بزاڤی ناسیۆناڵیزم و دەوڵەت- نەتەوە
پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان لەنێوان خەون و راستیدا
گفتوگۆ لەگەڵ دكتۆر سەعید شەمس
ئا: هادی محەممەدی
بیوگرافی د. سەعید شەمس
سەعید شەمس لە ناوچەی ئەختاچی لە مەڵبەندی موكریانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەدایكبووە، خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی و دواناوەندی لە ئێران تەواوكردووە، دواتر بە هۆی چالاكی سیاسی نەیتوانیوە بەردەامبێ لە خوێندن لە زانكۆ، بەڵام دوای تەواوكردنی خزمەتی زۆرەملێی سەربازی، پەیمانگەی زمانی ئینگلیسی تەواوكردووە. لە پرۆسەی شۆڕشی گەلانی ئێراندا بەشداریكردووە، پاش شۆڕش بۆ ماوەی سالێك مامۆستا بووە و هاوكات شانیداوەتە ژێر باری كاروباری سیاسی، لە كۆتایی هەشتاكان سەدەی رابردوودا بەناچاری ئێرانی بەجیەێشتووە و لە سەرەتای نەوەدەكانەوە لە لەندەن نیشتەجێبووە. لە ساڵی ١٩٩٤ لە زانكۆی لەندەن دورەی كۆمەڵناسی تەواوكردووە و بروانامەی باكۆلێری لە كۆمەڵەناسی و خوێندەنەوەیكی ئورۆپایی' وەرگرتووە و تا ساڵی ٢٠٠٣ وەك كارناسی ئەرشەد و لێكۆڵێنەر لە بواری كۆمەڵناسی و هەروەها وەك بەڕێوەبەر لە بواری پەنابەراندا كاریكردووە. لە ساڵی ٢٠٠٣ وەك خوێندكاری لێكۆڵەر بۆ دەورەی دوكتورا لە كۆلیژی سەڵتەنەتی هالی وەی Royal Hollway، زانكۆی لەندەن وەرگیراوە و لە ساڵی ٢٠٠٦ بروانامەی دكتۆراكەی لە كۆمەڵناسی مێژوویی لە كۆلێژی رۆیاڵ هالی وەی وەرگرتووە. تێزی دوكتراكەی وەك كتێب لەژێر ناوی "ئیسلامی سیاسی، ناسیۆنالیزم و كێشەی كورد لە كۆتایی سەدی بیستم لە ئێراندا" بە زمانی ئینگلیسی لە ساڵی ٢٠١٠ چاپكراوە. لە ساڵانی ٢٠١٠-٢٠٠٨ سەرۆكی بەشی لێكۆڵینەوەی كۆمپانی سێنسیا لە بریتانیا بووە. بۆ ماوەی ساڵێك (٢٠١١-٢٠١٠) وەك بەڕێوەبەری ناوەندی گەشەپێدانی بەردەوامی پڕۆفێشێناڵ و ماموستای كۆمەڵناسی لە زانكۆی كوردستان- هەولێر كاریكردووە و ئێستاش وەك پ.ی، و سەرۆكی بەشی كۆمەڵناسی لە زانكۆی سۆران كاردەكات.
پ: شارەزایان و تیوریسازانی ناسیۆناڵێزم لەوانە ئێرنست گێڵنەر و بنێدیكت ئەندرسۆن پێیانوایە كە تا لە وڵاتێك دۆخی سەنعەتی و مناسباتی سەرمایەداری گەشەی نەكردبێت، دەرفەت بۆ ناسیۆناڵیزم و پێكهاتنی دەولەتی نەتەڤی ناڕەخسێت، ئێوە ئەم پرشە چۆن ئەبینن، ئایا بە لەبەرچاوگرتنی ئەم دیدگایە لە كوردستان دەرفەتی پێكهێنانی دەولەتی سەربەخۆ رەخساوە؟
و: من پێموایە خۆمان تووشی گرفتێكی جیددی دەكەین ئەگەر تەوەرە هاوبەشەكانی تێڕوانینی گێڵنەر و ئەندرسۆن ئاوا كورت و سادە بكەینەوە. بێگومان لێرەدا دەرفەتی ئەوە نییە كە باسی تیۆری ناسیۆناڵیزم و لایەنە هاوبەش و دژوازەكانی بۆچوونی گێڵنەر و ئەندرسۆن بكەین، بەڵام مادام كە پرسیارەكە ئاوا دەستیپێكرد، پێمخۆشە لەسەرتادا، هەرچەند زۆر بە كورتیشبێ، سەرنجتان بۆ ئەو چەند خاڵە رابكێشـم:
یەكەم، دۆخی پێشەسازی و پەیوندییەكانی سەرمایەداری دەكرێ هاوكات و هاوجووت نەبن و لەباری مێژووییەوە لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا هەروابووە.
دووهەم، گرینگی كاری ئەندرسۆن ئەوەیە كە باس لە سەرمایەداری چاپ دەكات، نەك سەرمایەداری بەگشتی؛ سێیەم، پێگەی گێڵنەر لە باس و تیۆری ناسیۆناڵیزمدا كە پێویستە سرنجیبدرێتێ یانی هەڵویستی ئەو هەم وەك فلیسوف و هەم وەك پسپۆڕێكی بواری كۆمەڵایەتی سەبارت بە ناسیۆناڵیزم زۆر گرنگە و زۆر جێاوازە لە سەرجەم بیرمەندانی رۆژئاوایی؛ هەر لەدوای شەڕی جیهانی دووەم تا دەیەی هەشتای سەدەی رابردوو. رەنگە بەئاسانی بتوانین كەمتەرخەمی دنیای ئاكادیمی سەبارت بە باسی ناسیۆناڵیزم لەدوای ساڵی 1945 لەلایەن زۆربەی بیرمەندان و زانستڤانانی بوارەكانی كۆمەڵایەتییەوە دەستنیشانبكەین. [لە روانگەی ئەواندا] ناسیۆناڵیزم وەك هۆكاری سەرەكی سەرهەڵدانی فاشیسزم و دووهەم شەڕی وێرانگەری جیهانی پێناسەدەكرا، هەربۆیەش، بۆ وێنە كاتێ زلهێزەكانی جیهانی دوای شەڕ، دوو وڵاتی ئاڵمان و كۆریایان دابەشكرد، كەس باسی مافی دیاریكردنی چارەنووسی سیاسی ئەو دوو نەتەوەیەی نەكرد و لە دنیای ئاكادیمیشدا باسی ناسیۆناڵیزم بەتەواوی پشتگوێخرا؛ ئەگەریش كەسانێكی كەم لێرەولەوێ باسی ناسیۆناڵیزمیان دەكرد زۆرتر لە باری مێژووییەوە دەیانهێنا بەرباس، یان ئەگەر ئاماژەیەك بە پڕینسیپی مافی دیاریكردنی چارەنوووسی سیاسی دەكرا، زیاتر مەبەست دەوڵەتانی سەقامگیربوو یان ئەو وەڵاتانە بوون كە لەپاش پرۆسەی هەڵوەشانەوەی كلۆنیالیزم بەرەو دەوڵەتبوون دەچوون. گێڵنەر بەڕاستی لەو سەردمەدا نموونەیەكی دەگمەن و بێهاوتایە و هەر لەسەرەتای دەیەی شەستەوە هەوڵدەدا كە باسی ناسیۆناڵیزم بێنێتە نێو تیۆری كۆمەڵایەتی (فەلسەفە، كۆمەڵناسی، مرۆڤناسی و سیاسەت)ـەوە.
گێڵنەر لە یەكەم وتاریدا، لە ساڵی 1963 بەوردی باسی ناسیۆناڵیزمی كرد و هەروەها لە كتێبی 'بیر و گۆڕان' (Thought and Change)دا كە ساڵی 1964 چاپكرا، زۆر بەڕاشكاوی دەڵێت هەم ماركسیزم و هەم لیبڕالیزمیش پێناسەیەكی هەڵەیان لە ناسیۆناڵیزم كردووە و خۆی تێڕوانینێكی زۆر جیاواز و نۆێ پێشكەشدەكات، بەڵام بەدرێژەی ساڵانێكی زۆر تێزی سەرەكی گێڵنەر كە لەوكتێبەدا باسكرابوو، لەلایەن بیرمەندانی كۆمەڵایەتییەوە بایەخێكی ئەوتۆی پێنەدرا و تا ساڵانی كۆتایی هەفتای سەدەی رابردوو بۆچوونەكانی ئەو پشتگوێخران. بێجگەلە دیالۆگ و مشتومڕێكی فیكری لەگەڵ هاوكارێكی بەناوی ئێلی كەدووری (Elie Kedourie) كە ئەویش بەپێچەوانەی گێڵنەر هەم بۆچوونێكی كۆنسێرڤاتیڤی هەبوو و هەمێش ناسیۆناڵیزمی وەك دیاردەیەكی ناپێویست و مەترسیدار بۆ مرۆڤایەتی پێناسەدەكرد. بەدەر لە كەدووری تا كۆتایی ساڵانی هەفتای سەدەی رابردوو كەم كەس خۆیان لەقەرەی كارەكانی گێڵنەر دەدا و كاتێ لە دەیەی هەشتاكاندا گۆڕانێكی گوتاری سەبارەت بە ناسیۆناڵیزم هاتەئاراوە، ئەوجار دەزانین كە گێڵنەر ئەوە ماوەی 18ساڵە لەوبارەوە شتی جیددی دەنووسێ و لە تیۆری ناسیۆناڵیزمدا قوتابخانەیەكی پێكهێناوە.
لەڕاستییدا، سەرجەم كارەكانی گێڵنەر تا كۆتایی ژیانی بڕیتییەلە 78 تێكست لەسەر ناسیۆناڵیزم كە 5یان كتێبن، وەك: 'بیر و گۆڕان'، 'نەتەوەكان و ناسیۆناڵیزم' (Nations and Nationalism)، 'ناسیۆناڵیزم' (Nationalism)، ئاموور، شمشێر و كتێب'(Plough, Sword and Book) و، 'بەرەڕووبوونەوەكان لەگەڵ ناسیۆناڵیزم' (Encounters with Nationalism)؛ ئێستا هەموو ئەم بەرهەمانە وەك تێكستی كلاسیكی بواری ناسیۆناڵیزم حیسابدەكرێن. یانی كارەكانی گێڵنەر دەورێكی كاریگەریان گێڕا و لە گوتاری ناسیۆناڵیزمدا وەرچەرخانێكیان پێكهێنا. بەهۆی گرینگی بۆچوون و زۆربوونی كارەكانی ئەو، زۆرجار خراپتێگەیشتن لە تیۆری گێڵنەردا روودەدا. راستە كە گێڵنەر هەم باسی پێشەسازی و هەم باسی سیستمی ئابووری مۆدێرن و دەوری ئەوان لە پێكهێنانی بوارێكی گونجاو بۆ سەرهەڵدانی ناسیۆناڵیزم دەكات، بەڵام ئەوە بۆچوونی ئەو نییە كە تا لە وڵاتێك دۆخی پێشەسازی پێكنەهاتبێ دەرفەت بۆ دەوڵەتی سەربەخۆ ناڕەخسێ. یەكێك لە رستە هەرە گرنگەكانی گێڵنەر كە لە پێناسەكردنی ناسیۆناڵیزمدا جەختی لەسەر دەكات و تائێستاش زۆر باسی لەسەر كراوە، ئەوەیە كە گێڵنەر بەپێچەوانەی زۆربەی مێژووكاران، بیرمەندان و زمانناسان، راشكاوانە لەسەرەتاوە لە كتێبی 'بیڕ و گۆڕان'دا دەڵێ: "ناسیۆناڵیزم رەنگدانەوەی راپەڕین و گەیشتنی نەتەوەكان بە وشیاری نییە، بەپێچەوانەوە، ناسیۆناڵیزم نەتەوەكان راست لەوشۆێنەدا دروستدەكا كە جارێ بوونیان نییە" یانی وەك خۆتان دەزانن، گێڵنەر بۆ یەكەمجار تێڕوانینی زاڵ لەمەڕ ناسیۆناڵیزم كە لەلایەن زۆربەی بیرمەندان و، تەنانەت لەلای بیرمەندانی مۆدێرنیشەوە، باوبوو رەددەكاتەوە. ئەوە كە گروپێكی ئێتنیكی دیاركراو پاش گۆڕانكاری ئابووری، كۆمەڵایەتی و سیاسی وشیاردەبێتەوە و پرۆسەی بە نەتەوەبوون تێپەڕدەكا و سەرهەڵدانی ناسیۆناڵیزم ئاكامی ئەو پەرەسەندەنەیە؛ گێڵنەر دەڵێ: بەپێچەوانەوە، ئەوە ناسیۆناڵیزمە كە نەتەوە دروستدەكات. وەك باسمكرد گێڵنەر بۆ ماوەی نیزیك بە بیست ساڵ تێڕوانینی تایبەت بە خۆی هەبوو و ئەو بۆچوونە لەوماوە دوورودرێژەدا تیۆریزەكراوە و دوایە بووەتە بنەمایەك بۆ گوتاری زاڵ لەمەڕ ناسیۆناڵیزم. خراپ پێناسەكردنی تیۆری گێڵنەر زۆرجار روودەدا. زۆر كەس گێڵنەر بەوە تاوانباردەكەن كە هەڵوێستێكی داشكانانە (تقلیل)ی reductionist هەیە سەبارت بە ناسیۆناڵیزم یان كەسانێك پێیانوایە كە گێڵنەر بۆچوونێكی تێۆلۆژیكی هەیە لەوبارەوە. گێڵنەر خۆی لە بەرهەمی 'وەڵامدانەوە بە رەخنەگران'دا بەوردی جوابی ئەو تاوانانەی داوەتەوە.
دەكرێ بۆچوونی گێڵنەر ئاوا كورتبكەینەوە كە كۆمەڵگە و سیستمی ئابووری مۆدێرن پێویستی بە پەرەسەندنی بەردەوام و گۆڕان هەیە. بۆ وێنە ئەو سیستمە پێویستی بە دانیشتوانی جێگۆر (متحرك) هەم لەباری كار و پیشەوە و هەم لەباری جوغرافییاییەوە هەیە. زۆرینەی خەلك لەوسیستمەدا بۆ هەمێشە لە یەك كار و پیشەدا نامێنەوە و بەپێچەوانەی سیستمی ئابووری پێش-مۆدێرن، زۆرینەی منداڵەكان ئیشوكاری باوكیان وەك میرات بۆ نامێنێتەوە؛ بەلكو پەروەردەی مۆدێرن و تۆپزەكی (ئیجباری) دەرفەتی تازەی كار و ژیانیان بۆ دەرەخسێنێ. سیستم و ئابووری مۆدێرن بەپێچەوانەی سیستەمەكانی پێشوو تەنیا لەڕێگای ئاستی باڵای خوێندەواری و پەروەردەوە دەتوانێ بەردەوامبێ. دیارەدەیەك كە گێڵنەر ناویدەنێ 'كەلتوری باڵا' high culture و، گرینگتر لەوەش مۆدێرنیتە پێویستی بە كەلتوری باڵای هاوسەنگ و یەكدەست هەیە. بە واتایەك ئێمە لە سەردەمی مۆدێرندا پێویستمان بە خەلكانێك هەیە كە بێئەوەی كە یەكتر بناسن یان پەنا بۆ پەیوەندی خێزانی، خێڵەكی و ناوچەیی ببەن، بتوانن لەگەڵ یەكتر هەڵسوكەوت و ئیشوكاربكەن. بە واتایەكیتر ئێمە پێویستمان بە سیستمێكی نوێباوی ئیداری، یاسایی و سیاسی هەیە كە لەوسیستەمەدا خەڵك بە ملیۆنان بتوانن لەڕێگای كەلتوری باڵاوە لەگەڵ یەكتر پەیوەندیبگرن و كاربكەن. كەلتوری باڵا دیاردەیەك بەناوی زمانی رەسمی و یەكگرتوو دێنێتەئاراوە كە ئاكامەكەی كەلتور و زمانی یەكدەست و هاوسەنگە كە زیاتر بەهۆی دەوڵەتەكانەوە پەرەدەسێنێ. بەپێچەوانەی كۆمەڵگاكانی پێش- مۆدێرن كە كەلتوری باڵا تەنیا لە مۆنۆپۆلی چینی دەسەڵاتدار دایە و بەشێكی زور كەم لە خەڵك دەرفەتی خوێندنیان هەیە، دەوڵەتی سەردەمی مۆدێرن پەروەردە دەكاتە گشتی و نە تەنیا دەرفەتی خوێندن بۆ هەموو منداڵێك پێكدێنێ، بەڵكو خوێندن دەكا بە پرسێكی ئیجباری. بەپێچەوانەی كۆمەڵگای پێش- مۆدێرن كە بەسەر دوو كەلتوری باڵا (كەمینەی دەسەڵاتدار)و كەلتوری خەڵكانی رەشۆكی (زۆرینەی خەڵكی نەخوێندەوار) دابەشكرابوو، كۆمەڵگەی مۆدێرن خوێندەواری (كەلتوری باڵا) ئینیڤێرساڵ/گشتی دەكاتەوە. وەك گێڵنەر خۆی دەڵێ: "كەلتوری باڵا دەچێتە ناخی كۆمەڵگاوە و پێناسەیدەكا و كەلتوری باڵا بۆئەوە كە بەردەوامبێت پێویستی بە سیاسەت هەیە. رازی ناسیۆناڵیزمیش هەر لەمەدایە." واتا گێڵنەر لەسەر ئەوباوەڕەیە كە ناسیۆناڵیزم لە سەردەمی مۆدێڕندا جوابی پێویستییەك دەداتەوە و ئەو رەهەندە لە تیۆری ماركسیزم و لیبڕالیزم سەبارەت بە ئەو دیاردەیە رەددەكاتەوە.
بەڕای گێڵنەر ناسیۆناڵیزم لەبنەرەتەدا داكترینێكی سیاسییە و باڵادەستبوونی سیاسەت لە رەوتی پەرسەندنی كەلتور لە سەردەمی مۆدێڕنیتەدایە، ئەم بۆچوونە بۆ سەرهەڵدانی نەتەوە گرینگی تایبەت هەیە. بە واتایەكیتر، كاتێ دەڵێ ئەوە ناسیۆناڵیزمە كە نەتەوە دروستدەكا نەك پێچەوانەكەی، لەسەر ئەم خالە پێدادەگرێت كە ئەوە ناسیۆناڵیزمە لەڕێگای سیاسەتەوە بۆ یەكەمجار لە مێژووی كۆمەڵگەیەكی تایبەتدا نەتەوە دروستدەكا و دەیكات بە بنەمایەك بۆ وێناكردن و سەرچاوەی دەسەڵاتی سیاسی و سەرچاوەی رەوایی سیاسی.
وەك خوتان دەزانن لە روانگەی گێڵنەرەوە ئەو چوارچێوە گشتییە لە چەند قۆناغدا لە ئاستی دونیادا پەرەدەستێنێ و بۆئەو مەبەستەش گێڵنەر سەرهەڵدانی ناسیۆناڵیزم لە پانتایی جیهاندا بە چەند زۆن (ناوچە)دا دابەشدەكات. رۆژهەڵاتی ناڤین (ناوەڕاست) لە یەكێك لەوزۆنانەدا جێدەگرێت. زۆربەی پسپۆڕانی رۆژهەڵاتی ناڤین ئێستا پێیانوایە كە بزووتنەوە ناسیۆناڵیستییەكانی ئەو ناوچەیە (تورك، فارس، عەرب و كورد) تاڕادەیەك هەموو بەیەكەوە دەستیانپێكردووە. لێرەدا كە ئەم باسە هاتەگۆڕێ ئێمە دەبێ سنوورێك لەنێوان ناسیۆناڵیزمی گەلانی تورك و فارس و عەرەب كە پاش كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی و داڕمانی دەسەڵاتی عوسمانی ویستیان دەسەڵاتی سیاسی خۆیان بپارێزن و دەوڵەت- نەتەوەی خۆیان پێناسە و سەقامگیربكەن، لە ئاست ناسیۆناڵیزمی میللەتانی وەك كورد و ئەرمەن و دواتر بەلوچ دابنێین. ئەم نەتەوانە لە دۆخێكی تایبەتیتردا دەژین و جگەلە نەتەوەی ئەرمەن ئەوانیتر بەهۆی زۆر هۆكاری دەرەكی و ناوەكی نەیانتوانی سەركەوتووبن و دەوڵەت- نەتەوەی خۆیان دامەزرێنن.
پرسیارێكی سەرەكی كە تیۆری ناسیۆناڵیزم و لەوانە بۆچوونی گێڵنەر هەوڵدەدا وڵامیبداتەوە ئەوەیە كە چی روودەدا ئەگەر لە وڵاتێكی چەند- ئیتنیكی و چەند- زمانیدا رەوتی دەوڵەت- نەتەوە لەژێر هێژموونی ناسیۆناڵیزمێكی تایبەتدا بەئەنجامبگات؟ وەك دەزانین كەسانێكی زۆر (لە نەتەوە بندەستەكان) بەئاسانی دەچنەناو ئەرتەش و پەروەردەی ئەو وڵاتانە و لەئاكامدا زمان و زاراوەی ناوچەی خۆیان لەدەستدەدەن و لەناو نەتەوەی باڵادەستدا دەتۆێنەوە. بەڵام كۆمەڵێ خەلكیتر بەربەرەكانیدەكەن و بە چەكی ناسیۆناڵیزم لە دژی سیاسەت و رەوتی سڕینەوە شەڕدەكەن. جوابی ئەم پرسیارە كە بۆ گروپێك وایان بەسەردێ و گروپێكیتر بەربەرەكانیدەكەن؟ لە چوارچێوەی تیۆری ناسیۆناڵیزمی گێڵنەر و ئەندرسۆندا جوابدەدرێتەوە.
كاتێ كە دەوڵەت- نەتەوەی مۆدێرن لە ئێران، توركیا و دواتر لە دوو وڵاتی عەرەبی (سوریا و عێراق) دامەزرا و خەلكی كورد بەسەر ئەو چوار دەوڵەتەدا دابەشكرا، ئەو دەوڵەتانە حاشایان لە بوونی نەتەوەی كورد كرد و ئەو حاشاكردنە لە ناخی ناسیۆناڵیزمی فارس و تورك و عەرەبدا بەشێكی بنەڕەتی ناسنامەی نەتەوەیی ئەوانی پێكهێنا كە لەڕێگای سیاسەتی زمانكوژی و كەلتوركوژییەوە هەوڵیاندەدا كە نەتەوەی كورد ئەسیمیلەبكەن. هەرچەند ئەو هەوڵانە بێتائسیر نەبوون، بەڵام سیاسەتی بەربەرەكانێی كورد لەسەر بنەمای ناسیۆناڵیزمی كورد تائێستا پێشی بەو مەبەستە گرتووە و بوونی كوردی پاراستووە. هەربۆیەش لەكۆتاییدا دەڵێم بەڵی بەپێی روانگەی گێڵنەر و ئەندرسۆن، بارودۆخ بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی سەربەخوی كوردی نكۆڵیلێناكرێ. ئەوە كە بۆچی ئەو ئامانجە تائێستا بەدینەهاتووە، ئەوە باسێكیترە.
پ: گەشەكردن و پێكهاتنی چینی ناوەڕاست دەتوانێ لە دروستكردنی دەولەتی نەتەوەییدا چ رۆڵێكی هەبێ، ئایا كۆمەڵگەی كوردستان دۆخی خێلەكی تێپەڕاندووە و چینی ناوەڕاست دروستبووە؟
و: پێناسەكردنی چینی ناوەڕاست بەردەوام بووەتە هۆی ناكۆكی و مشتومڕ. ئەگەر مەبەست بۆرژوازی پێشەسازی بەپێی بنەمای تیۆریكی كارل ماركس بێت، بێگومان دەكرێ بڵێین نا ئەو چینە لە كۆمەڵگەی كوردستان بەشێوەی گشتی لە بەشێكی بەرچاوی سەدەی بیستەمدا بوونی نەبووە، هەروەها لە توركیا، ئێران و عێراقیش كاتێ دەوڵەت- نەتەوە دروستبووە ئێمە بوونی چینی ناوەڕاست بەو مانایە هەستپێناكەین. ئەگەر مەبەست گروپێكی كۆمەڵایەتی تایبەت بێ كە لەلایەكەوە خۆی بەرهەمی سیستم و ئابووری مۆدێرنە و لەلایەكیترەوە بەرژەوەندی خۆی لە پەرەسەندی بیری ناسیۆنالیستیدا دەبینێ، بێگومان ئەو چینە لە كوردستان بوونی هەیە. لەلایەكیترەوە كۆتایی دۆخی خێڵەكی تەنیا پەیوەست نییە بە دروستبوونی ئەو چینەوە. لە روانگەی منەوە كۆمەڵگەی كوردستان كۆمەڵگەیەكی خێڵەكی نییە، ئەوە راستە كە كەلتوری خێڵەكی لە كۆمەڵگەی ئێمە ئێستاش دەوری بەرچاوی هەیە، بەڵام ناكری بڵێن كورستان هەرئێستا لە دۆخی خێلەكیدایە. وەڵاتی ئێران بۆ ماوەی نیزیك بە ١٥٠ ساڵە سەرقالی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ پێویستییەكانی مۆدێرنیتەدایە، بەشی زۆری پسپۆڕانی ئێرانناس باسی تێكەڵاوی نەریت و مۆدێرنیتە و كاریگەری ئەو ئاویتەبوونە لەسەر مێژوو و كولتوری ئێران دەكەن. واتە گرفتەكانی پەرەسەندنی مۆدێرنیتە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە رەنگدانەوەی تایبەتمەندییەكانی ئەو ناوچەیەن زۆرن و بێگومان كۆمەڵگەی كوردیش بەهۆی زۆر فاكتەرەوە نەیتوانیوە بەشێوەی هاوسەنگ رووبەڕووی مۆدێرنیتە ببێتەوە.
بەگشتی لە سەقامگیربوونی بیری ناسیۆناڵیستی و دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەییدا حاشا لە كاریگەری چینی ناوەڕاست ناكرێت. هەمیشە ئیلیتەكان و رووناكبیران بیر و روانگەی ناسیۆناڵیزم دێننەئارا‌وە. بەگشتی رووناكبیران بۆ خۆیان باوری پتەویان بە نەتەوە هەیە و لە روانگەی گوتارییەوە بوونی نەتەوە دەسەلمێنن، بەڵام تا ئەوكاتەی كە ئەو بیرۆكەیە نەچیتە ناو ناخی كۆمەڵگەوە هەمیشە دەتوانێ پەنچەرببێ. سێتون- واتسۆن Seton-Watson دەڵێ: "نەتەوەیەك كاتێ بوونی هەیە كە بەشێكی بەرچاوی خەڵك لەناو ئەو كۆمەڵگە تایبەتەدا خۆیان بە نەتەوە بزانن و لانیكەم وەك نەتەوە هەڵسوكەوت و رەفتاربكەن." هۆكاری ئەم دیاردەیە لە روانگەی سێتن- واتسۆن و هەروەها ئەندرسۆنەوە، ناگەڕێتەوە بۆئەوە كە خەڵك 'بیر لە نەتەوە' دەكەنەوە، یانی ئەوان وەك رووناكبیران بەپێی باوەڕی ناسیۆنالیستی، بوونی نەتەوە لەباری گوتارییەوە دەسەلمێنن؛ بەڵكو بە مانای ئەوەیە كە كۆمەڵانی خەڵك دەبێ وەك 'نەتەوە هەڵسوكەوت' بكەن تا بوونی نەتەوەیەك بەردەوامبێت. ئەوان لە كۆمەڵێك هەڵسوكەوتی بەكۆمەڵ و رەفتارەكانیاندا ئەو سیگناڵە دەدەن كە نەتەوە بوونی هەیە. كاریگەری چینی ناوەڕاست لەو روانگەوە گرینگە كە دەبێ بە كاتالیزۆری بڵاوبوونەوەی بیری نەتەوایەتی و هەڵسوكەوتی نەتەوایەتی. یانی بیری نەتەڤی بەبێ پێگەی كۆمەڵایەتی رووناكبیران و ئیلیتانی كۆمەڵگە سەركەوتوونابێ. كەوابوو چینی ناوەڕاست لەمبارەوە دەتوانێ رۆڵێكی گرینگی هەبێ.
پ: بنێدیت ئەندرسۆن پێكهاتنی دەولەتی نەتەوەیی لەگەڵ سەنعەتی چاپ و بزاڤی رۆژنامەگەری و رۆماننووسی پێوەنددەدات، ئێوە دۆخی ژۆرنالیزم و رۆماننووسی كوردی لە پێوەندی لەگەڵ گەشەپێدان بە ناسیۆناڵیزم و رۆحی نەتەوەییدا چۆن راڤەدەكەن؟
و: جوابی ئەو پرسیارە بۆ من زۆر هاسان نییە، لانیكەم لێرەدا هاسان نییە. بۆ وێنە دۆخی رۆژنامەوانی و رۆماننووسی كوردی لەكام قۆناغدا؟ ئەگەر مەبەست ئێستا بێ، بەڕاستی زۆر قەسەهەڵدەگرێ. وەك خۆتان دەزانن كاك هاشمی ئەحمەدزادە تێزی دوكتوراكەی لەسەر ئەو بابەتە نووسیوە كە كاك بەختیار سەجادی بە فارسی وەریگێڕاوە. كاك فەتاحی ئەمیری كە خۆی رۆمانووسە و تەرجومەكەی كاك بەختیاری خوێندووەتەوە جارێك بە منی گوت: بە كاك هاشم بڵێ كە بەپێچەوانەی بۆچوونی ئەو ئێمە ئێستا خاوەنی رۆمان و كۆمەڵێك رۆماننووسین، بەڵام تائێستاش نەتەوەمان نییە. مەبەستم ئەوەیە كە تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان رۆمان و نەتەوە جیاوازە.
ئەندرسۆن لە كتێبی 'كۆمەڵگا وێناكراوەكان' كە دێتەسەر باسی پێوەندی رۆمان و رۆژنامە لەگەڵ بیری ناسیۆناڵیزم، لەبنەڕەتدا باس لە شێوازێكی دیاریكراوی تێڕوانینی كۆمەڵایەتی دەكا كە بەرهەمی مۆدێرنیتەیە. تێڕوانینێك كە تێیدا بوارەكانی كۆمەڵایەتی بەشێوەیەكی هاوبەش وێنادەكرێن. دوو لایەنی ئەو تێڕوانینە دەكری بڵێن بریتین ١) گواستنەوە لە پەیوەندی كۆمەڵایەتی ئەستوونی و ناڕاستەوخۆ بە پەیوەندی ئاسۆیی و راستەوخۆ. پەیوندی كۆمەڵایەتی ئاسۆیی و راستەوخۆ هیرارشی (پلەبەندی) پێناسەی خێڵەكی و عەشیرەتی لەناودەبا و دەبێ بەهۆی سەرهەڵدانی بنەمای تاكگرایی (فردیت) و مۆراڵی تاكی و یەكسانی تاكەكان. ٢) تایبەتمەندیدیكەی ئەو تێڕوانینە كۆمەڵایەتییە ئەوەیە كە هەنگاو بەهەنگاو ئەو باوەڕە پێكدێنێ كە خەڵك و دواتر 'نەتەوە'، جیاواز و سەربەخۆ لە سیستمی سیاسی و تەنانەت بەدەر لە یاسای بنچینەیی زاڵ بەسەر كۆمەڵگەدا، بوونی هەیە. یانی نەتەوە دەتوانێ یاسایەكی بنچینەیی تازە بۆ خۆی و بە دەستی خۆی بنووسێتەوە. ئەندرسۆن رۆڵی رۆمان و رۆژنامەگەری رۆژئاوایی بۆ رەخساندنی ئەو تێڕوانینە كۆمەڵایەتییە دێنێتەبەرباس. ئەندرسۆن چەند ساڵ دواتر لە كتێبكیتریدا كە بریتییەلە چەند وتار كە لەدوای كتێبە ناودارەكەی بڵاویكردەوە واتا: The Spectre of Comparisons: Nationalism, Southeast Asia, and the World ، وردتر دێتەسەر باسی پێوەندی رۆمان و نەتەوە و بەتایبەت بەهۆی جیاوازی كاریگەری رۆمان لە ئوروپا و ئاسیای دوور هەوڵدەدا خراپ تێگەیشتنی كەسانێك راستبكاتەوە كە پێیانوایە كە ئەو شتەی لە كتێبی 'كۆمەڵگا وێناكراوەكان'دا سەربارت بە پەیوەندی رۆمان و نەتەوە لە ئوروپا باسكراوە، لە ئاسیای دووریشدا هەروایە. واتە نابێ هیچ تیۆرێك بەشێوەی مكانیكی بەسەر هەلومەرجێكی جیاوازی كۆمەڵایەتی- میژوویی بسەپێنین.
رۆماننووسی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا مێژوویەكی زۆر درێژی نییە، بەڵام بەپەرەسەندەنی هەراوی ئەو دواییانەشەوە رۆماننووسی كوردی جارێ لە بواری یەكەمدا زۆر رێگایی نەبڕیوە. لە رەوتی بینادنانی بیری ناسۆنالیستی كوردیدا زیاتر شێعری كوردی رۆڵی گرنگی گێڕاوە. بۆ وێنە شێعرەكانی شاعرێكی وەكو هێمن بوونە هۆی گەشەی رۆحی نەتەوایەتی كوردی. ئەوەی كە ئایا رۆمانی هاوچەرخی كوردی ئەركی گەشەپێدان و زیندووڕاگرتنی ناسیۆناڵیزم و رۆحی نەتەوایەتی كوردی بەئەنجامدەگەیەنێ و سەركەوتوودەبێ یان نا؟ دەبێ لەداهاتوودا داوەری لەسەر بكەین.
رۆژنامەگەری كوردی مێژوویەكی تاڕادەیەك درێژتری هەیە، بەڵام تا بیست ساڵی رابردوو یان دەرفەت و مەیدانی چالاكی بۆ رۆژنامەوانی كوردی بەرتەسكبوو، یان لە پاوانی رۆژنامەوانی حیزبیدا بوو. تەنیا لە ماوەی بیست ساڵی رابردوو و بەتایبەت لەژێر كاریگەری شۆڕشی ئینفۆرماتیك و تێكنۆلۆژیكی و سەرهەڵدانی ئینتێرنێتدایە كە ئێمە رەوتی گەشەكردنی رۆژنامەوانی لە كۆمەڵگەی خۆماندا دەبینین. ئینتێرنێت نەتەنیا وەك ئامرازێكی تێكنۆلۆژیك، بەڵكو لەهەمانكاتدا وەك میدیایەكی فرەچەشن كاریگەرییەكی بەرچاوی هەبووە لە چەندایەتی و چۆنایەتی رۆژنامەوانی كوردیدا، ئەوە راستییەكی حاشاهەڵنەگرە، بەڵام لەهەمانكاتدا، من پێموایە كە رۆژنامەوانی كوردی بەتەواوی خۆی لە كۆتوبەندی ئایدیۆلۆژی و تێڕوانینی حیزبە سیاسییەكان رزگارنەكردووە. ئێمرۆ مەس- میدایی كوردی دەستەڵاتێكی بەرچاو و گەورەی هەیە كە دەكرێ هەست بە بەرپرسیارێتیبكا و رۆڵی گرنگی مێژوویی و نەتەڤی بگێرێت. گومان لەوەدا نییە كە میدیاكان كاریگەری بەهێزیان هەیە لە كۆمەڵێك ئینتیمای كۆمەڵایەتی و ئامادەسازی كەلتوریدا، بەڵام من پێموایە كە پابەندی حیزبی و ئایدیۆلۆژیكی ئەوان تائێستاش رێگرە لە ئەنجامدانی ئەو ئەركەدا. ئێستا لانیكەم لە باشوور ئێمە دەبینین كە شێوازێك لە رۆژنامەوانی سەریهەڵداوە كە كاری تەنیا گەمەكردن بە دەسەڵاتی سیاسی و سەرقالی بەكارەێنانی توانا و هێزی بڕیاردان و بریار دروستكەرە بۆ دژایەتی لەئاست دەسەڵاتی سیاسی. من پێموانییە كە لە رۆژئاواش كە مێژوویەكی چەند سەد سالەی دێمۆكراسی و میدیای ئازادی هەیە، رۆژنامەوانی لەو چەشنە سوودی هەبێ، بەڵام لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ئەو چەشنە لە رۆژنامەوانی شوێنێكی بەرچاوی داگیركردووە. ئەمەش لەكاتێكدایە كە ئێمە هێشتا هەر لە قۆناغی رزگاری نەتەوایەتیداین و ئەو ئامانجەمان بە ئەنجامێكی دڵخواز نەگەیاندووە.
پ: بلینسكی دەڵێ بۆ ئەوەی نەتەوە پەروەردە بكرێت و بە مافەكانی خۆی و بە سەروەری نەتەوایەتی بگات، پێویستمان بە رێبەرێكی موستەبد و رۆشنبین هەیە (وەكو رۆبسپیر)، ئێوە ئەم بۆچوونەی بلینسكی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
و: من پێموانییە ئەو بۆچوونە زۆر دروست و تەنانەت پێویستبێت. سەردەمی موستەبدی لە چەشنی رۆبسپێر بەسەرچووە. لە دنیای بەجیهانیكراوی ئێستادا بریاردانی بەكۆمەڵ و رەچاوكردنی شێوەی دێمۆكراتیك لە هەڵسوكەوت و بەڕێوەبردندا نەتەنیا فەزیلەت و یان ژستێك نییە، بەڵكو بووەتە پێویستییەكی پراتیكی، هەربۆیەش ناكرێ كاری گرینگ و گەورەی وەك سەروەری نەتەوەیەك، بەتایبەت نەتەوەی كورد، بدەیتە دەستی رێبەرێكی موستەبدی ئاوا.
پ: لە سەرەتاكانی هەزارەی سێهەمدا، لەكاتێكا كە زۆربەی هەرە زۆری نەتەوەكانی دنیا دەولەتی سەربەخۆی خۆیان پێكهێناوە، پێكهێنانی دەولەتی سەربەخۆیی كوردی خەونە، یان لە راستی نزیكە؟
و: تا ئەوكاتەی كە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دانەمەزراوە و سەقامگیرنەبووە، پرۆژە و ئامانجی وەدیهێنانی هەر وەك خەون دەمێنێتەوە. ئەوە بۆ هەموو پرۆژەیەك وایە. بە باوەڕی من بەگشتی ئەوە كێشە نییە كە بوترێ دەوڵەتی كوردی خەونە، چونكە جارێ ئەو دەوڵەتە لەسەر ئەرزی مەوجود بوونی نییە. تازە، خەون و خەیال نەتەنیا شتێكی خراپ نییە بەڵكو مرۆڤ هەمیشە لەگەڵ خەون و خەیال ژیاوە و خەونی دوەڵەتی كوردی نەتەنیا خراپ نییە بەڵكو ئەو خەونە هی تۆیە و نەیار و رەقیب و دوژمن ناتوانن ئەو خەونە لە تۆ بستێنن. دوژمن دەتوانێ تۆ بگرێ، بتخاتە زیندان یان ناچارتبكات كە لە تاراوگە نیشتەجێبیت، بەس قەت ناتوانێ ئەو خەونە لە تۆ بستێنێ یان دەستیتێوەردا، مەگەر خۆت رێگای بۆ خۆشبكەیت.
بەڵام كێشە كاتێ دەستپێدەكات كە ئەو وتەیە بخرێتەناو گوتاری ریئاڵ- پۆلێتیك كە وەك میراتی سەردەمی شەڕی سارد ئێستاش لەنێو كورددا تائاستێكی بەرچاو برەوی هەیە. ئێستا كە باسی شەڕی ساردم كرد پێویستە لەسەر ئەم خاڵە جەختبكەم كە بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد بەرهەمی شەڕی سارد نەبوو، بەڵام وەك زۆر جووڵانەوەیدیكە مۆركی ئەو كێشە جیهانییەی پێوەدیاربوو و مەرجەكانی دۆخی شەڕی سارد خۆی بە سەر جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورددا سەپاندبوو. دوو جەمسەری بوونی جیهان لەهەموو شوێنێك هەندێ مەرجی بەسەر لایەنە جیاوازە سیاسییەكاندا سەپاندبوو. یەكێ لە ئاكامەكانی سیستمی سەردەمی شەڕی سارد زاڵبوونی گوتاری ریئاڵ- پۆلیتیك بوو، بەو مانایە كە سیاسەت پەیوەست نییە بە مۆراڵ و پرینسپ، بەڵكو سیاسەت بریتییەلە لێكدانەوەی بارستای هێز: كێ دەسەڵاتی بەدەستە و چۆنی بەكاردێنێ و خۆگونجاندنی تۆ لەگەڵ ئەو بارستایە یانی تۆ دەبێ ویست و ئامانجی خۆت بەشێوازێك بێنیتەئاراوە كە ئەو بارستایە رێگای پێدەدا. كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی و دابەشبوونی كوردستان و شكستی جووڵانەوەكانی كورد و بەتایبەت رووخانی كۆماری كوردستان كە هیوا و ئومێدێكی گەورەی بەدیهێنابوو، ئەو باوەڕەی لەناو بەشێكی بەرچاوی رووناكبیران و سیاسەتوانانی كورددا دروستكردبوو كە ئامانجی دەوڵەتێكی یەكگرتوو و نەتەوایەتی كورد جارێ مومكین نییە، باشترین رێگا وەدیهێنانی كۆمەڵێك مافە بۆ كوردان لە چوارچێوەی سترۆكتوری سیاسی- یاسایی ئەو چوار دەوڵەتەدا. كورد مافی هەیە دەوڵەتی خۆی هەبێ، بەڵام ئەو مافە بەپێی بارستا و باڵانسی هێزی ناوچەیی و نێونەتەوەیی ئێستا مومكن نییە و هەربۆیەش واقیعی بارودۆخكە جارێ رێگای وەدیهێنانی ئەو ئامانجە نادات. گوتاری زاڵی ئەو سەردەمە گوتارێكی ئۆتۆنۆمیخواز بوو و گوتاری ناسیۆنالیستی كوردی لەسەر مافی كوردان وەك نەتەوەیەكی یەكگرتوو، زۆرتر لە چوارچێوەی دیسكۆرسێكی ئایدیالیستی و لاوازدا بوونی هەبوو، بەس بەردەوام لەژێر رەخنەی سیاسەتی ریئالیستی یان ریئاڵ- پۆلۆتیك دا بوو و نەیتوانی ببێ بە لایەنەكی هەستپێكراوی سیاسەتی هێزە سەرەكییەكانی كورد لە قۆناغی شەڕی ساردا. بە‌كۆتاییهاتنی شەڕی سارد و رووخانی وڵاتانی سوسیالیستی، گوتاری ریئاڵ- پۆلیتیكی هەم لەباری گوتارییەوە و هەم لەباری سیاسەتی پراتیكییەوە رۆژ بەڕۆژ لاوازبووە، باشترین نموونە بڕیاری دادگای لاهە بوو لەسەر كەیسی كاسۆوا، بەڵام سەرەڕای ئەوەش، گوتاری ریئاڵیستی یان ریئاڵ- پۆلیتكی سەردەمی شەڕی سارد رۆڵێكی بەرچاوی لەنێو جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورددا هەیە. كاتێ دەوترێ كە دەوڵەتی كورد خەونە و یان خەونی شاعیرانەیە، هەرچەشنە هەوڵ و تێكۆشانێك بۆ ئەو مەبەستە رەتدەكرێتەوە.
پ: ئێوە خۆتان رۆڵ و كاریگەری ناسیۆناڵیزمی كورد بۆ وەدەستهێنانی ئەو ئامانجە چۆن دەبینن و وەها ئایدیایەك چەندە بە خواست ئیرادەی نەتەوەی كوردەوە بەستراوە و چەندە بە جەبری داگیركەرانی كوردستانەوە؟
و: من پێموایە تێرم و دەستەواژەی جووڵانەوەی نەتەوایەتی بۆ جوابدانەوەی ئەو پرسیارە زۆر گونجاوترە لە دەستەواژەی ناسیۆناڵیزم، بە چەند هۆكار: یەكەم، نەتەنیا لەنێو كورددا، بەڵكو لەنێو زۆربەی گەلانی جیهاندا ئێمە شتێكی یەكدەستمان نییە بەناوی ناسیۆناڵیزمی نەتەوە، جا چ كورد، چ فارس، چ بریتانیایی، بەڵكو دەكرێ باسی رەوتەكانی ناسیۆناڵیزمی كورد و.. هتد، بكەین.. چونكە ناسیۆناڵیزم زۆرتر پانتایەك یان بوارێكە كە تێیدا چەند گوتاری ناسیۆناڵیستی هاوكات لەپێناو وەدەستهێنانی رای خەڵك بۆ لای خۆیان لەگەڵ یەكتر لە وتوێژ و ململانێی بەردەوامدان یان نەیاری یەكترن یان لەشەڕدان. ئاكامی ئەو ململانێیە یا بەشیوازی وەدستهێنای هێژموونی گوتارێك بەسەر ئەوانیتردا كۆتاییدێ، یان بەپێی بنەمای دیسكۆرس و گوتارێكی یەكگرتووی نەتەوایەتی جۆرێك كۆدەنگی سازدەبێ. دووەم، ناسیۆناڵیزم وەك گوتار كاتێك ریشەی داكوتا، دۆخی واقێع هەمیشە جۆرێك تایبەتمەندی كۆمەڵایەتی و مێژوویی بەخۆیەوەدەگرێ و هەروەها بەپێی شوێن و كات ئەو تایبەتمەندییانە جیاواز و فرەچەشنن.. بۆیە لەلای من دەستەواژەی جووڵانەوەی نەتەوایەتی زۆر گونجاوترە بۆ جوابدانەوەی ئەو پرسیارە، چونكە رێگا بە ئێمە ئەدا كە كۆمەڵێك چالاكی كۆنكرێت (بەرهەست) و دیاریكراو بە سەركردایەتی كۆمەڵێك خەڵك و بەپێی بنەمای تێڕوانین و سیاسەتی كۆنكرێت شیبكەینەوە. ئەگەر بێتو باسی جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورد بكەین، بێگومان ئەو باسە لە رەوتێكی مێژووییدا دێتەبەر لێكۆڵینەوە و ئاخافتن و هەر لایەنێك جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورد لەسەر بنەمای تێڕوانینی خۆی پۆڵین (قۆناغبەندی) دەكا. منیش لەمبارەوە روانگەیەكی تایبەت بە خۆم هەیە و لە چەند شۆێنی جیاوازدا باسمكردووە، بەڵام لێرەدا ناچەمەسەر ئەو باسە، چونكە هەم دووبارەكردنەوەیە و هەمیش لە باسەكە دوورماندەخاتەوە.
پ: من ئاگادارم كە ئێوە لە دوو گۆڤاردا ئەو باسەتان كردووە، پێموایە یەكیان گۆڤاری رۆژەڤ بوو، بەڵام بەڕاستی ئەو گۆڤارانە ئێستا لەبەردەستدا نین و من بە گرنگی دەزانم ئەگەر بەكورتیش بووە لەو روانگەوە بچنەناو جوابی ئەو پرسیارەوە.
و: باشە، هەوڵدەدەم، هەرچەند كورتكردنەوەی ئەو باسە رەنگە كەمێك سەقەتیبكات. من بەگشتی مێژووی جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورد بە ٣ قۆناغ دابەشدەكەم. قۆناغی یەكەم، لە سەرەتای سەدەی بیستەوە یانی لە شۆڕشی توركە گەنجەكان و دوایەش پێكهاتنی 'كۆمەڵی تەعالی و تەرەقی'ـەوە دەستپێدەكا و بەڕووخانی كۆماری كوردستان تەواودەبێ. لێرەدا سەرنجتان بۆ ئەم خاڵە رادەكێشم كە كاتێ دەڵێم تەواودەبێ یارمەتی لە تێڕوانینی ژاك دێریدا، فیلسوفی هاوچەرخی فەرانسی وەردەگرم، ئەوكاتە كە هەوڵدەدا لەنێوان تەواوبوون و كۆتایی لەفەلسەفەدا جیاوازیدابنێت. لە روانگەی (دێریدا)وە تەواوبوون لە فەلسەفەدا هەرگیز نیشانەی وەستان و كۆتایی فەلسەفە نییە، فەلسەفە دەتوانی تووشی قەیران ببێ و لە رەوتی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەو قەیرانە و بە یارمەتی بەرهەمهێنانی تێڕوانینی جیاواز زۆرتر بەرەو بۆچوونێكی فەلسەفیتر بڕوات. واتە فەلسەفەیەك تەواودەبێ و یەكێكیتر دەستپێدەكات، بەڵام فەلسەفە كۆتایینایەت. من لێرەدا هەمان لۆژیك سەربارت بە گوتارەكانی ناسیۆناڵیزمی كورد بەكاردێنم.
قۆناغی دووم، لە دوای رووخانی كۆماری كوردستانەوە دەستپێدەكا و تا شەڕی كەنداو و كۆتایی شەڕی سارد، واتا تا ساڵی ١٩٩٠ لەخۆدەگرێت. قۆناغی سییەم، هەلومەرجی ئێستایە كە ئێمە تێیدادەژین.
تایبەتمەندییەكانی قۆناغی یەكەم چین؟ یەكەم، زلهێزەكانی جیهانی یان هێزە ئیمپڕیالیستییەكان لەسەر دابەشكردنی كۆلۆنییەكان ناكۆكن، ئەمەش شەڕی وێرانگەری یەكەمی جیهانی لێدەكەوێتەوە. دووهەم، لە ئیمپڕاتوری عوسمانی و دەوڵەتی قاجاری ئیراندا كە میرنشینە كوردییەكان لەژێر دەسەڵاتی ئەواندا بوون، دوو بزووتنەوە، مەشروتە لە ئێران و تەنزیمات و دوایەش شۆڕشی توركە گەنجەكان لە عوسمانی، روودەدات كە بێگومان لە دوو بەشی كوردستاندا كاریگەری بەرچاویان هەبوو، بەڵام وەك دەزانین شەڕی یەكەمی جیهانی دەبێتە هۆكارێك كە هەر دوو جووڵانەوە بەرەو ئاقارێكیتر بڕۆن. لەهەمانكاتدا شكستی ئاڵمان و هاوپەیمانانی دەبێتە هۆی ئەوە كە بەرەی هاوپەیمانان (بڕیتانیا، فرانسا و ئامریكا) نەزمی نۆێی جیهانی كە بەپێی سترۆكتوری یەكێتی گەلان (اتحادیە ملل) پێكهاتبوو، دامەزرێنن. لە درێژەی ئەم رەوتەدا گەلێك رووداوی بایەخدار و گرینگ سەریانهەڵدا كە چارەنووسی نەتەوەی كوردیان بۆ ماویەكی دوورودرێژ بە ئاقاری نەخوازراودا برد. لە نەزمی نۆێی جیهانیدا ئەم شتە هاتەئاراوە كە سێ لایەنی سەركەوتووی شەڕ بەرانبەر بە گەلانیتر یەك سیاسەت پێرەونەكەن. ئامریكا بەپێی بنەمای پرنسیپەكانی وێڵسۆن، لەسەر مافی دیاریكردنی چارەنووسی سیاسی بۆ نەتەوەكان پێداگریدەكرد؛ فەرانسا زیاتر لایەنگری كۆلۆنیالیزمی راستەوخۆ بوو و بڕیتانیاش بەپێی سیاسەتی پراگماتیسی، پێشنیاری كۆلۆنیالیزمی ناراستەوخۆ یان سیستمی مەندەیت mandateی دەكرد. ئاكام شێوازیك لە سازش بوو لەنێوان ئەو سێ زلهێزەدا كە لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناڤیندا دەوری گرنگیان گێڕا و كاریگەری قۆرسیان لەسەر چارەنووسی گەلی كورد هەبوو، ئەویش بریتیبوولە بەڕەسمی ناسینی دوو دەوڵەت- نەتەوەی تازەی ئێران و توركیا و دابەشكردنی كوردستان.
لێرەدا پێویستناكا بچینە ناو وەردەكاری مێژوویی ئەو قۆناغەوە، بەڵام ئەگەر بگەڕێمەوە بۆ پرسیارەكەی تۆ كە "دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوایەتی كوردی چەندە بە خواست و ئیرادەی نەتەوەی كوردەوە بەستراوە و چەندە پێوەندی بە سیاسەتی زلهێزەكانەوە هەیە"؟ ئەو پرسیارە زۆر گرینگە، چونكە نە تەنیا بۆ نەتەوەی كورد، بەڵكو بۆ سەرجەم بزووتنەوە نەتەوایەتییەكان، بنیادنانی گوتاری سیاسی سەركەوتوو بەم پرسەوە بەستراوە كە تۆ چۆن لەنێوان ویست و ئیرادەی خۆت و بارۆدۆخی واقێعیدا پێوەندییەكی دیالێكتیكی پێكدێنی. سەبارەت بەو قۆناغە دەڵێم بێگومان دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی بە ئیرادەی نەتەوەی كوردەوە بەسترابوو، بەڵام لەهەمانكاتدا سیاسەتی زلهێزەكان دەوری سەركی هەبوو لە وەدیهاتنی ئەو مەبەستەدا و ئەوەش تەنیا سەبارت بە چارەنووسی گەلی كورد نەبوو، بەڵكو لەڕاستیدا لەو سەردەمەدا ئەو زلهێزانە نەقشەی دوارۆژی ناوچەی ئێمەیان دیاریكرد.
سەرەڕای كەم تەمەنی و كەم ئەزموونی بزووتنەوەكە، رێبەران و رووناكبیرانی كورد كەم تازۆر هەستیان بە دەوری بەرچاوی ئەو زلهێزانە دەكرد. بۆیەش لە گوتاری نەتەوایەتی كوردیدا لەلایەكەوە بیر و هەست و سیاسەتی ناسیۆناڵیستی زیاتر لە ئاخافتن و نووسیندا دەبیندرێ، بۆ وێنە سەیری رۆژنامەكانی ئەو سەردەمە: هەتاوی كورد، رۆژی كورد و.. هتد بكەن؛ بەڵام لەلایەكیتروە بۆ وەگەڕخستنی بزووتنەوەیەكی سیاسی لەپێناو وەدیهێنانی ئەم ئامانجە، رێبەرانی كورد زۆرتر چاوەڕوانی پشتیوانی و یارمەتی زلهێزەكان بوون. لەوقۆناغەدا یەك جیاوازی دەبیندرێ، یانی تا بەستنی پەیماننامەی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣دا، لە بەشی عوسمانی كوردستان كە ناوەندی جووڵانەوەی كورد بوو، رێبەرانی كورد بە بەڵێنەكانی ئاتاتورك گەشبین بوون و دیاریكردنی چارەنووسی سیاسی كوردیان بە هاوكاری لەگەڵ توركەكاندا بە مومكین دەزانی. لەڕاستیدا كەمال ئاتاتورك لەنێوان ساڵانی ١٩١٩-١٩٢٢دا زۆرجار ئەم شتەی دووپاتدەكردەوە كە: 'كورد و تورك بران، پاش سەركەوتن كوردیش مافی نەتەوەیی خۆی بەدەستدێنێ.' بێگومان ئێمڕو ئاسانە كە باسی ساویلكەیی رێبەرانی ئەوكاتی كورد بكەین، بەڵام با ئەوەش بڵێین كە لەنێو زۆربەی جووڵانەوە ناسیۆناڵیستییەكانی ئەو سەردەمەدا، ئەڵبەت بێجگەلە نۆروێژ، ئیرلەند و پۆڵۆنیا، سەربەخۆیی بەشێوەی دەوڵەت- نەتەوە لە بەرنامەی سیاسیدا نەبوو. بەڵكو زۆرینەی جووڵانەوەكانی نەتەوایەتی ئەو سەدەمە مافی دیاریكردنی چارەنووسی سیاسی خۆیان لە بەرنامەی خودمختاریدا گونجاندبوو، ئەوە كە بەشێك لەو بزاڤانە (بوڵگاریا، ئەرمەن، یۆنان، سێرب، رۆمانیا و.. هتد) لەپاش شەڕی یەكەم راستەوخۆ بە سەربەخۆیی گەیشتن، زیاتر پێوەندی بە رەوتی رووداوە دەرەكییەكانەوە هەبوو، نەك سیاسەتی خۆیان. لەڕاستیدا هەڵوەشانەوەی سێ ئیمپڕاتۆری چەند- ئیتنیكی و سیاسەتی بەرەی هاوپەیمانان، واتا (بریتانیا، فەرانسا و ئەمریكا) هاندەر و پێكهێنەری ئەو ئاكامە بوو.
لەوقۆناغەدا بیر و هەستی ناسیۆناڵیستی كوردی هەرچەند جارێ زۆر ساوایە بەڵام گرێدراوی هەست و بیری ناسۆناڵیزمی فارسی و عەربی نییە، چونكە لەوكاتەدا ئەو دەوڵەت-نەتەوەانە بەتەواوی سەقامگیرنەبووبوون. سەبارت بە سەردەمی كۆماری كوردستان ئێستا زۆر كەس پێیانوایە كە ستراتێژی ح.د.ك و پێشەوا قازی محەمەد هەر هەمان سیاسەتی خودموختاریە كە دوایە ح.د.ك.ا درێژەیپێدا. راستە كە پارادۆكسێك لەنێوان سەربەخۆیی و خودموختاری لە ستراتێژی كۆمارادا دەبێنرێ، بەڵام بێگومان تا هاوینی ساڵی ١٩٤٦ كە هێشتا سۆڤییەت ناچارنەكرابوو قەبوولبكا كە هێزەكانی لە ئێران بكێشێتەوە، سیاسەتی كاربەدەستانی كۆمار و شەخسی پێشەوا چ لەوتارەكانیدا، بەتایبەت لە سوێندخوارنی لە میتینگی دووی رێبەنداندا، چ لە هەڵوێستی بەرانبەر بە بوونی بارزانییەكان لە كوردستانی رۆژهەڵاتدا، چ لە دامەزراندنی دەزگاكانی حكومەتی كوردستان و.. هتددا، هەموویان سیاسەتی یەكگرتوویی كورد دەردەخەن، نەك تەنیا وەدیهێنانی خودموختاری لە چوارچێوەی ئێراندا، بەڵام كاتێ كە لە هاوینی ساڵی ١٩٤٦دا باڵانسی هێزەكان گۆڕانی بەسەرداهات و سوپای سۆڤییەت لە ئێران كشایەوە، هەردوو كۆماری ئازەربایجان و كوردستان ناچار بە پاشەكشە بوون، پێشەوا لەكاتی گفتوگۆ لەگەڵ كاربەدەستانی ئێراندا باسی خواستێكی كۆنكریتی وەك دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیالەتی ویلایەتی بەپێی یاسای بنچینەیی سەردەمی مەشرووتە دەكات. من وایدەبینم كە شیكارییەكی باشمان نەكردووە ئەگەر جیاوازی نێوان هەڵوێستی ئەوكات و سیاسەتی دوایی پێشەوا دیارینەكەین. بەگشتی، لەوقۆناغەدا پارادۆكسێك لە گوتاری ناسیۆنالیستی كوردیدا هەیە، لەلایەك هەوڵی بنیادنانی ناسنامەیەكی یەكگرتووی نەتەوایەتی دەدرێ، بەڵام لەنێوان باڵانسی هێزەكانی ئەو سەردەمەدا زۆر سەركەتوونییە و ناتوانێ سیاسەتێك بۆ وەدیهێنانی ئەو مەبەستە گەڵاڵەبكات.
قۆناغی دووەم، لە رووخانی كۆماری كوردستانەوە دەستپێدەكا و تا شەڕی كەنداو كە پاش چەند مانگ كۆتایی شەڕی ساردیشی بەداوە بوو، درێژەی هەیە. لەم قۆناغەدا گوتاری ناسیۆناڵیستی كوردی لەباری گوتارییەوە دەبێت بە پاشكۆی چەپی ئێران، توركیا، عێراق و سوریا. ئەو فاكتۆرانەی كە بوار بۆ ئەو گۆڕانكارییە پێكدێنن بریتینلە بێهیوایی بە هۆی رووخانی كۆماری كوردستان لەلایەك و لۆژیكی داسەپێندراوی دنیایی شەڕی سارد لەلایەكیترەوە. یانی لە دنیای دووجەمسەریدا بەشێكی زۆری جووڵانەوە رزگاریخوازەكانی جیهان كە لەو‌سەردەمەدا سەریانهەڵدابوو، گیرودەی ئەو كێشەیە بوون. بە واتایەك دووجەمسەریبوونی جیهان پێویستی داڕشتنی ستراتێژییەكی روونی كەمتر كردبووە‌وە. زۆربەی ئەو جووڵانەوانە لە پلەی یەكەمدا دەبوو لایەنێك هەڵبژێرن و دیاریبكەن كە ئایا لایەنگری سۆسیالیزمن یان ئیمپریالیزم؟ تەنانەت ئەو جووڵانەوانە كە هەوڵیاندەدا سەربەخۆ بن یان بێلایەن بن و خۆیان لەم شەڕ و كێشەیە دوورڕابگرن، لەكردەوەدا لەژێر تاوی ئەو بارە دووجەمسەرییەدا بوون و لەسیاسەتدا ناچاربوون پەیڕەوی لە هەندێ لەو مەرجانە بكەن كە ئەم هەلومەرجە بەسەر جیهاندا سەپاندبووی. لەو دنیا دووجەمسەرییەدا، بەشێكی زۆر لەلایەنەكانیدیكەی لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنی بارودۆخی سیاسی تەنیا كۆپیكردنێك بوو لەم یان لەو لایەنی سیاسی، بەجۆرێك كە كەم لایەن دەیتوانی لێكدانەوەیەكی لە دەرەوەی ئەم بارە سەپێندراوە هەبێت.
لەهەمانكاتدا لە سێ وڵاتی ئێران، توركیا و عێراق سیاسەتی حاشاكردن لە بوونی نەتەوەی كورد پەیڕەودەكرا. ئەو سێ وڵاتە هەم لە بەرەی رۆژئاوادا بوون هەمیش دیكتاتۆر و سەرەرۆ بوون و هێزی چەپ تەنیا ئاڵتێرناتیڤی بەرهەڵستكاری جیددی سیاسی بوو. لەهەمانكاتدا، لەباری گوتارییەوە بەهۆی نەبوونی ئازادی بیروڕا، ماركسیزم تەنیا گوتارێكی سیاسی بەرهەڵستكار نەبوو، بەڵكو بنەمایەك بوو بۆ زانستەكانی سیاسەت، فەلسەفە، مێژوو و كۆمەڵناسی. بەگشتی ماركسیزم بەشێوەی بەرچاو سەرنجڕاكێش بوو. لە بەشی ئێراندا، حیزبی توودەی ئێران لە نەریتی كۆماری كوردستان داكۆكیدەكرد و تەنانەت خۆی بە خاوەنی ئەو ئەزموونە دەزانی. ئەو بەستێنە هەنگاوبەهەنگاو رەوتی پاشكۆبوونی گوتاری ناسیۆناڵیستی كوردی بە گوتاری چەپی ئەو سێ وڵاتەوە مسۆگەركرد. ئاكامی ئەو گۆڕانكارییە ئەوەبوو كە دیسكۆرسی ناسیۆنالیستی یەكگرتوو بۆ وەدیهێنانی مافی كوردان كەوتە پەراوێزەوە و ستراتێژی دابینكردنی مافی كوردان لەو چوار وڵاتەدا بەپێی بنەمای تێڕوانینی چەپی و ستراتژی ماركسیستی دەبینرا.
پ: باشە لەوقۆناغەدا ئێوە نموونەیەكیدیكە نابینن؟
و: من لێرەدا باسی گوتاری زاڵ دەكەم، ئەنا بێگومان نموونەیدیكە هەن. بۆ وێنە دەكرێ كۆمەڵێك لە بۆچوونەكانی بارزانی نەمر پاش گەڕانەوە لە سۆڤیەت و هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلول وەك نموونەیەكی جیاواز لەو رەوتە باسبكەین. شۆڕشی ئەیلول یەكێك لە گرینترین راپەرینەكانی كورد لە سەدەی بیستمدایە و شیكردەنەوەی ئەو راپەرینە لێرەدا مومكین نییە، بەڵام لێرە دەكرێ ئاماژەیپێبكەین. بەڵێ شۆڕشی ئەیلول جیاوازە لەو گوتارە زاڵەی كە باسمكرد. هەم بارزانی نەمر لەوقۆناغەدا جاروبار باسی كوردستانێكی یەكگرتووی كردووە و هەمیش بەهۆی ئەوە كە حكومەتی قاسم هاوپەیمانی سۆڤییەت بوو، بارزانی بۆ وەدیهێنانی ئامانجی سیاسی خۆی روولە ئەمریكا و ئیسرائیل و ئێران دەكات. لەهەمانكاتدا كوردانی ئێران و توركیا و سوریا لە بزوتنەوەكەدا بەشداری بەرچاویان هەیە و بە هی خۆیانی دەزانن، بەڵام نابێ لەبیرمانبچێ كە كاتێ سەركردایەتی كورد لەگەڵ حكومەتی عێراق وتووێژ و دانووستان دەستپێدەكات، زۆرتر ویستی خودموختاری/ ئۆتۆنۆمی لە چوارچیوەی عیراقدا بۆ كوردی باشوور دێنێتەبەرباس. با ئەوەشی پێزیادبكەم كە دوای شكستی ١٩٧٥ بەشێكی بەرچاوی رووناكبیرانی كورد ئەو ئەزمونەیان لاپەسەندنەبوو و رەنگە بۆئەوەی زاڵبوونی ئەو تێڕوانینە دەستنیشانبكەین بەسبێ كە وەبیرخۆمانبێنینەوە كە تەنانەت پارتی دیموكراتی كوردستانیش لە ساڵانی دوای شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران جاروبار دەینووسی: 'پارتیمان لەسەر پرینسیپی ماركسی-لینینی و تەوارسی بارزانی' وێناكراوە، بەڵام كەس جوابی ئەو پرسیارەی نەدەداوە كە گەلۆ چ پەیوەندییەك لەنێوان نەریتی بارزانی و ماركسیزم- لێنیزمدا هەیە.
با بگەڕێمەوە بۆ باسەكەی سەرەوە، بەكورتی وەدیهێنانی مافی كوردان لەگەڵ خەباتی دژی ئیمپڕیالیستی و وەدیهاتنی ئامانجی سۆسیالیزم پێكەوەگرێدەدران. لەڕووی ستراتێژییەوە ناكۆكی نێوان گەل (یان گەلانی دانیشتووی ئێران)و ئیمپریالیزم بەرزدەكرایەوە و رئال- پۆلیتیكی ئەو گوتارە بڕیتیبوولەوە كە (گەلی) كوردیش بەشێكە لە گەلی ئێران و خەبات بۆ وەدیهێنانی مافی كوردان تەنیا بەشێوەی هاوپەیمانی لەگەڵ هێزەكانیتری دژی ئیمپریالیزم و لە چوارچێوەی ئێراندا مسۆگەردەبێ. ئەوەش جووڵانەوەی ناسیۆنالیستی‌كوردی لە ئێران بەتەواوی كردە بزووتنەوەیەكی ئۆتۆنۆمیخواز.
پ: ببورە كە دێمەناو باسەكەوە، ئایا ئێوە بۆچوونی دوكتۆر قاسملو لەوبارەوە بەجیاواز نابینن؟ هەم بە هۆی ئەوە كە ئەو دژی حیزبی توودە بوو و هەمیش زۆرجار باسی ئەوەی دەكرد كە سیاسەت فەنی مومكینە كە وێدەچی زۆر باوەڕی بەو ریئاڵ- پۆلیتیكەی كە ئێوە باسیدەكەن نەبووبێ.
و: لەدوای شۆڕشی ئێران د. قاسملو لە ناوەڕۆكی سیاسەتی حیزبی توودە و مەترسی ئەو سیاسەتە بۆ كورد تێگەیشت و هەربۆیەش هەوڵی زۆریدا كە كاریگەری حیزبی توودە لەسەر حیزبی دێموكرات و جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورد نەهێڵێ. سەرەڕای ئەمەش من پێموایە بۆچوونی د. قاسملو لە چوارچێوەی گوتاری زاڵی ئەو سەردەمەدا جێدەگرێت، هەم بەهۆی بایەخێك كە بۆ خەباتی دژی ئیمپڕیالیستی دایدەنا، هەم بەوهۆیە كە گرنگی زۆری بە پشتیوانی یەكێتی سۆڤیەت دەدا. سەبارەت بەم وتەیە كە د. قاسملو دەیوت: سیاسەت فەنی مومكینە، پێمخۆشە پەراوێزێك بكەمەوە هەرچەند رەنگە لە باسی سەرەكیش دوورمانبخاتەوە.
ئەو وتەیە ئێستا بووەتە كلیشەیەك و زۆركەس لە زمانی د. قاسملووەوە بەكاریدێنن. ئەوەندی من ئاگارداربم د. قاسملو لە چەند بۆنەدا ئەو رەستەیەی بەكارهێناوە، بەڵام من ئاگاداری ئەوە نیم كە بە نووسین مەبەستی سەرەكی خۆی شیكردەبێتەوە. من زۆر باش لە بیرمە كە یەكەمجار دۆكتور ئەو رەستەیە لە كۆڕێك لە زانكۆی تەورێز بەكارهێنا. ئەوە دوای رووخانی رێژیمی شا بوو و خوێندكارانی پیشەنگی زانكۆی تەورێز كۆڕێكیان بۆ دكتۆر رێخستبوو. خوێندكارانی پێشەنگ سەربە رێكخراوی فەدایانی ئەوكات بوون كە ئەودەم هێشتا سیاسەتی پشتیوانی لە خۆمەینی پەسەندنەكرابوو، یانی ئەوان هەم هێزێكی سەرەكی بەرهەڵستكاری دژی رێژیمی ئیسلامی بوون و هەم گرینگی زۆریان دەدا بە جووڵانەوەی نەتەوایەتی كورد، هەروەها د. قاسملو وەك كەسایەتییەكی كورد و چەپ و دژبە حیزبی توودە زۆر لەلایان خۆشەویستبوو. د. قاسملو لە جوابی یەكێك لەبەشداربوواندا كە پرسیاریكرد بۆچی حیزبی دیموكرات پێیوایە كە دروشمی دیموكراسی بۆ ئێران و خودموختاری بۆ كوردستان لە چوارچێوەی رێژیمی كۆنەپەرەستی كۆماری ئیسلامیدا مسۆگەردەبێ؟' وتی: چونكە سیاسەت فەنی مومكینە. قسەكانی ئەوكاتی د. قاسملو زۆرتر ئاماژەیەك بوو بەلایەنی تاكتیكی سیاسەتی ئەوكاتی ح.د. من دەزانم كە دكتۆر چەند جاریتر ئەو وتەیەی دووپاتكردووەتەوە، بەڵام وەك ئاماژەمپێكرد ئاگادارنیم كە بە نووسین مەبەستی سەرەكی خۆی راڤەكردبێت.
واباوە كە یەكەمجار (ر.و. باتلەر) ئەو رستەیەی بەكارهێناوە، باسی خەڵكانیتریش دەكرێت، بەڵام ئێستا روونبووەتەوە كە یەكەمجار بیسمارك سەرۆكوەزیری سەدەی نۆزدەی ئاڵمان ئەو رستەیەی بەكارهێناوە. بیسمارك دەیوت پرسیارە گەورەكان لەڕێگەی ئاخافتن و دەنگی زۆرینەوە چارەسەرناكرێن، بەڵكو بە ئامرازی خوێن و ئاسن بە ئاكامی دڵخواز دەگەن. یانی ئەو رستەیە هێمای ئەوەی تێدایە كە توندئاژۆترین تاكتیكی سیاسی لەلایەن دەسەڵاتێكی بەهێزەوە پاساوبدرێت و لەبەرانبەر لایەنێكی لاوازتردا كردەویەكی نایاسایی ئەنجامبدات. بۆ وێنە سیاسەتوانانی ئیسرایلی زۆرجار لە جوابی ئەو پرسیارەدا كە ئێوە بۆ بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش رەچاوناكەن و هێزەكانتان لە باشووری لۆبنان ناكشێننەوە؟ دەڵێن: سیاسەت فەنی مومكینە، بەڵام ئەگەر ئێمە بەدەر لە رەچەڵەكی ئەم رستەیە بەگشتی مانایبكەینەوە، دەكریِ بڵێین كە رستەی 'سیاسەت فەنی مومكینە'، یانی وەستایی و شارەزایی لە شیكردەنەوەی ئەگەرەكانی داهاتوو و بەكارهێنانی دەرفەتەكاندا، بۆئەوە كە تۆ مەبەستی سەرەكی و دڵخوازی خۆت مسۆگەربكەیت. بەمانایەكیتر لەوقۆناغەدا بەتایبەت دروشمی دیموكراسی بۆ ئێران و خودموختاری بۆ كوردستان لە ساڵانی دوای هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی هیمای ئەوە نەبوو كە سیاسەتی كوردی فەنی مومكینە.
قۆناغی سیهەم، لەپاش كۆتایی شەڕی یەكەمی كەنداو و بەتایبەت پاش كۆتایی شەڕی سارد دەستپێدەكات. بێگومان كۆتایی شەڕی سارد و بینادنانی سیستێمێكی نێونەتەوەیی نۆێ بزاڤی نەتەوایەتی كوردی، وەك زۆربەی بزاڤەكانیتر، تووشی قەیرانێكی پێناسەكردووە، یانی دووبارە هەڵسەنگاندنی داهاتوو و ئامانجی ئێمە وەك پرسیارێك هاتووەتەئاراوە. ئەو دیاردەیە وەك ئاماژەیپێكرا، تەنیا دیاردەیەكی كوردی یان جیهان سێیەمی نییە، بەڵكو تەنانەت ئوروپاشی گرتەوە و لەوێش تائێستا هەم چەپە كۆنەكان و هەمیش سۆسیال دیموكراتەكانی تووشی هەندێ گرفت كردووە و شوێن و رۆڵی نەریتی ئەوانی بە جیددی خستووەتەژێر پرسیار. جا ئەو پرسیارە كە ئایا ئێمە دەتوانین لەكوردستانیشدا ئەو قەیرانە كە بەر لەهەر شتێ لە ناوەڕۆكی شەڕی چەكداری و لە دروشمی خودموختاریدا خۆی دەردەخا تێپەڕبكەین، لەڕاستیدا قەیرانەكە زۆرتر پێوەندی بە پێناسەكردن و لێكدانەوەیەكی دووبارەی ناسنامەی نەتەوایەتی كورد و پێگەی نەتەوەی كورد لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین و دنیای بەجیهانیكراو (گلۆبالیزە)دا هەیە. ئێستا زۆر ئەستەمە بەدڵنیاییەوە بڵێین كە كورد چۆن رووبەڕووی ئەو گۆڕانكارییانە دەبێتەوە، بێگومان وەك قۆناغی گواستنەوە ئێمە لە گوتارێكی تیۆریكی پەرشوبڵاو ئازاردەبینین، سەرەڕای ئەوەش پێموایە هەندێ رەهەند هەن كە دەكرێ ئاماژەیانپێبكەین و لایەنی ئەرێنی و نەرێنیان لەبەرچاوبگرین:
ا) كۆتایی شەڕی ئێران و عێراق و رۆڵی رێكەوت لە چارەنووسی بزووتنەوەی كورد و دەستكەوتی باشوور):
لە سەرەتای نەوەدەكاندا بزووتنەوەی كوردی لە بەردەم نوشستی و پرژوبڵا‌وییەكی جیددیدا بوو. ئەو شكستە بەهۆی كۆتایی شەڕی ئێران و عێراق و هێرشی دڕندانەی سەدام بوو، بەڵام ئەو هەلومەرجە لەهەمانكاتدا ئیمكاناتی شەڕی چەكداری وەك رێگەی ئەسڵی خەبات خستەژێر پرسیار و هەموو هێزەكان رووبەڕوری ئەو پرسیارە بوونەوە كە ستراتێژی بزووتنەوەی كورد دەبێ چیبێت و بەچ شێوەیەك خەباتی بۆبكرێت؟ ئەو مەترسییە كوشندەیە بەهۆی دوو رووداوی دەرەكی بەشێوەیەكی كاتی لاچوو: لەلایەك بەهۆی گرینگی جیۆپۆلیتیكی ناوچە و گرینگی بۆ ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناڤین و بەرژەوەندی ئەمریكا و لەلایەكیدیكەوە هەبوونی دوو رژێمی نەیاری ئەمریكا (یانی ئێران و عێراق) و هەروەها بەهۆی هەڵەی سەدام حوسێن لە داگیركردنی كوێتدا. ئەم فاكتۆ‌رانە بوون بەهۆی ئەوەی كە نەتەنیا بزووتنەوەی كورد لە سەرەتای دەیەی نەوەددا لە مەترسی زۆر جیددی شكستێكی سیاسی و سەربازی رزگاریبێت، بەڵكو تەنانەت لە باشووری كوردستان كورد بوو‌بە خاوەنی پێكهاتێكی ئیداری و سیاسی و نەتەوایەتی. پێكهاتنی حكومەتی هەریمی كوردستان لە باشوور و پێگەی ئەو حكومەتە لە ئاستی جیهانیدا، تائێستا گەلێ دەستكەوتی بۆ نەتەوەكەمان هەبووە و بێگومان فاكتۆرێكی زۆر گرینگە لە دیاریكردنی چارەنووسی نەتەوەی كورددا.
ب) گۆڕانی رواڵەتی هێڵە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان:
ئەو دەستكەوتەی باشوور بەدەر لەلایەنی باش و ئەرێنی، ئەو زەرەرەشی هەبوو كە هەموو ئەو پرسیارە جیددییانەی خرابوونە بەردەم بزووتنەوی نەتەوایەتی كورد، بەشێوازێك یان لەبیرچوونەوە یان پشتگوێخران. هەرئێستاش دەبینن كە بەرنامە و لێكدانەوەكانی زۆربەی هێزە سیاسییەكانی كورد، تاماوەیەك لەمەوبەر رەنگدانەوەی هەمان قۆناغی شەڕی سارد بوو یان تەنیا بەشیوەی رواڵەتی ملیان بە هەندێ گۆڕانكاری دابوو. ئێمڕۆ سەبارەت بە هەندێ پرسی وەك شەڕی چەكداری، فێدراڵیزم، داهاتووی كوردستان و.. هەندێ گۆڕان هاتوونەتەئاراوە، بەڵام من بە ئەستەمی دەزانم كە بەم زووانە گۆڕانێكی جەوهەری/ ناوەڕۆكی بەدیبكەین.
پ) تێكچوونی هاوسەنگی نێوان فاكتەرە دەرەكی و ناوخۆییەكان:
رووخانی سەدام و هاتنی ئەمریكا بۆ ناوچە، دەوری فاكتۆ‌رە دەرەكییەكانی بەشێوەیەك گەورە و بەرجەستەكردووەتەوە و بەداخەوە بەهەمانڕادە رۆڵی فاكتۆری ناوخۆیی تا رێژەیەكی زۆر كەمڕەنگ كردووەتەوە. سیاسەت تاڕادەیەكی زۆر لە پێوەندی دیپلۆماسیدا كورت‌بووەتەوە و واوێدەچی كە لە لێكدانەوەی بەشی بەرچاوی هێزەكان و تەنانەت رووناكبیراندا رۆڵی خەڵك بە سفر گەیشتووە و گرینگی ئەوتۆی نەماوە. ئەم رەوتە كە ئێستا لە باشووری كوردستان بووەتە نۆرم، بەداخەوە رەنگدانەوەی لەسەر هێزە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتیش هەبووە و سیاسەتی ئەو هێزانەش ئێستا بە پلەی یەكەم گەیاندنی دەنگی خۆیانە بە دەوڵەتان و هێزە سیاسییەكانی بیانی و بەتایبەت بە ئەمریكا. بەمچەشنە ناوەڕۆكی سیاسەت گۆڕانێكی قووڵی بەسەرداهاتووە تائێستاش ئەم ئاڵوگۆڕانە بەوردی باس و شرۆڤەنەكراون. بەداخەوە ئەم رەوتە دەتوانێ لەگەڵ خوێدا شێوازێك لە بیركردنەوە و مێنتا‌ڵیتی/ زەینیەتیەكی دژەسیاسی بخوڵقێنێ و ببێتە هۆی ساردبوونەوەی خەڵك لە سیاسەت، یان كۆبوونەوەی هەندێ كەس لە دەوری ئەو هێزانە بەمەبەستی جێخۆشكردنی خۆیان لەداهاتوودا.
ت) لە دۆگماتیزمەوە بەرەو پراگماتیزم:
هێزە سیاسییەكان كورد لەلایەكەوە رزگاریانبووە لە دۆگماتیزمی داسەپێندراوی قۆناغی شەڕی سارد، بەڵام لەهەمانكاتدا مەترسی ئەوە هەیە كە دوگماتیزمی پێشووی بەشێك لەو هێزانە بە پراگماتیزم پڕببێتەوە.
بەشیك لەو رەوتە دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئاڵترناتیڤێكی شیاو. واتە لەم قۆناغی گواستنەوەدا كەس جێگرێكی باشتر لە لیبراڵ دێمۆكرات شكنابا‌ت، بەڵام لەهەمانحاڵدا سیستم و سترۆكتوری رێكخراوەیی هێزە سیاسییەكان بەپێی بنەمایەكی تەواو جیاواز لە بیری لیبراڵ دیموكرات پێكهاتووە و زیاتر فۆرمی رێكخراوێكی تۆتالیتەر یان عەشیرەیی هەیە، نەك سیستمێكی دیموكراتیك.
كەوابوو پاش ئەو هەموو دابڕانە پرسیاركەتان دووبارە بەم شێوەیە گەڵاڵە دەكەمەوە: 'وەدیهێنانی خەونی دەوڵەتی كوردی تاچەند بە ئیرادەی خەڵكی كوردەوە بەستراوە و، تاچ ئاستێك پێوەندی بە فاكتەری دەرەكییەوە هەیە؟' من لێرەدا دوو لایەنی ئەو پرسیارە بەمشێوەیە لێكجیادەكەمەوە: 'ئەگەر خواست و ئیرادەی نەتەوەییمان هەبێ'و 'ئەگەر سازبكرێت'؛ چونكە ئێمە ئەگەر بمانەوێ سەرەتا لەسەر ئاستەنگ و كێشەكانی بەردەمی وەدیهێنانی دەوڵەتی كوردی بوەستین، بێگومان ویست و ئیرادەی نەتەوەیی و پێش هەموو شتێك دروستكردنی ئەو ئیرادەیە شەرتی سەرەكییە. ئێمڕۆ لەمبابەتەوە بزووتنەوەی كورد لە هەموو كاتێكیدیكە دەستكەت و دەرەتاتی زیاترە، لەهەموو كاتێكیدیكە ئیمكاناتی فیكری زیاترە، چونكە لە كوردستان نەوەیەكی نوێی خوێندەوار و رۆشنبیر پێگەیشتووە، بەڵام بەداخەوە لەهەمانكاتدا ستراتێژی بزووتنەوەی كورد لەمبارەوە جارێ زۆر لێڵ و ناڕۆشنە.
لەمەڕ بەشی دووەمی پرسیارەكە: لە قۆناغی ئێستادا كە ئێمە تێیدادەژین، بەڕواڵەت هیچ ئاڵترناتیڤێكیدیكە جارێ بوونی نییە، جگەلەو سیستمە دەسەڵاتدارییە كە بەسەر جیهاندا زاڵە و ئێمەش بەجۆرێك بۆ وەدیهێنانی خەونی دەوڵەتی كوردی پێویستمان بە یارمەتی و رای پۆزەتیڤی ئەو زلهێزانە هەیە، بەڵام من پێموایە ئەگەر ئێمە ئیرادەی نەتەوەیی و ستراتێژی بنیادنانی ئەو ئیرادەیە بكەین بە تەوەری سەرەكی، ئەوكات هەم لە بەدەستهێنانی پشتیوانی ئەواندا سەركەوتووتردەبین و هەم نابین بە ئامێری كایەی زلهێزەكان و هەروەها ناشبین بە كلك و پاشكۆی سیاسەت و هەڵسوكەوتی ئەوان.
|
|
32024
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|
govari koch| All rights reserved © 2010