دەستی مرۆڤ دەچێتە سووتاندنی پەرتووكەوە
تاریكترین رووداو لە مێژووی مرۆڤدا، گڕتێبەردانی پەرتووكخانەكانی ئەسەندەرییە و عەجەم وەك نموونە
نووسینی: ماجید خورماڵی
توندترین گورز لە فەرهەنگ و كلتور و هزری مرۆڤایەتی بریتیبوولە رووداوی سووتاندنی پەرتووكخانەكانی عەجەم و ئەسكەندەرییەی میسر، ئەم گورزە لە هەردەست و ئەقڵێكەوە هێزی وەرگرتبێت بێگومان سرەوانێك بووە لە رابوونی فەرهەنگیی ئەوكاتەی دونیا و شاردنەوە و ونكردنی بەشێكی بەرین و فراوانی جێدەستی عەقڵ و ئاوەزی مێژووی مرۆڤایەتیش بووە لە حان و وەختی ئێستادا، لەم نووسینەدا هەوڵدراوە لەسەرچاوەی گێڕانەوەكانی ئەو تراژیدیایەی جیهانی كتێب و ئەو جینۆسایدەی قەڵەم و نووسین بدوێین و هۆ و هۆكارەكانی نومایانبكەین. لەم توێژینەوەیەدا تەواوی بۆچوونگەلەكانی پێوەست بە سووتێنەرانی ئەو كتێبخانانە هێنراوە و ورد و درشتی ئەو تێكستانەی كە گێڕانەوەكەیان وتووە بەراوردكراوە بە لێكدانەوە لۆژیكییەكانی پەیوەست بەڕاستی و دروستی رووداوەكە.
لەڕاستیدا خانەدانی (بەتلیمۆس) لە سێهەم سەدەی پێش ئیسلام لەئەسكەندەرییەدا پەرتووكخانەیەكی مەزنیان پێكەوەنا، ئەوان داهێنەری گەورەترین كتێبخانەی فرە پەرتووك و فرەبووار و فرەژمارە و رەنگی ئەوكاتەی دنیابوون، لەوێدا زۆرێك لە كتێبە زانستییەكانی ئەوكاتەی دنیای شارستانییەت و پێشكەوتن خڕكرابوونەوە، وەلێ بەداخەوە لە سەردەمی رۆمەكانەوە تا سەردەمی فتوحاتی ئیسلامیی رووداوگەلێكی زۆروزەبەند لە هەوڵی نابوودكردنی ئەو كتێبخانەیەدا هاتنەپێشەوە، تادواجار سووتاندن و تاڵانبردن هەموو ئەو كتێبخانە گەورەیەی لەنێودا مێژوونووسانی عەرەب و ناعەرەب لەچۆنیەتی لەناوبردن و لەباربردنی ئەو كتێبخانە گەورەیەدا، بۆچونگەلێكی جیاوازیان هەیە هەندێك لەو مێژوونووسانە دەڵێن سووتاندنی ئەم كتێبخانەیە رێك بە فەرمانی خەلیفەی دووەمی موسڵمانان عومەری كوری خەتاب بووە، ئەوان دەڵێن، ئەو فەرمانی كردووە بە (عەمری كوڕی عاس) كە ئەوكات والی وڵاتی میسر بوو، ئەوكارە ئەنجامبدات، مێژوونووسان بۆ پشتراستكردنەوەی ئەم بۆچوونەیان پشت قایمن بە بەڵگە و بۆچونی مێژوونووسانی عەرەب خۆیان، لێرەدا بەنێوبانگترین بەڵگە و مەدرەكێك كە بەدەستیانەوەبێت و لەوبارەوە نووسرابێت، بریتییەلە نووسینی مێژووزانە كۆن و رەسەنەكانی وەك ئەبولفەرەج مەڵتی، عەبدولەتیف بەغدادی، مقریزی، حاجی خەلیفە، بەڵام ژمارەیەكیتر لە مێژوونووسان، سەردارانی عەرەب لەوە بەباڵاتر دەزانن كە لەئەجێندایاندا هەبووبێت بیر لە سووتانی كتێبخانەكان بكەنەوە، بە گوتەی وان سەردارانی عەرەب خۆیان بەگرنگیپێدەری كتێب و نووسین و زانیارییەكان زانیوە، هەربۆیە وتەی كەسانی ناوبراو بە نادرووست و ناڕاستدادەنێن و بەڵگەكانیان پشتڕاست بە بەڵگەی زانستی نازانن، جرجی زیدان لە كتێبی (تاریخ تمدن اسلام) تاچەند ساڵێكی پێشئیستا لەگەڵ بۆچونی دووەمدابوو، ئەمەشی لە كتێبەكەی خۆی بەنێوی (مێژووی میسری نوێ) روونتر پەنجەی بۆ درێژكردووە، بەڵام دواتر لەئاكامی زانیاری دروستتر و زێدەتر لەسەر مێژووی ئیسلام و ژیاری ئیسلام بایدایەوە بەلای بۆچونی پێڕی هەوەڵ و لە رابردووی نووسینەكانی دەسبەرداربوو.
لەم لێكۆڵینەوەیەدا بۆ سەرنجدان لەسەر بۆچونی دروست لەسەر سووتێنەرانی پەرتووكخانە مەزنەكانی مێژووی مرۆڤایەتی بە گورجی چاوێك دەخشێنین بە نێوەرۆكی سەرچاوەكانی پەیوەست بەم مەسەلەیە دەخەینەڕوو. موسڵمانانی پێشینی ئیسلام تەنهاوتەنها بەپشتبەستن بە فەرمودەكانی پەیامبەر و لێدوانەكانی هاوەڵانی دەجووڵانەوە بەدەر لەو دوو سەرچاوەی زانیارییە توخنی هیچ سەرچاوەیەكیتر نەدەكەوتنەوە، ئەمەش وەك بیرێكی ئایدیۆلۆژی كاریلەسەردەكرا. لەم پێودانگەوە دەتوانین سەرەداوێكمان لەوەدا دەستبكەوێت كە جۆرە نەفرینێك لە نووسین و نووسینەوەی هەر ئاراستەیەكیتر كاریلەسەركراوە.
ئەبولفەرەج مالگی لە كتێبی (مختصر تاریخ الدول)و لە باسی فەتحكردنی میسردا بەمجۆرە دەنووسێ: یەحیا گراماتیكی بیرمەندی ئەوكاتەی میسر تا زەمانی فەتحكردنی میسر و ئەسكەندەرییە لەلایەن عەمری كوڕی عاس لەژیاندا مابوو، ئەو زانایە لەكاتی فەتحكردنی ئەسكەندەرییە هاتەلای عەمری كوری عاس، عەمر ئاگاداری بلیمەتی و پایەبەرزی ئەو زانایە بوو، هەربۆیە رێزی زانابوونی لێنا، یەحیا فەیلەسوف و بیرمەندێكی مەزن بوو، ئەوەی دەیوت لەلایەن عەمرەوە بێلاموجیم جێگەی تێڕامانبوو، چونكە تائەوكاتە قسەگەلێكی لەوجۆرەی لەنێو عەرەبدا نەبیستبوو، عەمر بڕیاریدا لەلایەن خۆیەوە ئاگادارییبكات و بیپارێزێت، رۆژێك یەحیا بە عەمر دەڵێ: ئێوە تەواوی دەسەڵاتتان لەئەسكەندەرییەدا هەیە، میهرەبانیتان لەهەموو شوێنێك نواندووە، لەبەرئەوە هەموو ئەوەی كە بۆ ئێوە جێگەی سوودە با لەدەستاندابێت شتانێكیش كە لە نەهجی ئێوەدا جێگەیەكی دیارینەكردووە وازیلێبهێنن، عەمر پرسیاردەكات بۆ ئێوە چی بەكەڵكە و كە پێویستانە و لەدەستی و دەسەڵاتی ئێمەدایە؟ یەحیا لەوەڵامدا دەلێ: گەنجینەكانی حیكمەت لە خەزێنەی پاشایەتیدان. عەمر لەوەلامدا وتی: پێویستە بۆئەم مەسەلەیە خەلیفەی موسڵمانان ئاگاداربكرێتەوە. راستەوخۆ عەمر نامەیەكی نارد بۆ خەلیفە و خواستەكانی یەحیای گەیاند، وەلێ لە وەڵامی نامەكەدا خەلیفە نووسیبووی: "هەموو ئەو نووسراو و كتێبانەی كە دەگەڵ كتێبی خوادا هاوهەڵوێستن ئەوە زیادەن، چونكە كتێََبی خودا بەسە، ئەوانەشی كە پێََچەوانەی فەرمایشتی خودان ئەوە دیسان سوودی نییە"، كەواتە لەهەردوو باردا پێویستە لەنێََوبدرێن. ئیتر دوای گەیشتنی ئەم نامەیە عەمر بە بڕیاری خەلیفە تەواوی كتێََبەكانی كتێبخانەی ئەسكەندەریەی لەنێََو توونی حەمامەكانی شاردا گلێركردەوە و گڕیتێبەردان. هەندێك لە گێڕەرەوەكان دەڵێن شەش مانگ تەواوی گەرماوەكانی ئەسكەندەرییە بەگڕی كتێََبەكانی ئەسكەندەرییە سووتان و نەكوژانەوە تاوەكو پاكیان بوونە خۆڵەمێش. لەڕاستیدا ئەم گێڕانەوەیە جێگەی مشتومڕ و بگرەوبەردەیەكی زۆرە، ئەمە داستانێكی زۆر روون و ئاشكرای جێََگای تێََڕامانە .
سەبارەت بەو تێكستەی سەرەوە شاراوەییەك هەیە. لێََرەدا هەموو ئەو هەوڵانە دەخەینەڕوو كە بەراورد بەڕاستزانینی ئەم دەقەكراون، دیارە ئەوانەی كە نكوڵی ئەم چیرۆكە دەكەن، ئەوانەن كە سەردار و كەسایەتییەكانی عەرەب لەو ئاستەدا نابینن كاری لەوجۆرە بكەن، بۆیە هەموو ئەو گێڕانەوانەش لەو گوزەرەدا بەنادروست دەزانن، هەندێكجار ئەوان دەمارگیریی ئاینیی خۆی ترنجاندووەتە كایە مێژووییەكەیان.
هەر ئەوەیشە هەندێك لەوانە دژی هەر راستییەكن كە باس لە سووتان بكات بۆ پەرتووكخانەكانی ئێران و ئەسكەندەرییە. لەبەرانبەردا پێڕێك لە مێژوونووسانی دیاری كلتور و فەرهەنگیش بۆئەم بابەتە قسەی خۆیانیان هەیە و دەستی خەلیفە لە گڕدانی كتێبەكاندا بەدوور دەزانن. بەڵگەكانی ئەوان لەم تەوەرانەدا دەخولێنەوە:
(ئەبولفەرەج لە سەدەی حەوتەمی كۆچیدا ژیاوە، ئەو باوكی یەهودی بووە و خۆیشی لەسەر ئایینی عیسایی بووە و دییان بووە، لە پلەكانی ئاینیی مەسیحیدا سەركەوتووە، سەرەتا شاگردی قەشەبووە و دواتر بووە بە قەشەیەكی تەمامی مەسیحی، تەنانەت مێََژوویشی بە زمان و نووسینی سریانی نووسیوە. هەربۆیە ئەو مێََژووەی ئەو وەرگیراوی كتێََبە فارسی و یۆنانی و عەرەبیەكان بووە، لە كتێََبە سریانییەكەیدا كورتەیەكیشی بە عەرەبی داناوە كە هەمان كتێبی (موختەسرولدووەل)ە دیارە ئەم كتێََبە یەكەمین كتێََبە كە ئەم رووداوەكەی تیاداهێََناوە و فەڕەنسییەكانیش لەم كتێبەوە وەریانگرتووە و رووداوەكەیان باسكردووە، ئەوەش كە (عەبدولەتیف بەغدادی و مەقریزی و حاجی خەلیفە) لە مێژوونووسانی موسڵمان تایبەت بەو كتێََبانەی ئەسكەندەرییە نووسیویانە بە بەڵگەیەكی دروست و سەربەخۆ نایەتە ئەژمار، چونكە مەقریزی هەمان قسەكانی (عەبدولەتیف بەغدادی) هێََناوە و حاجی خەلیفەش ناوی شاری ئەسكەندەرییەی نەبردووە، ئەو تەنها گوتوویەتی عەرەبەكان لە سەرەتای هاتنی ئیسلامەوە بێجگەلە شەریعەت و رێساكانی خۆیان بەهیچ رێسا و یاسایەكیدی گرنگی و بایەخیاننەداوە، تەنانەت لەشوێنێََكدا دەڵێ عەرەبەكان بۆ هەرشوێنێََك روویانبكردایە نووسراو و كتێبەكانی ئەوێیان دەسووتاند، هەروەها بەغدادیش لە باسكردنێََكی بێتەحقیقی ئەسكەندەرییەدا باسی كتیبخانەكەی كردووە. بەرەیەكیتر روانینێكی تاڕادەیەك نێزیك لەڕاستییان پێیە، بە روانینی ئەوان كتێبخانەی ئەسكەندەرییە پێشئیسلام و لە زەمانی رۆمانییەكاندا سووتاوە، چونكە ئەگەر عەرەب ئەوێیان سووتاندبێت ئەوا مێژوونووسانی عەرەبی لە كتێبەكانی پەیوەست بە فتوحات و زانیاری و ژیانی ئەدەبی خۆیاندا باسی ئەو رووداوەیان دەكرد، ئەم بۆچوونەیش تاڕادەیەك لەڕاستییەوە دەمانتلێنێت. ئەمەی سەرەوە كورتەی جوداوازی بۆچونەكان بوو سەبارەت بە سووتانی كتێبخانەی ئەسكەندەرییە، بەڵام دەكرێ ئەوە راستبێ كە بەشێك لەو كتێبانە لەپێش ئیسلامەوە سووتئیبن واتە لە سەردەمی رۆمانییەكاندا، بەلام ئەمە رێگری لەوەناكات كە ئەو كتێبانەی كە ماونەتەوە لە زەمانی ئیسلامدا نەسووتئیبن، چونكە تەنها ئەبولفەرەج ئەم رووداوەی نەگێََڕاوەتەوە، بەڵكو لە شوێنانێََكیتری نێزیك لەڕاستیەوە ئاماژە بەو سووتانە كراوە بە دەستی عەرەبەكان، بۆ نموونە عەبدولەتیف بەغدادی تەواوی میسر گەڕاوە، بەغدادی ئەوەی لەمیسردا بینیویەتی نووسیویشیەتی، بابەتی سووتانی كتێََبخانەی ئەسكەندەریەشی بیستووە و ئاماژەیپێداوە، تەنانەت چەند ساڵێك پێشلەدایكبوونی ئەبولفەرەج نووسینەكەی كۆنترە، چونكە ئەبولفەرەج لە ساڵی 1226 زاینی لەدایكبووە وەلێ عەبدولەتیف بەغدادی لە كۆتایی سەدەی شەشەمی كۆچی سەری لە میسر داوە. ئەمەش دەقی نووسینەكەی بەغدادییە" :پایە یان ستونگەلێََكم لە چواردەوری، عەمود سوارییە پێشچاوكەوت كە هەندێكیان بەپێوە وەستاوبوون و هەندێََكیشیان داتەپیبوونە بانزەوی، وادیاربوو رووی ستوونەكان سەقفێك بووبێت و ستوونەكان راگیریانكردبێََت لەبەرئەوە لەڕووی عەمود سوارییەدا تائەوكاتەش گومەزەكان دەبینران وادەبینم ئەمە هەمان ئەو شوێََنە بوو كە ئەرستۆتالیس و پێڕەوانی ئەو دوای مەرگیشی وانەكانیان لەوێََددا دەوتەوە، ئەوێ هەمان دارولعیلم بووە كە ئەسكەندەر بناغەی شاری ئەسكەندەرییەی تێیدادانابوو پاشان بریاری دروستكردنی ئەوێیشیدابوو كە مەبەست پێی دروستكردنی كتێََبخانە مەزنەكەی ئەسكەندەرییە بوو. رێك ئەو كتێََبخانەی كە عەمری كوری عاس بە فەرمانی خەلیفە عومەر خاپوریكرد.
وتەی بەغدادی لەمیانەی قسەكردنی لەسەر عەمود سوارییە دیسانەوە جۆرێك لە تەك لۆژیكدا هەمئاهەنگە و نێزیكی هەیە، بە نەزمێك وا لە لێكۆڵەر دەكات كەوا هەستبكات بەڵگەیەكی باوەڕپێََكراوی لەبەردەستدایە، بەڕادەیەك دەتوانرێت لەم كەناڵەوە بۆچونەكەی ئەبولفەرەج پشتڕاستبكاتەوە .
لەڕاستیدا ئەبولفەرەج كتێبەكەی (موختەسرولدووەل)ی لە كۆتاكانی ژیانیدا نووسیوە و لە684 كۆچیشدا مردووە، بەڵام كتێََبی موختەسەرولدووەل كورتەی كتێََبە سریانییەكەی ئەو نییە، چونكە لە تانوپۆی كتێبەكەدا جگەلە مەسەلە پەیوەستەكانی بە فتوحات مەسەلەگەلێََكیتریشی خستووەتەڕوو وەك مێژووی ئیسلام و مەغۆل و زانستەكان و ئاداب و هەروەها مێََژووی رۆمانیی باسكردووە كە لەكاتێكدا لە نوسخە سریانییەكەدا ئەم بابەتانە بوونێكیان نییە، لەمڕووەوە نووسخە عەرەبییەكە زۆر زێدەتر لە نوسخە سریانییەكە باس و تەوەرەی خستووەتەڕوو، چونكە لە نوسخە سریانییەكەدا تەنها فتوحاتەكان باسكراون، هەربۆیە بابەتی سووتانی كتێبخانەی ئەسكەندەرییەش لە نوسخە عەرەبییەكەدا باسكراوە، بەتایبەتی لەو تەوەرانەی كە تایبەتن بە زانست و ئاداب و زانیارییەوە. جورجی زیدان لە ئەنجامی لێكۆڵَینەوە گەلێََكی قووڵەوە دەڵێ" :ئەوەم ئاشكراكردووە كە ئەبولفەرەج بابەتی سووتانی ئەو كتێََبخانەیەی لە یەك مێََژوونووسی موسڵمان وەرگرتووە بەناوی (جەمالەدین ئەبولحەسەن عەلی بن یوسف بن ئیبراهیم ئەلقەفتی، ئەم مێژوونووسە شالیاری حەلەب بووە و ناسراوبووە بە قازی ئەكرم، ئەم ناوبراوە نێزیكەی چل ساڵ پێش ئەبولفەرەج مردووە ، چونكە جەمالەدین لە بەرواری 565 لە قەفتی دەوروبەری سەعیدی میسر بەدونیاهاتووە و لە 646یشدا لە حەلەب مردووە، ئەو خاوەنی كتێََبێك بوو بەنێوی (تەراجمولحوكەما) نووسخەیەكی دەستنووسی ئەو پەرتووكە كە لە 1197 كۆچیدا نووسرابوو لە كتێََبخانەی سوڵتانی دیتراوە. بەگوێرەی ئەو دەستنووسە جەمالەدین لەمیانەی شەرحی حاڵی یەحیادا باسگەلێكی نووسیوە كە هەمان نووسینەكانی ئەبولفەرەجن بەڵام نەختێ درێژدادڕیی لەنووسینەكەدا كردووە. بۆ نموونە ئەو باسی كتێبخانەكەی لە دامەزراندنییەوە تاخاپوركردن و كوێركردنەوەی كردووە، لە گێڕانەوەی گڕتێبەردانی پەرتووكخانەكەدا بەم رەنگە نووسیویەتی :یەحیا تاكاتی فەتحی میسر و ئەسكەندەرییە بە دەستی عەمرە لەژیاندا مابوو، رۆژێك هاتەلای عەمر، مادامەكێ یەحیا ئاستی زانستیی یەحیای دەزانی، لە باوەڕەكانی ئەو دەربارەی عیساییەكان بەتەواوی ئاشناببوو، یەحیا زۆر رێزی لێََدەگرت، تەنانەت شوێنێكی تایبەتیی بۆ دانابوو لەلای خۆی، لەبارەی زانیارییەكانی مەسیحەوە، وتەكانی ئەوی لە بەپووچپیشاندانی ئایینی سییانە (باوەڕ بەوەی خوا و مەسیح و گیانی پیرۆز یەكێكن) دەبیست، هەروەها باوەڕی ئەوی دەربارەی (دهر) بەتەواوی دەزانی، هەربۆیە وتەكانی یەحیا هەردەم جێگەی سەرسوڕمانی بوون و سەرنجیڕاكێشا بۆ فەلسەفە و بەڵگە لۆژیكییەكان، ئەمەش لەكاتێكدا بوو كە وتەگەلێكی لەوجۆرە تائەوكاتە بەرگوێی فەرهەنگی بیریی عەرەبەكان بەگۆشنەكەوتبوو. یەحیا پیاوێكی خۆشمەشرەب و كەڵە بیرمەندێكی قوڵبوو. ئەمە كاریكرد تا ئەوی لەلای خۆی هێشتەوە. رۆژێ یەحیا بە عەمری وت: تۆ بەهەموو شتێكی ئەسكەندەرییە گەیشتی و تەواوی ئەو دەڤەرانەت لەژێر ركێفدایە، هەڵبەتە هەرشتانێََك بۆتان بەكەڵكە پێویستتانە و شتانێكیش كە بێسوودە بۆتاندەكرێ وازیلێبهێنن تا بارگرانتان نەكات. عەمر لەوەڵامدا وتی: ئەوشتەی بۆ تۆ بەكەڵكە دەبێت چیبێت؟ یەحیا لەوەڵامدا گوتی: خەزێنەكانی حیكمەت و كتێبخانەكان كە لە گەنجینەكانی شاهانەدان، هەموو ئەوانە لەلای ئێوە دەستیانبەسەرداگیراوە، من بەوان نیازم هەیە، خۆ دیارە كە سوودی بۆ ئێوەومانان نییە، ئیتر عەمر و لە بوونی ئەو كتێبانە و ریشەی خڕبوونەوەیان پرسیاریكرد. یەحیا وتی: بگولوماوس فیلادلقوس لە پادشایانی ئەسكەندەرییە كاتێ كە بەدەسەڵاتگەیشت، تەواوی فێرخوازانی لە دەوری خۆیدا گلێركردەوە، پاشان دەستوریدا بەكۆكردنەوەی هە كتێبێك و نووسراوێك كە لەوسەردەمەدا هەبوو. بۆئەو مەبەستە گەنجینەیەكی مەزنی لە نووسراو و پەرتووك بەچنگگەیشت. ئەم كاروبارە پیاوێك بەنێوی (زمیرە) وەك سەرپەرشتیاری گردكردنەوەی پەرتووكەكان پێیهەڵسا، زەمیرە لە سەرەتاوە و لە یەكەم هەنگامیدا دەستووریدا تەواوی كتێبەكانی ئەوكاتەی دنیا بەهەر نرخ و شێوەیەك بووە جەمبكەن، تەنانەت پیاوانێكی بازرگانی تایبەتی راسپارد بۆ كڕینی كتێب لە شوێنە دوورەدەستەكاندا، بەم رەنگە و لەئەنجامی هەوڵەكانی زەمیرەدا توانرا 54120 كتێب لەكتێبخانەكەدا كۆبكرێتەوە. پادشای ئەووەختە كاتێك بە شومارەی زەبەندی ئەو كتێبانەی زانی. پرسیاری لە زەمیرە كرد ئایا لەدنیادا كتێبانێََكیتر هەن كە لەو كتێبخانەدا نەبن، زەمیرە وەڵامیدایەوە: بەڵێ لە وڵاتانی سەند و هیند و گورگان و ئەرمەن و فارس و موسڵ و بابلدا كتێب و نووسراوی زۆر هەن و لێرە دەسمانپێیان دوورە. لەوكات بەدواوە و ئەم وتەیە پادشای لەسەر هەوڵەكانی سورتركرد تاتوانی هەوڵی بەدەستهێنانی زیاتربدات. تەنانەت ئەم هەوڵە لەدوای پادشاكانیتر بەردەوامبوو، بە نەزمێك بەردەوام هەوڵی كۆكردنەوە و پاراستنی كتێب و نووسراوەكان لەو كتێبخانەیەدا بەبایەخبووە . بە بیستنی ئەم گێڕانەوەیە عەمر بابەتەكەی یەحیای بەگرنگزانی و بۆئەم مەسەلەیە بڕیاری ئاگاداركردنەوەی خەلیفەی دا و چیرۆكەكەی یەحیای بۆ باسكرد، خەلیفەش لە وەڵامی پەیامی عەمردا بەمجۆرە نووسی: ئەگەر ناوەڕۆكی ئەو كتێبانە لەگەڵ ناوەڕۆكی كتێبی خوادا تەبابوون ئەوا پێویستمان بەبوونی ئەوانە نییە، ئەگەر پێََچەوانەی زانیارییەكانی خوا و پەیامبەریش بوون ئەوا دووبارە پێویستما نیین كەواتە لەهەردووباردا پێویستە لەناوبدرێن . ئیتر عەمر بەگەیشتنی ئەو نامەیە دەستووریدا تەواوی ئەو كتیبانە لە توونی حەمامەكانی ئەسكەیدەریەدا گڕیانتێبەربدەن، بەشێوەیەك تا شەش مانگی رەبەق توونی گەرماوەكانی ئەو شارە بە گڕ و بڵسەی پەرەِی كتێب گەرمدەكران .
ئەوەی سەرەوە كۆتایی قسەكانی ئیبن قەفتی بوو. ئێستا ئەگەر ئەم نووسینە بە نووسینەكەی ئەبولفەرەج بەراوردبكەین تێدەگەین هەمان نووسینەكەی ئیبن قەفتی هێناوە، بەڵام ئەم نووسینە بەجۆرێك لەجۆرەكان درێژتر و روونتر نووسراوەتەوە. بەدەر لەم باسە چیرۆكی پیاوێكی پزیشكی حەجاج هەروەكو كتێبەكەی ئیبن قەفتی باسكراوە.. كەواتە پێویستدەكات بزانین كە ئیبن قەفتی لەكوێوە ئەم گێرانەوەی هێناوە. دیارە گومانێكی زاڵ هەیە كە بەئاراستەی ئەوەیە هەردوو سەرچاوەی ئیبن قەفتی و بەغدادی پەیوەست بەو رووداوە هەریەك سەرچاوەیە، چونكە هەردووكیان هاوسەردەمی یەكتری بوونە، تەنها بەغدادی كەمێك لەپێش ئیبن قەفتی ژیاوە، چونكە ئەو لە ساڵی 557 بەدنیاهاتووە و لە ساڵی 629دا كۆچیدواییكردووە، بۆیە ئەوەی جێگەی بایەخە لێََرەدا گەراِنە بەدوای سەرچاوەی ئەم دوو مێََژوونووسەدا ئایا لەچ سەرچاوەیەكدا ئەم باسەیان وەرگرتووە. رەنگە ئەمە بتوانێت تاڕادەیەك بڕیار لەسەر درووستی رووداوەكە بدات. بۆچونێك هەیە پێیوایە ئەگەر لە پێرستی ئیبن ندیم ی پەیوەست بە ئەخبارولفەلاسیفە و رووداوی دامەزراندنی ئەم كتێبخانە وردبینەوە كە لەو نووسراوەدا هاتووە، ئەمەش دەردەكەوێ كە سەرچاوەی ئەو دوو مێژوونووسە لێرەدا وەرگیراوە، لە كتێبی مێژووی ئیسحاق راهیب كە دەربارەی هەواڵ و عادات و نەریتی یۆنان و رۆمان نووسراوە ئیسحاق لەبابەتەكاندا باسی دامەزرانی ئەم كتێََبخانەیەی كردووە و لەوێََدا باسدەكات كە زەمیرە ناوێََك پەرتووكخانەكەی چێكردووە. ئەو بەمجۆرە باسیكردووە: بگلوماوس فیلادلفوس لە پادشایانی ئەسكەندەرییە هەركە بەدەسەڵاتگەیشت دەستیكرد بە گەڕان بەدوای كتێََبی زانستیی نووسراودا و ئەم كارەیشی سپارد بە زەمیرە. دەڵێن: زەمیرەش پەنجا و چوار هەزار و سەد و بیست كتێََبی كۆكردەوەو دواجار بە پادشای وت كە لە سەند و هیند و گورگان و ئەرمەن و موسڵ و بابلیشدا كتێبی زۆر هەن و دەكرێت بەدەستیانبهێنین.
ئەم باسە بەجۆرێ هاتووە، كە رێك هەمان باسەكەی مێژوونووسەكانیترمان یاددێََنێتەوە. لێرەوە دەردەكەوێ كە ئەوان لە ئیسحاق راهبیان وەرگرتوە بۆماندەردەكەوێ كە ئەبولفەرەج لە ئاكامی دەمارگیریی ئاینییەوە نەیویستووە رووداوێكی لەمجۆرە بۆ خەلیفە و مێََژووی موسڵمانان تۆماربكات وەكو ئەوەی نەیارانی دەلێََن مەسیحییە و بابی جووە، ئەمەش بۆیە وادەڵێن چونكە خەڵكانیتر لەپێش ئەوەوە هەمان باسیان هێناوە، هەروەها ئیبن قەفتی ئەم باسەی هێناوە، ئەو زانا بە شەرع و بووارەكانی دادوەری بووە و تابوترێت ئەهلی كتێب و زانست بووە، لە زمان و نەح و علومی قورئاندا بیریاربووە و لە بوارەكانی جەرح و تەعدیلی حەدیسیشدا وردەكار و سەلیم بووە و سەرەڕای ئەوەش كتێََبی لە هەرشتێكیتر زۆر لامەبەست و گرنگ بووە. دەبێ چی وایلێََكردبێت كە هەواڵێكی لەمجۆرە دروستبكات . دیارە هیچ نابینرێ و ئەوی ئەو باسیكردووە دەیەوێ راستیمان پیشانبدات و هیچیتر.
ئەم زانایە تەنهاوتەنها كتێبی هەبووە كە مردووشە تەنها زاڕۆیەك چییە لەدوای بەجێنەماوە و وەجاخكۆربووە، هەربۆیە كتێََبەكانی بەدیاریی بەخشیوەتە ناسرولدەولەی فەرمانڕەوای حەلەب، هەروەها لە مێژوو و نەحو زماندا دانراوگەلێكی بەپێزی هەیە لەوان: كتێبی ئەخبار میسر كەتێیدا لە سەرەتاوە تاوەكو سووتاندنی كتێبخانەی میسر هەمووی شەنوكەوكردووە لە شەش بەرگدا، هەروەها كتێبی تەراجوملحوكەمایشی هەیە. دیارە هۆكاری گرنگینەدان و باسنەكردنی ئەم رووداوە گرنگە لەلایەن موسڵمانەكانەوە رەنگە لەسەر ئەوەبێت كە ئەوان خۆیان بە دانەری كتێََب و بایەخپێدەری ئەو مەیدانە دەزانن و پێیانشەرمە كە سەردەمێََكی زێََرین و دیاری وەكو راشدینەكان بەو رووداوە لەكەداربكەن.
سەبارەت بە سووتاندنی كتێََبخانەكانی وڵاتی عەجەم و فارس لە سەردەمی فتوحات و پێشفتوحاتدا سەرچاوەگەلێََكی ناڕوون و ئاڵۆز لەپێََشچاودان كە دیسانەوە بڕیاردان لە تۆمەتباركردنی دروستی لایەنێك یان كەسێك توێژەر ماندوودەكاتەوە. ئەوەی لێرەدا ئاماژە بەو رووداوە دەكات دانەری كتێََبی كەشفولزنون، ئەو لەمیانەی قسەكردن لەسەر زانستی پێََشینان ئەم هەواڵە بەمجۆرە دەگێََڕێتەوە: كاتێ موسڵمانەكان بوونە فەرمانڕەوای ئێََران دەستیانگرت بەسەر تەواوی كتێََبخانەكاندا، لەم سەروبەندەدا سەعدی كوڕی وەقاس نامەی نارد بۆ خەلیفە تاوەكو تەواوی كتێبەكان بگوازنەوە بۆ ناو موسڵمانەكان و كەڵك لە فەرهەنگ و عەقڵی نووسینی عەجەم بكەن.. عومەر لەوەڵامدا بەمجۆرەی نووسی: هەموو ئەو كتێََبانە بخەنەناو ئاوەوە، چونكە ئەگەر لەواندا راستییەك هەبێََت، ئەوە خودا لەوان چاكتر رێنوێنیانكردووین، ئەگەر راستیشیان تێََدانییە و گومڕاییانتێََدایە ئەوا خودا لە گومڕایی ئازادیكردووین، كەواتە پێویستمان پێََیاننییە و لە هەردووباردا پێویستە لەناویانبدەن و بیانسووتێنن.
ئیتر سەعدیش هەرچی هەبوو نەبوو یان سووتاندنی یان لەتوكوتیكردن.. بەمجۆرە تەواوی زانستی و فەرهەنگی مەزنی عەجەم كوژایەوە و بوو بە خۆڵەمێش. لێكۆڵینەوە لەم رووداوانە رەهەندێكی مانادارتر وەردەگرێت لە رەهەندی جینۆسایدی مرۆڤەكان و جەنگە خوێناوییەكان، هەرچۆنێك بێت بریاری هەڵە و بیری تەسكی ئایدیۆلۆژی و مەكری سیاسیی سەردار و مەزهەب و رەگەزەكان دەستیچووەتە سووتاندنی كتێب و پێنووس و بیری بەرامبەر و نەیارییەتی یەكتر و جینۆسایدی یەكدی ئەو دنیاپاكەیشی گرتووەتەوە.. هەربۆیە ئیبن خلدونیش دەڵێ: كەواتە زانستەكانی ئێران كە لەكاتی فەتحدا لەنێََودران مانای چبوو!
•••
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
1. ابولفرج ملگی: مختصر تاریخ الدول
2.جرجی زیدان: تاریخ تمدن اسلام
|
|
40360
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Wednesday, June 3, 2015
|
|
|