فەلسەفەی نزا
ئاگایی، عیشق، نیاز و جیهاد لە نزادا
نووسینی: د. عەلی شەریعەتی
وەرگێڕانی: لیان ســـەییدی
پێشەكی
من خۆم لە قسەكردن بە دوور دەگرت، ئەمەش لەبەردوو هۆكار بوو:
هۆكاری یەكەم ئەوەیە كە لە بۆچوونی مەزهەبیەكانمان بە شێوەیەكی گشتی – هەڵبەتە بە ئاراوتە"استپنا‌و"ی ئاراوتەكان- و هەروەها لە بۆچوونی ئەو چینەی خوێندنیان تەواو كردووە و بە گوتەی ناسراو رۆشنبیر، واتە هەم ژمارەیەك بە پەیوەستن بە نزاوە و هەم ژمارەیەك كە هێرش دەكەنە سەر نزا، هەردووكیان نزا بە مانای دەرمانێكی ئارامبەخش و سڕكەر دەزانن و تێدەگەن و بە ناونیشانی قەرەبووكردنەوەی لاوازییەكان، راكردن لە بەرپرسیارییەتییەكان، بێكاری، تەمبەڵی، دووركەوتنەوە لە مەترسییەكان و هەروەها هەڵنەگرتنی بەرپرسیارییەتی كۆمەڵایەتی و بەرگری لەبەرامبەر ژیان و بۆ قەرەبووكردنەوی ئەم كەمی و ناتەواوییانە و ئەم لاوازییانە، نزا بووەتە جێگرەوەیەك بۆ ئەم تایبەتمەندییە مرۆییانە. واتە هەمیشە خەیاڵی ئەوە دەكەین كە لەجیانی بیركردنەوە، هەوڵدان، جیهادكردن، بەرگری، خەباتكردن، بەرگەگرتنی سەختی و ناڕەحەتییەكان، قبوڵكردنی بەرپرسیارییەتی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی، دەتوانرێ نزابكرێت. لەبەرئەوە لە مانای فراوانی وشەكەدا، نزا بریتییەلەوەی تاكی نزاخوێن دەیەوێت لە خودا ئەو شتانەی كە دەبێت بە هەوڵ و كۆشش و كار و رەنجكێشان بەدەستیانبهێنێت، لەبەرخاتری تەمبەڵی و لاوازی لە خودا داوایانبكات. ئەمجۆرە تێگەیشتنە لە نزا قسەكردن لەبارەیەوە بۆ من زۆر كێشەی دروستكردووە، لەبەرئەوە ناچاردەبێت كاتێكی زۆرم هەبێت تاكو سەرەتا چۆنیەتی پەیدابوونی بیرێكی لەمجۆرە و تێگەیشتنێكی لەمشێوەیە لە نزا لە كۆمەڵگەی ئیسلامیدا، بپشكنم و بڵێم كە چ جۆرێك و بەچ شێوەیەك ئەم مانایە لە نزاكان پێش ئیسلام و سەرچاوە نائیسلامییەكان چوونەتە ناو تێڕوانینی ئیسلامی ئەمڕۆوە، واتە بووەتە روانینی موسوڵمانانی ئەمڕۆ و هەروەها چۆنیەتی لاوازییەكان، شكستەكان و نائومێدییەكان و رووداوی نەخوازراوی مێژووی ئیسلامی و بووەتە هۆی بێتوانایی موسوڵمانان بۆ دۆخی ئەمڕۆ و چینی خەڵكیش ناچار لەبەرئەوەی لەبەدەستهێنانی ئامانجەكانیان نائومێدبوون، لە جێگیركردنی ئایدیاكانیان بێتوانابوون و خۆیان لاواز بینیوەتەوە لەبەدەستهێنانی ئەوەی مەبەستیان هەبووە، بەرەو ئەمجۆرە تێگەیشتنە لە نزا بەڕێكەوتوون و باوەڕیان بەوەكردووە كە نزا دەتوانێت قەرەبووكەرەوەی لاوازی ئیرادەی مرۆڤ و قەرەبووكەرەوەی راكردنی مرۆڤ لە بەرپرسیارییەتی بێت و بۆ بەدەستهێنانی ئەوەی كە دەبێت لەڕێگەی كار، رەنج، سەبر و ئارامگری، ئیمان، بیركردنەوە و بەرگری و بەرگەگرتن بەدەستبێت، دەبێت پشت بە نزا و نزابكرێت.
من ئەگەر فرسەتی ئەوەمبێت دەمەوێت بڵێم نزا، بەپێچەوانەوە نەك تەنها قەرەبووكەرەوەی لاوازی مرۆیی نییە، بەڵكو بەهێزكەری توانای مرۆیی و درێژەپێدەری كاری ئەرێنی و هەوڵی دروستكردنی تاك لە دروستكردنی ژیانی تاكەكەسی كۆمەڵایەتیەتی. واتە نزا لە كەناری كار و لە كەناری بەرپرسیاریەتیدا نییە، بەڵكو نزای ئیسلامی، پاش بەرپرسیارییەتی و لە درێژەی رەنج و كار و جیهاد و ئارامگریدا بوونی هەیە. ئەوكەسانەی دەقە بنەڕەتییەكانی نزایان لە مێژووی ئیسلامدا بۆداناوین، خۆیان نموونەی سەرمەشقێكی لەمجۆرە و نموونەی دیاری بنەڕەتێكی لەمجۆرەن. كەسانێك هەن لە جەنگ لەگەڵ دوژمندا و لە هەوڵی بۆ بەختەوەربوون و خۆشبەختبوون، هەوڵی سەربەخۆبوون، ئازادبوون و لە كۆشش بۆ نابودی و لەناوچوونی هەموو هۆكارەكانی مەترسی و لاوازی تاكەكەسی و گشتی و لە هەوڵ و خەباتی جیدی كۆمەڵایەتی و بیروباوەڕی، هەمیشە بێداربوون، هەمیشە ئامادە و پڕچەك بوون و پەیمانیانداوە و خۆیان بە جەستەی خۆیان چوونەتەناو ترسناكترین مەیدانەكانی خەباتەوە و ئەمانەش نزایانكردووە! ئەو كەسانەی گۆشەنشینی، رەهبانییەت و راكردن بۆ كێو و راكردن لە كۆمەڵگە و بێزاری لە چارەنووسی خەڵكی و راكردن لە بەرپرسیارییەتی كۆمەڵگەیان هەبێت و لەگۆشەیەكدا پەنایان بۆ دەیرێك، پەرستگایەك، كێوێك بردبێت و كاریان هەمووی نزاكردنبێت، بوونیان نەبووە. "عەلی" بووە كە نزای كردووە! چۆن نزای كردووە؟ پێغەمبەر"د.خ" نزایكردووە، چۆن نزایكردووە؟ هەموو پێشەكییەكانی خەباتكردن، بێداری گشتی و سەربازی هەموو هێزەكان و هەروەها رێكخستنی ریزبەندی و گەیشتن بە بچووكترین خاڵە تاكتیكی و ستراتیژییەكانی جەنگی رەچاوكردووە، ریزبەندیكردووە و پشتی بە هێزی لۆژیكی و هێزی مەعنەوی و ماددی جەنگ و خەبات بەستووە و لەبەرامبەر دوژمندا وەستاوە و هەموو بنەما و رێسا بنەڕەتی و لاوەكییەكانی خەباتی رەچاوكردووە و پاش تەواوبوونی هەموو ئەم پێشەكییە لۆژیكی و زانستی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و سیستەمی و ئابووری، نزایكردووە. ئەویش نزاینەكردووە كە ئەگەر خودایا گەر خیانەتمانكرد، ئەگەر چووینە ژێربار، ئەگەر لە ترسی شمشێر رامانكرد، ئەگەر خۆماندا بەدەستی دوژمنەوە و ئەگەر دوژمن ئازایەتییەكی زیاتری لە ئێمە پیشاندا و ئەگەر ئێمە حەق و شایستەیی سەركەوتنمان بەسەر دوژمندا نەبوو، تۆ بە كەرەمی خۆت سەرمانبخە بەسەریاندا، تۆ بە موعجیزەی خودایی خۆت ئەمانە بە یەكجار لەناوببە، لاوازیانبكە، نابودیانبكە!.
ئەمە "عەلی"یە پاش ئەوەی لەبەرامبەر دژمندا دەوەستێت و بچووكترین خاڵە دەروونی و فیكری و مەعنەوی و سیستەمی خەباتكردن لەگەڵ دوژمندا فێردەبێت پاشان وتاردەدات:
(كێوەكان بجووڵێن تۆ مەجوڵێ، نیگات بەرەو بەرزترینی ریزی دوژمن بنێرە، "سەیری ئەم بەردەمەت مەكە كە یەكێك ببینی دەستی بۆ چەك بردووە، لەوێ لەسەنگەردا وەستاوە، ئێستا لەوێوە تیرێك دێتەدەرەوە، بەرگری و خۆگرتن و زاڵبوونی رۆحی خۆت لەدەستبدەیت، سەیری دوورەدەستی ریزی دوژمن بكە" كێوەكان بجووڵێن و تۆ مەجوڵێ، نیگات بنێرە بۆ دوژمن و ددندانەكانت بەتوڕەییەوە بەسەریەكدابدە و پێیەكانت بەزەوییەوە دابكوتە و كەللەسەرت بە خودا بسپێرە و جەنگ بكە و پاشان بزانە سەركەوتن بەدەست خودایە!).(1)
پاش ئەم هەموو كارانە، نزایدەكرد، ئەویش نزایەكی لەمجۆرە:
(خودایا ئەگەر ئێمە بەسەر ئەمانەدا سەركەوتین، لە خۆبەگەورەزانین و خۆویستی و ستەمكاری و ناتەواوی و ستەمی تایبەتی رزگاركەران (كە تاڵان و ناموسی خەڵكانیان دەبرد) بپارێزە. ئەگەر شكستیشمان خوارد و تێكشكاین لە زەلیلی و بەندەیی بپارێزە).(2)
ئەمە زمانی نزا بوو، ئەم زمانانەبوون كە نزایاندەكرد، ئەوكەسانەی كە هەمیشە پەیمان و بەڵێنی كۆمەڵایەتی و رێبەری سیاسی و بەرپرسیارییەتی ژیانی تاكەكەسی و چارەنووسی خەڵكانیتریان راستەوخۆ لە دەستی خۆیاندا بوو ژیانیان هەمیشە بۆ بەرسیارییەتی كۆمەڵایەتی داناوە، لە درێژەی كاری ئەرێنی كۆمەڵایەتییان ئەمجۆرە نزایانەیان كردووە، نەك وەكو دەرمانێكی سڕكەر و نەهێشتنی ئازار و كوژەری دلێری و پیاوەتی و هەستیاری و ئاگایی و بێداری، بەوجۆرەی كە ئێمە خەیاڵدەكەین و بیریلێدەكەینەوە.
كێشەی دووەم ئەوەیە كە من پێش ئەوەی بڕۆمە دەرەوەی وڵات، وا رێككەوت كە لە ئێران بووم، كەم تا زۆر ئاشنای شێوازی بیركردنەوەی بیرمەند "ئەلیكسس كارل" فەیلەسوف و زانای گەورەی فەرەنسی هەبوو و هەروەها شەوق و تاسەیەكی زۆرم بۆ ناسینی هەبوو. لە ئەوروپاش یەكەمین كتێبك بەدوایدا دەگەڕام كتێبی "نزا" بوو كە یەكێكە لە كارە زانستی و هزرییەكانی "ئەلیكسس كارل"ە. دواجار پەیدامكرد. "ئەلیكسس كارل" كەسێكە دووجار خەڵاتی نوبڵی وەرگرتووە. ئەم دوو خەڵاتە نۆبڵەی لە بابەتی فەلسەفی، یان ئەدەبی و مێژوویی و تەنانەت زانستە مرۆییەكاندا وەرنەگرتووە، بەڵكو لە زانستە ئەزموونییەكاندا بەدەستیهێناون، یەكێك لەم دوو خەڵاتە لەبەرخاتری پەیوەندی رەگەكان و شێوەی كاركردنیانیان بووە كە بۆ یەكەمینجار ئەوەی داهێنا و خەڵاتەكەیتری لەبەرئەوە بوو كە دڵە جووجكەیەكی زیاتر لە (35) ساڵ لەدەرەوەی جەستەیەوە لەتاقیگەكەیدا بەزیندوویی هێشتییەوە و لەم ماوەیەدا هەرچەند جارێك ئەم دڵە چەندینجار گەروەدەبوو و ناچاردەبوو بچووكبكەنەوە، تاكو وایلێهات پاراستن و مانەوەی بەزیندوویی لەتاقیگەدا بووە كێشە، بەڵام سەركەوتنی ئەو لەوەی كە ئەندامێكی زیندوو لەدەرەوەی ئەندامەكان و جەستەدا بۆ ماوەی (35) ساڵ بەزیندوویی بپارێزێت وایكرد ببێـتە شایستەی خەڵاتی نۆبڵ. لەبەرئەوە "ئەلیكسس كارل" كەسێكی فسیۆلۆژییە، پزیشكێكی نەشتەرگەرە، پسپۆرێكی ئەندامەكانی جەستە، كارئەندامزانی "فسیۆلۆژی"یە. نە كەشیشێكە لەڕووی ئایینی و نە فەیلەسوفێكە لەڕووی بیركردنەوەی كەلامی و فەلسەفی و لۆژیكی و نە تەنانەت دەروونناسێكە لەڕووی دەروونی و سۆزدارییەوە سەرنجی لە بابەتی نزادابێت.
ئەو پزیشكێكە كە بەدرێژایی پەیوەندی لەگەڵ نەخۆشگەلی جیاوازدا و هەروەها جۆرە جیاوازەكان لە كەشیش و نەشتەرگەر و سیاسەتمەدار و مافپەروەر و كرێكار و جوتیار و پیشەوەر، بەرهەمەكانی نزای لەڕووی مرۆیی، رۆحی و لەسەرەتادا تەنها لەڕووی جەستەییەوە، لەسەر ئەمجۆرە جیاوازی نەژادی جیاواز لێكۆڵینەوەی كردووە. ئەنجامی چەندین ساڵ توێژینەوە و خوێندنەوەی – بە ناونیشانی ژینگەناسێك و بە ناونیشانی فسیۆلۆژێك و هەروەها پاشان بە ناونیشانی سەرۆكی دامەزراوەی مرۆڤناسی راكفلەر- بوویە هۆی ئەوەی لێكۆڵینەوەكانی بەشێوەیەكی بەشێكی بچووك بەناوی نزاوە بنووسێت و پاشانیش پەیامێكی بچووكتری بەناوی "تێڕامانەكانم لەڕێگەی سەردانی لورد".
ئەم پیاوە بۆچوونەكانی لەبارەی نزاوە گەلێك جێگەی گرنگی پێدانن. چونكە بەوجۆرەی كە وتمان نووسەران و بیرمەندانی مەزهەبی گەلێك زۆرهەن كە لەبارەی بەهای نزا و كاریگەرییەكانی دوعاوە لێكۆلێنەوە و توێژینەوەیان ئەنجامداوە، بەڵام زانایەكی ژینگەناسی و شانەناسی تەنها لەڕێگەی توێژینەوەكانی نەخۆشیناسی و فسیۆلۆژی و ئەوەش لەڕێگەی ئەزموونە كەسییەكانی خۆیەوە – تاقیكردنەوەكانی تاقیگەیی- توێژینەوە لەبارەی نزاوە بكات، ئەمە شتێكی بەهادارە، بەتایبەت لەلایەن كەسێكەوە كە دنیای ئەمڕۆ بە ناونیشانی یەكێك لە جەمسەرە دیار و بەرجەستەكانی بیركردنەوەی زانستی نوێ بناسێت. ئەو لەم كتێبەدا كە وەرگێڕانی فارسییەكەی چەندین ساڵە بڵاوبووەتەوە، لەڕووی نزاوە هەندێكجار بە روونكردنەوەیەك دەگات و هەندێكجار چەند دەرەنجامێك رادەگەێنێت كە تەنانەت بۆئێمە كە باوەڕمان بە كاریگەری نزا هەیە، سەرسووڕهێنەرە. یەكێك لەوشتانە كە دەیڵێت: بەرهەمەكانی نزا و دابونەریتی پەرسش و نزاكردن كاتێك لەكۆمەڵگەیەكدا روو بە لاوازی و فەرامۆشبوون دەڕۆن، پێشەكییەكانی داڕووخان و نەمانی بەرگری ئەو نەتەوە و كۆمەڵگەیە فەراهەمدەبێت. لەبەرئەوە كۆمەڵگە بەلەدەستدانی كرداری پەرستش و نزا هاوسەنگی خۆی بۆ گەشەی میكرۆبەكانی داڕووخان، هەوڵدان، بەشبەشبوون و بە زاراوەی تایبەتی خۆی "ئەنسرۆپی"، واتە لاوازی و پیری هێزی هاوسەنگی و لاوازی جەستەیی، كە لێرەدا بەمانای لاوازی هاوسەنگی كۆمەڵایەتییە، ئامادەدەكات. ئەو دەڵێت: (رۆم، رۆمی بەشكۆ و خاوەنی شارستانییەت و دێرین، دووری خەڵكەكەی و فەرامۆشكردنی سوننەتی دێرینی مرۆیی لە پەرستندا، بەرەو لاوازی و زەلیلی برد).
ئەو هەندێكجار دەستەواژەی زۆر جوانی قووڵی شاعیرانەی هەیە، هەندێجار زۆر ئاڵۆزی قوڵی فەیلەسوفانە و زانایانە. ئەو دەڵێت: (نزا هەر وەك ئەمانەتێك، هاوڕێی كەسێكە كە هەمیشە و زۆرجار لە خودا دەپاڕێتەوە و نزادەكات، گورزەی نووری نزا و پەرستنی خودا لە سیما و رووخسار و جووڵە و نیگای كەسی نزاكەردا هەمیشە دەدرەوشێتەوە و بۆ هەر جێگەیەك كە دەڕوات لەگەڵ خۆی دەیبات).
(ئاماری تاوانەكان پیشانیداوە بەشێوەیەكی مام ناوەند ئەوكەسانەی بەناونیشانی تاوانبار و خیانەتكار لەكۆمەڵگەدا ناسراون، ئەوكەسانەن كە یان هیچ یان زۆر بەكەمی و نەزانانە نزادەكەن. بەپێچەوانەوە لەهەمانئاستدا و لەهەمانڕێڕەودا و لەهەمانجۆر و تایپی كۆمەڵایەتی و توێژی ئابووری، زۆربەی ئەوانەن كە هێشتا سوننەتی نزایان پاراستووە، لەئەنجامدانی تاوان پارێزراون و هەندێجار گەر ئەوەش بكەن و بەشێوەی پیشەیی و سەرگەرمی هەمیشەیی و سیفەتی دیاریكراویان نییە، بەڵكو هەڵخلیسكانێكە یان رووداوێكە لەژیانیاندا).
لەهەموو ساڵێدا دامەزراوەی "لۆرد" بە شایەدی خودی "ئەلیكسس كارل" لە كتێبی "نزا"دا ئاماری ئەو كەسانەی شیفایان بۆهاتووە بەهۆی نزاوە كە بەشێوەی موعجیزەئاسا بە ددانپێدانانی پزیشكەكان ئەو شیفایەیان بۆهاتووە، بە فەرمی بڵاودەكاتەوە. هەمیشە ستوونی ئەو كەسانەی موعجیزەئاسا بەهۆی نزاوە شیفایان بۆهاتووە پڕ لە ژمارەی فراوان، بەڵام "كارل" ئەوە دەسەلمێنێت كە لە (30) ساڵی كۆتاییدا ئەم سەرژمێری و ئامارە رووەو كەمی دەڕوات. پاشان خۆی ئەوە رووندەكاتەوە كە هۆكارەكەی: (سەردانیكەران ئێستا زیاتربوونەتە گەشتیار و رێبوار و موسافیر)و ئەوكەسانەش كە پەرێشان و سەوداسەر و عاشیق و ئارەزومەند دەهاتن تاكو داخوازی خۆیان وەربگرن، كەمبوونەتەوە.ئەم بەدڵخۆشی و بۆ خۆشی و دووڵ و لەهەمانكاتدا بۆ گۆڕینی ئاووهەوا دێن و ناچار كاریگەری و بەرهەمێك لە نزاوە نابینن. هەر بەوجۆرەی خودی "كارل" لە میكانیزمی كاریگەری نزادا دەڵێت: (نزا بۆ هەبوونی توانا و توندی و هەروەها بەشوێنەوەبوون و بەردەوامی و هەروەها پاكی و دڵسۆزی بێت و لەگەڵ ئەوەشدا حاڵەتی هێرشكردنی دەستبكەوێت).
ئەم (حاڵەتی هێرشكردنەی دەستبكەوێت) زۆر جوانە، لە نزا و دەقە ئیسلامییەكانیشدا فراوانە كە زۆرجار دەڵێن: (بەوجۆرەی منداڵێك بە پێداگرتنێكی زۆرەوە شتێك لە دایكی داوادەكات). "كارل" هەروەك ئەمە دەڵێت. ئەو دەڵێت، دەبێت نزا توندی لەگەڵدابێت، واتە نزا بەشێوەی ویرد و جووڵەی زمان نەبێت، بەجۆرێك زمان و لێو كاری خۆیان بكەن و مێشك و دڵ خەریكی كارەكانیتربن. وەكو ئەو كەسانەی كەوا دەزانن فێڵ لە خودا دەكەن و ئەویش ئەوەیە كە دانیشتنی ئامۆژگاری و كارەسات و بۆنەكاندا بەشداریدەكەن، لێرەدا پاداشتی بەشداریكردن لە دانیشتن و بۆنەكەدا وەردەگرن و لەهەمانكاتدا دەستدەكەن بەوەی لەجیاتی گوێگرتن بە وتەكان و قسەكان، نزاكردن یان قورئانخوێندن و بەم هۆیەوە پاداشتی قورئان خوێندن و نزاكردن دەركدەكەن، واتە دەیانەوێـت دووجار و لە دوو شتدا پاداشتوەربگرن و زرنگ و چالاكترینەكان لەم دوو حاڵەتەدا كە گوێیان لە مینبەرە و چاویان لە دەقی قورئان و لێوەكانیشیان خەریكی زیكر و ویرد! واتە سێجار پاداشت كۆدەكەنەوە! لەكاتێكدا نازانن ئەم دوو سێیەیتریش خراپدەكەن.
بەهەموو هێز و هەموو دەرك توانات بخوازە، ئەمە مانای توندی و پێداگرتنە. ئەوەی كە جەخت لەسەر ئەم رستانە دەكەمەوە لەگەڵ ئەوەی داخوازی و داواكاری ئەم رستانە بۆ ئێمە ئاشنایە، لەبەرئەوەیە كە لە زمانی "كار"ەوە بیستنی گەلێك بەبەهایە: (ئەو كەسانەی بامدار نزادەكەن و تاكو ئێوارە وەكو گیانەوەرێك، گیانەوەرێكی دڕندە ژیاندەكەن، ئەمانە ئەوكەسانەن هیچكات بەرهەمەكانی نزا لەخۆیاندا نابینن).
نزای ئەمانە دوابڕاوە، چونكە بەشێوەی بەردەوامی دڵ و پەیوەستبوونی رۆح و ویژدان، بەرەو رووی كانونی رۆحانی جیهان نزاناكرێت، بەڵكو بەشێوەی ئەنجامدانی وەزیفەیەكی میكانیكی، بەیانیان نزاكردن و هەموو رۆژەكەیتر هەروەك ئاژەڵ خەریكبوون بە كاری ژیان و خوارد و خۆراك و وەرگرتن و:
این مر ان را همی كشد مخلب
و این مر ان را همی زند منقار
ژیانكردن! نزای بەرەبەیان هەیاهو و دەنگەدەنگی پیسی درێژایی ژیانی رۆژ بە فەرامۆشی دەسپێرێت. ئەمەیە كە هەركات نزادەكرێت و هەركاتێك دڵ بە نزاوە بەرەو رووی ئەو كانونە مەزنەی جیهان پەیوەستدەبێت، پاشتر دەبێت كەسی نزاكەر بەرهەم و كاریگەری ئەم پەیوەستبوونە لەهەموو حاڵەت و هەموو پەیوەندییەكانی ژیانی رۆژانەیدا لە كۆمەڵگە و لە خێزان و لەخۆیدا بپارێزێت، تاكو بەرهەمی نزا بەشێوەی گڕێك لەدەروونیدا پەرشوبڵاوبێتەوە لە سەراپای رۆح و بوونیدا. سەیری قورئان بكەن:
بسم اللە الرحمن الرحیم
( ارایت الژی یكژب بالدین. فژلك الژی یدع الیتیم. ولایحچ علی گعام المسكین. فویل للمصلین. الژین هم عن صلوتهم ساهون. الژین هم یراون. ویمنعون الماعون. ) (سورەتی الماعون)
(نزا ئەوەی پیشانداوە مرۆڤ هەرچی بخوازێت دەستیدەكەوێت و لەهەر دەرگایەك بدات، بەروویدا دەكرێتەوە. نزا دەبێت بەشێوەی هێرشكردن ئەنجامبدرێت). حەزرەتی "عیسا" لەڕێگەیەكەوە دەڕۆیشت، نابینایەك لە كەناری رێگاكەدا دانیشتبوو، بە توندی و توڕەییەوە دامێنی گرت و رایكێشا و بە توڕەیی و جەبر و توندییەوە داوایلێكرد تاكو بینایی بۆ بگەڕێتەوە و ببینێت. ئەو دامێنی "عیسا"ی بەرنەدا، تاكو "عیسا" وتی: ئیمانت شیفایدایت، بەڵام نزا لەهەمان ئەوكاتەی داواكردنی شتێكە، بەدەستهێانی داخوازییەكیشە، لەلایەنێكیترەوە قوڵترە لەم قسانە. لێرەدایە كە لە نزای ئیسلامی نزیكتردەبینەوە.
عیشق
نزا تەنها هۆكارێك نییە بۆ بەدەستهێنانی نیاز و پێداویستییەكانمان، بەڵكو خودی تەجەللابوونی عیشقێكیشە. زۆرجار ئەوەی لەگەڵ لۆژیك و توێژینەوەی شیكاری و زانست و بیركردنەوە زانستی و فەلسەفی بەدەستەوەنایەت، بە عیشق و بە پەیوەستبوونی رۆح بە مەعشوق و بە دڵسۆزی دەروون و خاڵیبوونەوە لەهەرچی جگەلە ئەو، بەدەستدێت. ئەمەیە كە ((خودا، ئەم هێمای باڵای بوون و ژیان كە دوو موعجیزەی بوون و ژیان لەوە سەرچاوەیانگرتووە، ئەمە دەستەواژەیەكی زۆر جوانە، ئێمە لەگەڵ ئەم چەمكەدا زۆر ئاشناییمان هەیە، لە دەقەكانی حیكمەت و عیرفانماندا بوونی هەیە، بەڵام ئەم دەستەواژەیە، دەستەواژەیەكی عاریفانە و زۆر ناسك و قووڵ لە زمانی كەسێكەوە كە تەنها لە تاقیگە و لەگەڵ فسیۆلۆژی و ئەرك و وەزیفەی ئەندامەكانی لەش سەرووكاری هەیە، زۆر جێگەی سەرنجە، هەروەها گەیشتن بەم هەستە قووڵە عیرفانییە لە رێگەی تاقیگەوە ناكۆتا جێگەی سەرنجە). خودا، ئەم هێما باڵایە كە دوو موعجیزەی ژیان و بوون لەوەوە سەرچاوەیانگرتووە، هەر بەوجۆرەی خۆی لە بەرامبەر چاوەكانی ئەو كەسەی كە جگە تێگەیشتن، شتێكیتر تێناگات، پەنهاندەكات و خۆی دەشارێتەوە، بەهەمان ئەندازە خۆی لەبەرامبەر ئەو كەسەی كە جگەلە خۆشویستن، شتێكیتر تێنگات، ئاشكرادەكات!)).
ئەو كەسانەی تەنها رێگەی ناسین بیركردنەوەی لۆژیكی و عەقڵی دەزانن، ئەو كەسانەی هێمای ژیان و مانای بوون دەیانەوێت رۆحی بوونەوەر بەهەمانشێوە شییبكەنەوە و بە بەشبەشكردنی لۆژیكی سنووداریبكەن وەكو شتە سروشتی و یاساكانی فیزیا و كیمیا، ئەمانە ئەو كەسانەن كە تێگەیشتنی رەمز و هێمای بوونی خودا زۆر دژوارە بۆیان، بەڵام ئەو كەسانەی لە مانای خۆشویستن، عیشق و لەخۆبوردن و دڵسۆزی تێدەگەن، بە ئاسانی خودا دەناسن چۆن؟ بەو ئاسانییەی بۆنی گوڵێك دەكەین، دەتوانین هەست بە ئامادەگی خودا بكەین و هەست بەوەبكەین كە هەموو شوێنێك لە ئەو پڕە!.
(لە كۆتایی كڵیسایەكدا، هەموو خەڵكی رۆیشتبوون. مەراسیمی پەرستشی دەستەجەمعی تەواوبووبوو. كورسییەكان هەموویان چوڵبوون. لە كۆتا ریزی كورسییەكانی تەلارەكەدا، هێشتا كەسێك دانیشتبوو. نە فەیلەسوف، نە پزیشك، نە حەكیم، نە فەقیە، مرۆڤێكی زۆر سادەی لادێیی! كەشیشەكە رۆیشت و پێیوت: لێرەدا چی دەكەیت؟ وتی: من ئەو دەبینم و ئەو من دەبینێت!).
هەر بەم سادەییە ئەو خودایەی لەبەرامبەر ئەندێشە فەلسەفییە قوڵەكانەوە خۆی دادەپۆشێت و دیار نییە، لەبەرامبەر هەستی سادە و خۆشویستنی بێڕیا و عیشقێكی پاك و باڵادا خۆی روون و ئاشكرا نومایاندەكات. نزاكردن تەجەللا و دەركەوتنی عیشق و هەستكردن و خۆشویستنە. لەبەرئەوە رێگەیەكە بۆ ناسین، رێگەیەكە بۆ ئیمانهێنان. لەبەرئەوە ئەوەی كە "كارل" تەرحی نزا دەكات، دەكرێت پێناسەبكرێت بەوەی كە: نزا یان پاڕانەوە تەجەللای عیشق و دەركەوتنی نیاز و پێویستی رۆحی مرۆڤە. عیشق مانای چییە؟ نیاز یانی چی؟ لەجیاتی ئەو روونكردنەوە دورودرێژەی كە دەبێت ئەنجامیبدەم و كاتم نییە، ئەم رستە رووندەكەمەوە و دەیخەمەڕوو و وابیردەكەمەوە دانیشتنەكە پێویستی بە روونكردنەوە نییە.
مرۆڤ بە پێوەری ئەو بەریەككەوتنانەی كە لەژیانیدا هەیە، مرۆڤ نییە، بەڵكو دروست بە ئەندازەی ئەو نیاز و پێداویستییانەی لەخۆیدا هەستیانپێدەكات، مرۆڤە. ئاستی باڵا و پلەی تەواركار "كمال"ی هەر مرۆڤێك لەگەڵ پلە باڵا و تەواوی نیاز و پێداویستییەكانی كە هەیەتی و ئەو ناتەواوییانەی لەخۆیدا هەستیانپێدەكات، كتومت دەتوانرێت ئەندازەگیری بكرێن و بپێورێن. واتە هەركەسێك بەو پێوەرە مرۆڤترە كە نیازی تەواوتر، باڵاتر و تەواوكارتری هەیە. مرۆڤە گچكەكان، نیازی بچووكیان هەیە و مرۆڤە گەورەكان، نیازی گەورە. لێرەدا مانای ئەو حەقیقەتە وردەی كە دەڵێت: (ئەوانەی كە دەوڵەمەندترن، پێداویستییان زیاترە).
بەهای "عەلی" لە بێنیازتربوونیدا لەوانیتر نییە، بەڵكو لە هەستكردن بە نیازە بەرز و باڵاكانی ئەودایە لەمەڕ ئەوانیتر و هەروەها لە هەستی نیازمەندتربوون و هەستی زیاتر كەمیكردنی ئەو لەبووندایە، كە ئەوانیتر هەستێكی لەمجۆرەیان نییە.
لەزانستیشدا بەمجۆرەیە. هەركەسێك نەك تەنها بە پێوەری ئەو زانیارییانەی كە هەیەتی زانایە، بەڵكو بە پێوەری ئەو نەزانین و نەزانراوانەی كە لەجیهاندا هەستیانپێدەكات، زانایە. بۆ من كاتێك سەیری ئاسمان و زەوی دەكەم، چەند نەزانراوێك زیاتر بوونیان نییە، بۆچی ئاسمان ئاوییە؟ بۆچی ئەستێرەكان لەوسەرەوە وەستاون؟ بۆچی هەورەكان بەمجۆرەن؟ بەڵام ئەو كەسەی كە ئاسمانناسە هەزاران نەزانراو لەئاسماندا دەدۆزێتەوە.
رۆحێكی گەورە كە رێڕەوی كائینان و هەروەها كاروانی تەواوكاری و ئامادەگی و توانای تەواوكاری و عروجی رۆحی مرۆڤ تاكو سەری مەنزڵە زۆر دوورەكان دەبینێت و لوتكەی رەها لە كێوی سەربەخودا كێشراوی بووندا دەبینێت و هەستیپێدەكات، دووچاری حیرەت دەبێت و هەست سام و هەیبەت "خشیت" دەكات. ئەمە جیایە لە پەرێشانی و جیایە لە ترس و ترسنۆكی. حیرەت و سام لەبەرامبەر مەزنیبوون و شكۆی ئەبەدییەت و جوانی خودایە و دڵێك دەتوانێت ئەم هەستانە بدۆزێتەوە كە ئامادەگی تێگەیشتن و هەستی ئەمانەی هەبێت و دامێنی دەرككردنی تاكو دیوارە كۆتاییەكانی بوون فراوان و واڵابێت. لەبەرئەمەشە كە دەبینین پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) ئارەزووی ئەوەدەكات كە: (خودایا حیرەتم زیادبكە). ئەم حیرەتە زادەی ناسینە و پەریشانی زادەی نەزانی.! سام یان "خەشیەت" هۆكاری ئاشنایی لەگەڵ مەزنی و سەرسوڕهێنەرییە و ترس "جبن" هۆكاری گوناه و گومڕایی. ئەو رۆحە كورت و چوار پەنجەییانە! كە توانای دڵیان بە ئەندازەی "ئەڵقەیەكی پەنجەیە و بڵاوی فیكرییان تاكو نووكی لووتیان، زۆر خۆش و بێخەمن و بە پەنجەیەك و سوڕێك بەرزكردنەوەی مەحاسن و سەردانێكی "شا عبدالعڤیم" و نان پێدانێك و چوار دینار خێر و خوێندنەوەی چەند لاپەڕەیەك "مفاتیح"، واهەستدەكەن لە زەریای "علم الیقین"دا و لە باوەشی "حور العین"!و بەجۆرێك خەیاڵ دەكەن وادەزانن لە جیهان و مرۆڤ و دونیا و دوارۆژ و حیساب و كیتابدا كە دەڵێی شوێنكەوتەی پردی "صراگ"و فریشتەكانی بەهەشت لەدەوروبەریاندان. بەخوێندنەوەی كتێبی ئاسمان و جیهان "السما‌و و العالم" هەموو سروشت و جیهانی ماددی لە یەكەمین ساتی دروستبوونەوە تاكو قیامەت وەكو گیرفانی جلوبەرگەكانیان دەناسن. بەخوێندنەوەی "ناسخ التواریخ" كە هەموو مێژووەكانیدیكەی سڕیوەتەوە، مێژووی مرۆڤایەتی لە ئادەمەوە تاكو خاتەم وەكو ئاوخوازدنەوە دەزانن و شتێك نییە نەیزانن. بەخوێندنەوەی "منازل الاخرە"، لە یەكەمین هەنگاوی مەرگەوە تاكو هەستانی قیامەت، هەموو دوارۆژ وردتر لە جوگرافیزانێكی دنیا دەناسن و نەخشەیان لایە و دواجاریش بەهەبوونی كتێبی "مفاتیح الجنان" هەموو كلیلەكانی دەرگای بەهەشت بەدەستدەهێنن و ئیدی مرۆڤێك چی دەوێت؟
دەبینیت هەستی بچووكترین نیاز و پێداویستی، شیمانەی كەمترین نەزانی، وێنای ساتێكی گومان، لە خود و فیكر و كرداری خود و چارەنووسی خۆی نییە، بەڵام ئەو مرۆڤە سەرسوڕهێنەرەی كە سنگی ئەنبوە گوشراوە لە ئاگایی و ئەندێشەی بەڕێگای ئاسمان (مانای بەرزەكانی ئەودیو دنیا و باڵاتر لە هەستپێكراو، هەستە باڵاكان و شتگەلی ناسكی قووڵی خودایی) ئاشناترە لەڕێگاكانی زەوی (ژیانی رۆژانە و گەڕان بەدوای بەرژوەندییەكان و رێوڕەسمەكانی سوود و بەرژوەندی تاكەكەسی و دونیایی و ئاسایی)، ئەوە كە لەناكاو لەناو پێخەفی نەرمی ماڵدا، نیوەی شەوەكان هەڵدەستێتەوە و سینگی تەسك و تەنگ دەبێت و پەنا بۆ باخی دارخورماكانی دەوروبەری شار دەبات و لە دڵی شەودا، لە دەردی حیرەت و سام لە بەرامبەر مەلەكوت، مەزنی بوون و جوانی و هێزی راكێشانی خودا و هیچ و كەمی نیاز و پێداویستی خۆی، هاوار و ناڵەدەكات و لە هۆش خۆی دەچێت.
ئەو زیاتر هەست بە دواكەوتوویی دەكاتن چونكە زیاتر و دوورتر و بەرزتر دەبینێت. ئەو لەهەر قۆناغێكی بەرزیدا و لە تەواوكاری "كمال"دا وەستابێت، خۆی دواكەوتووتر و خۆی بە نیازتر و خۆی موشتاقتر و عاشیقتر لەو لوتكە بەرز و باڵا و رەهایە دەبینێت، بەڵام ئەوكەسەی هەموو جووڵەی ئەندێشە و نیگای تاكو چواردیواری ماڵەكەی و شوێنەكەی زیاتر كۆششناكات، هەرگیز هەست بە دواكەوتوویی، داڕووخان و سامی لە شتانی بێمانا نییە. چ كەسێك ترسی لە شتی پڕوپوچ هەیە و لە كەوتن دەترسێت؟ ئەوكەسەی كە دەتوانێت لوتكەی كێو ببینێت، بەڵام ئەو كەسەی كە هەست بە بەرزییەك دەكات كە مەترێك و دوو مەترێك زیاتر نییە، هەست بە خۆبەگەورەزانین، سەركەوتن، تەژی و پڕبوون دەكات و رۆحی تینوو و دڵی نیازمەند نییە.
ئەو هەموو ترس و ئەو هەموو ترس لە گزیكردنانە و ئەو هەموو بێهۆشكەوتنانە كە رۆحێكی گەورەی ئازاراوی تینوو و پەرێشان و بەئاگای وەكو: "عەلی" كە لە خەڵوەتەكانی نزایدا هەیە، تەنها و تەنها بەم شیكردنەوە مرۆیی و سەرووعەقڵی و زانستی و فەلسەفییەیە كە جێگەی سەرنجە. وەگەرنا بەرامبەر ئەو بابەتانەی لە "مەدینە"دا تێدەپەڕن هەرگیز رۆحێكی مەزن و گەورەی وەكو "عەلی" ئەو نائارامییەی نییە و لەترسدا بێهۆشنابێت. رۆحێكی عاشیق و لەهەمانكاتدا رۆحێگی مەزن و گەورە كە نەك تەنها "مەدینە"و كۆمەڵگەی عەرەب و سەدەی حەوتەم و هەشتەم و نەك تەنها مرۆڤایەتی، بەڵكو بوون هەست بە هەستی توانای ناكۆتایدەكات و دامێنی "بوون" لەدەرەوەی چوارچێوەی بووندایە. ئەم رۆحە – وەكو بڵێسەیەكی بێقەرار و گەردیلەیەكی دووركەوتوو لە خۆر- دوودڵ، ترساو، خوازرا و پەیوەستبوون بە نزا و زاری و پاڕانەوەوە. ئەمە یانی عیشق. عیشق، حیرەت و هەڵهاتن و بێقەرار و بێئارامی دووركەوتوویەكە بۆ پەیوەستبوون، بۆ نوێكردنەوەی پەیوەندی، ناڵەی نەی وشك و بڕاوە و غەریب، لە ئارەزووی گەیشتن بە قامیشەڵان.
•••
سەرچاوە:
كتێبی "نیایش"، د. عەلی شەریعەتی، كۆبەرهەمی ژمارە (8)، چاپی سیانزەهەم، 1384.
|
|
34474
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Tuesday, May 3, 2016
|
|
|