڵۆزتربوونی پێكدادانەكان لەئێراقدا) بۆئەوەی سەرچاوە كوردییەكان و هەموو ئەگەرەكان بەكاربهێنێت لەپێناو وەڵامدانەوەیەكی خێرادا لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی ئیسرائیل.
پێنجەم: ئەنجام
لەپاش دامەزراندنی قەوارەی سیاسیی جوولەكە هەمیشە فاكتەری كوردی دارای رۆڵێكی تایبەت بووە لە بواری جیۆسیتراتیژی ئیسرائیلدا. پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و كورد پێكهێنەرێكی سەرەكی سیاسەتی ئیسرائیلن لە رۆژهەڵاتی ناوین و نێزیكدا هاوكات كاریگەرییەكی بەهێزیشە بۆ فشارخستنەسەر ئێراق (تاڕادەیەكی كەم سوریا) ئەمەیش لەپێناو ئەوەدا بوو تا حكومەتی بەغداد سەرقاڵبكات و دەستێوەردان و خۆهەڵقوڵتاندی ئێراق لە پێكدادانی عەرەب ئیسرائیلدا كەمبكاتەوە. لەهەمانكاتدا، پێویستە ئاماژە بۆئەوەبكرێت كە نێزیكی كلتوری و مێژوویی جووەكان و كورد گرێدراوە بە كۆمەڵگەی بەهێزی جووەكانەوە لە ئێراق كە بڕواوایە كۆنترین رەگەز بن لەتەواوی جهاندا كە پێوەندی نێزیكیان لەتەك ئیسرائیلدا چێكردبێت. سەرەڕای ئەوەی كۆمەڵگەی جووەكان لەكوردستاندا بەتەواوی نێزیكەی هەموویان كۆچوڕەویانكرد بەرەو ئیسرائیل، وەلێ جووەكان دەستیانگرتووە بە رەسەنایەتی و كلتور و دابونەریتی كوردی رابردوویانەوە و تاڕادەیەكی باشیش هەوساری رامیاری ئیسرائیلیان كردووە سەبارەت بە دۆزی كورد و هاوكات رامیاری ئیسرائیلیان لەبەرامبەر ئێران، توركیا، سوریا، ئێراق دیاریكردووە. لەبەرئەوە دەكرێت بڵێین كۆمەڵگەی كوردی لەئیسرائیلدا توانیویەتی بەشداری لە دۆزی كورددا بكات، ئەگەرچی ئەم بەشداریكردنەیش بەشێوەیەكی دیاریكراو بێت. هاوكات لە هەماهەنگی لەگەڵ شای ئێران و ئەمەریكا لە پەنجاكان و دەستپێكی هەشتاكاندا ئیسرائیل هاوكاری سیاسی و سەربازی تەواوی لەهەمبەر كوردانی ئێراق گرتەبەر كە رۆڵێكی ئێجگار گرنگی گێڕا لە بەردەوامی خەباتی چەكداریی كورددا دژبە دەسەڵاتی نێوەندی ئێراق. ئیمزاكردنی رێكەوتنی جەزائیر لەنێوان ئێراق و ئێران و شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979دا هەموو پشگیرییەكی كوردی لەلایەن تارانەوە سنوورداركرد. ئیتر لە ئاكامی ئەم رەوشەدا پشگیرییەكانی ئیسرائیل بەتەواوی سنوورداركرا، چونكە ئیتر هیچ سنوورێكی هاوبەشی ئیسرائیل لەگەڵ ئێراقدا نەمایەوە. لەمڕووەوە چالاكی پەیوەستی ئیسرائیل و كورد لە بواری سەربازی و سیاسیدا بەشێوەیەكی دراماتیكی كەمبوونەوەی بەخۆیەوەبینی تا وەك دەستپێكی نەوەدەكان. هەرچەندە ئەم رەوشە هیچی لەو بایەخە جیۆستراتیجییەی ئیسرائیل كەمنەكردەوە كە بەشێوەیەكی گشتی لەڕامیارییەكەیدا خۆی حەشاردابوو. پاشانیش لە ساڵی 1991 بەهۆی جەنگی گەردەلولی بیابانەوە لەلایەن ئەمریكا و نەتەوە هاوپەیمانەكانەوە بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەرداهات، هەروەها داگیركاری هێزەكانی ئەمریكا بۆ ئێراق لە 2003دا و هاوكات سەرنگونكردنی رژێمی سەدام لە تەختی دەسەڵاتی ئێراقدا ئەم رەوشە دووبارە مەرج و بەندی نوێی هێنایەوەگۆڕێ بۆ دووبارەبەكارهێنانەوە و خستنەگەڕی كارتی كوردی لە پرۆسەی سیاسی رۆژهەڵاتی نێزیك و ناویندا. بەمپێیەش بە نەزمێكی سروشتی بایەخی كوردی لە ستراتیژی هەرێمایەتی ئیسرائیلدا كەوتەوە كەفوكوڵ و ئاوڕیلێدرایەوە. لەهەمانكاتدا ئاستی پەیوەندییە سیاسییەكانی ئیسرائیل و كورد ئێستایش بەردەوام وەستاوە لەسەر هەڵوێستی وڵاتانی عەرەبی و تەنانەت ئێران و توركیاش لەو هاوكێشەیە بەدەرنین. هەرچەندە لەئێستادا دەكرێت بوونی دەسەڵاتێكی خۆبەڕێوەبەری كوردی لە باكووری ئێراقدا ببێتە خاڵی پەیوەندی لە پرۆسەی جیۆسیاسیی ئیسرائیل لەهەرێمەكەدا، دیارە ئەمەیش بەشێوەیەكی سروشتی كاریگەری نێگەتیڤ دەكاتەسەر پێوەندییە پڕپێچوپەنا و ئاڵۆزەكانی توركیا و ئیسرائیل. ئەمەیش دیسانەوە ملدەكێشێت بۆ پرسی بەرنامە ناوەكییەكانی ئێران، بەتایبەتی ئەگەر ئەو پرسە بگاتە رادەی دەستپێكی بەكارهێنانی هێزی سەربازی لەلایەن ئەمریكا و ئیسرائیلەوە لە داهاتوویەكی نێزیكدا. لەم دۆزەیشدا هەردوو پشگیری و بەشداری راستەوخۆی كوردانی ئێران و ئێراق لەداهاتوودا زۆر پێویستدەبێت بۆ دژایەتی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران كە لە باكگراوندی ئاسایشی نەتەوەی ئیسرائیلدا تەگەرەی لەوجۆرە پێشینەی نەبووە. لەڕاستیدا پێویستە ئەوەیش بەدوورنەزانرێت كە هیوایەكی پوچ و ناڕوون لەگۆڕێدایە بۆ بێكاریگەركردن و لاوازكردنی گرفتی ئێران لەڕێگەی ئامرازە سیاسییەكان و فشاری هەرێمییەوە لەسەر ئێران. لە رەوشێكی لەمجۆرەیشدا دیسانەوە لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئیسرائیلدا پرسی كورد دەبێتەوە نێچیر و بارمتەیەك بە دەست ئیسرائلەوە، ئەوەیش هەموو لەپێناو خاستركردنی پێوەندییەكانیدا لەگەڵ توركیا.
***
1. Oppenheim A. High-resolution Y Chromosome Haplotypes of Israeli and Palestinian
Arabs Reveal Geographic Substructure and Substantial Overlap with Haplotypes of
Jews // Human Genetics, N. 107 (6), December 2000, p. 630-641.
2. Oppenheim A. The Y Chromosomes Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of
the Middle East // The American Journal of Human Genetics, N. 69 (5), November
2001, p. 1095-1112;
Traubman T. Study Finds Close Genetic Connections Between
Jews, Kurds // Haaretz, 21 November 2001.
3. Galletti M. Kurdistan: A Mosaic of People // Acta Kurdica: The International Journal
of Kurdish and Iranian Studies. Vol. 1, 1994, p. 43.
4. The Standard Jewish Encyclopedia: Tribes, Lost Ten and Babylon // A History of the
Jewish People, Ed. by Ben-Sasson H. H. , p. 140.
5. For details see: Manandian, Ya. ,
Tigran II and Rome, Yerevan, 1940 (in Armenian)
6. Gindzberg L. The Legends of the Jews. Philadelphia, 1968, p. 412
7. Grayzel S. A History of the Jews. New York, 1968, p. 163.
8. For details see:
Kahle P. The Caoro Geniza. Oxford; Jacob Neusner. Iudaism, Christi-
anity, and Zoroastrianism in Talmudic Babylonia. New York, 1986.
8. For details see:
Garbell I. The Jewish New-Aramaic Dialect of Persian Azerbaijan:
Linguistic Analysis and Folkloristic Texts. The Hague, 1965.
9. Sedan B. Groups Try to Revive Aramaic // Jewish Telegraphic Agency (JTA), 25 Au-
gust 2000.
10. Brauer E. The Jews of Kurdistan. Completed and Edited by R. Patai. Wayne State
University Press, Detroit, 1993, p. 50.
11. For details see:
Sabar Y. The Folk Literature of the Kurdistani Jews. Yale University
Press, New Haven, 1982.
12. Jewish Telegraph Agency (JTA), 7 April 2003.
13. Brauer E. The Jews of Kurdistan. Completed and Edited by R. Patai. Wayne State
University Press, Detroit, 1993, p. 205-220.
14. Patai R. Preface, in: Brauer E. The Jews of Kurdistan. Completed and Edited by R.
Patai. Wayne State University Press, Detroit, 1993, p. 16.
15. Минц Л. Кто такие лаклухи? (Mints, L. , Who are the Laklukh?) (www. jewish. ru/
history/jeworld/9012. asp).
16. Sachar H. M. A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time. New York,
2000, p. 398-399.
17. Sachar H. M. A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time. New York,
2000, p. 398-399.
18. Штейнберг М. Народ без страны // Независимое военное обозрение, 28. 11. 2003.
19. Minasian S. The Turkish-Israeli Military and Political Co-operation and Regional
Security Issues // Iran and Caucasus, Vol VII, p. 309.
20. Yinon O. Strategie Pour Israel Dans Les Annes 80 // Revue des Etudes Palestiniennes.
N. 5, 1982, p. 73-83;
21. Nachmani A. Israel, Turkey and Greece: Uneasy Relations in the East Mediterranean.
London, 1987, p. 15.
22. For details see:
Ostrovsky V. By Way of Deception: A Davastanding Insiders Portrait
of the Mossad. Toronto: Staddart, 1990.
23. McDowall D. A Modern History of the Kurds. Bridgend 1996, p. 320, 331; Mordechai
N.
Minorities in the Middle East. Jefferson 1991, p. 240-241
24. Чалымян Н. Т. Сирийско-иракские отношения 1961-1967 гг. Ереван, 2002, стр. 64-
76. (Chalymian, N. T. , Syrian-Iraqi Relations, 1961-1967, Yerevan, 2002, pp. 64-76. )
25. Bengio O. Crossing the Rubicon: Iraq and the Arab-Israeli Peace Process // Middle
East Review of International Affairs, vol. 2, N. 1 (March 1998), p. 33-34. Подробнее о
помощи Израиля курдам см. работу того же автора:
Bengio O. The Kurdish Revolt
in Iraq (Hebrew), Tel Aviv Hakibutz Hameuhad, 1989.
26. Cottam R. W. Iran and the Middle East // The Middle East and the Western Alliance /
Ed. by Spiegel S. L. CISA: University of California, Los Angeles, 1982, р. 211.
27. Marshall J. , Scott P. D. , Hunter J. The Iran Contra Connection: Secret Teams and Cov-
ert Operations in the Reagan Era. South End Press, 1987, p. 169
28. Reuters, 21. 02. 1999.
29. Фабричников И. , Фролов А. Контрраспространение: хорошо забытое старое //
Ядерный контроль, №4 (70), Т. 9, Зима 2003, стр. 143. (Fabrichnikov, I, Frolov, A,
Counterproliferation: the long forgotten old)
30. Жигалина О. Документы американского посольства в Тегеране по курдскому
вопросу // Специальный бюллетень Института Востоковедения Академии Наук
СССР. N. 6 (270). М. , 1990. стр. 120-135. (Zhigalina, O, The documents of the US
Embassy in Teheran on the Kurdish issue)
Vann B. The New York Times: A Proposal for Ethnic Cleansing in Iraq. 26 November
2003, (http://www. wsws. org/sections/category/news/me-iraq. shtml).
31. Vann B. The New York Times: A Proposal for Ethnic Cleansing in Iraq. 26 November
2003, (http://www. wsws. org/sections/category/news/me-iraq. shtml).
32. Vann B. The New York Times: A Proposal for Ethnic Cleansing in Iraq. 26 November
2003, (http://www. wsws. org/sections/category/news/me-iraq. shtml).
33. Barron A. US and Israeli Jews Express Support for Kurdish Refugees // Washington
Report of Middle East Affairs, May-June 1991, p. 64.
34. Shahak I. Open Secrets: Israeli Nuclear and Foreign Policies // (www. abbc. com/
historia/shahak/opensec/07. htm).
35. Жигалина О. Документы американского посольства в Тегеране по курдскому
вопросу // Специальный бюллетень Института Востоковедения Академии Наук
СССР. N. 6 (270). М. , 1990. стр. 120-135. (Zhigalina, O, The documents of the US
Embassy in Teheran on the Kurdish issue)
36. Vann B. The New York Times: A Proposal for Ethnic Cleansing in Iraq. 26 November
2003, (http://www. wsws. org/sections/category/news/me-iraq. shtml).
37. Vann B. The New York Times: A Proposal for Ethnic Cleansing in Iraq. 26 November
2003, (http://www. wsws. org/sections/category/news/me-iraq. shtml).
38. Barron A. US and Israeli Jews Express Support for Kurdish Refugees // Washington
Report of Middle East Affairs, May-June 1991, p. 64.
39. Shahak I. Open Secrets: Israeli Nuclear and Foreign Policies // (www. abbc. com/
historia/shahak/opensec/07. htm).
40. Washburn J. Power Bloc: Turkey and Israel Lock Arms // The Progressive Magazine,
December 1998.
41. Подробнее об израильско-турецком стратегическом сотрудничестве см. :
Мина-
сян С.
Израиль - Турция: Военно-политическое и военно-техническое сотрудничество
(в
аспекте
проблем
региональной
безопасности)
//
Центральная
Азия
и
Кавказ,
№1, 2004. (for the details of the Israeli-Turkish strategic cooperation, see:
31
Sergey Minasian «21-st CENTURY», № 1, 2007
Minasian, S. , Turkey: Military/political and military/technical cooperation, in terms
of regional security)
42. Ахмедов В. Противостояние // Азия и Африка сегодня, N. 1, 2000, стр. 14.
(Akhmedov, V. , Confrontation)
43. Jewish Telegraph Agency (JTA), 7 April 2003.
Лукоянов А. К Иракский Курдистан и Израиль // ИИИБВ, 10. 04. 2006.
(Lukoyanov, A. K. Iraqi Kurdistan and Israel)
44. Рошан М. С. Иракские курды идут по политическому канату //
www. kurdistan. ru/05. 11. 04-1. htm, 03. 11. 2004. (Roshan, M. S. , The Iraqi Kurds on the
geopolitical tightrope)
45. Израиль заверяет Турцию: мы не готовим курдских солдат // www. mignews. com/
news/scandals/world/041205_200521_87768. html, 05. 12. 2005. (Israel assures Turkey:
«We are not training soldiers. »)
46. For details see:
Минасян С. Израильско-турецкое военно-политическое сотруд-
ничество в контексте курдской проблемы // 21-й век, №4 (14), 2006 (на арм.
языке). (Minasian, S. , Israeli-Turkish military/political cooperation in the context of
the Kurdish problem, «The 21
Century» №4 (14), 2006) (in Armenian)
47. Сулейманов Р. Р. Турецко-израильские отношения на современном этапе //
st
ИИИБВ, 06. 03. 2007. (Suleimanov, R. R. , The Israeli-Turkish relations at the modern
stage)
48. Жигалина О. Курды и иранский ядерный кризис // ИИИБВ, 16. 07. 2006.
(Zhigalina, O, The Kurds and the Iranian nuclear crisis)
49. Лукоянов А. Курдистан и Израиль (перспективы сотрудничества) //
www. novoemnenie. ru, 08. 02. 2007. (Lukoyanov, A. K. Kurdistan and Israel: cooperation
prospects)
|