ئاناڕشیسمی زمانیی، لە شیعردا
محەممەد ساڵح سووزەنی
" چرخ بر هم زنم ار جز بە مرادم چرخد"
"ئەم جیهانە ئەشێوێنم، بە مورادی دڵم نەسووڕِێ" حافز
بەرلەوەی بچینەناو باسەكەوە با سەرەتا چەند كورتەدەق بخوێنینەوە؛
" ئەم عەشقەش فت باریی..
سوێندمان پێدەبرژان..
شیعرمان پێنەدەخڵەتاوان..
فت نازانم یانی چی"
شاعیریان گوتووە
درێژبێتەوە، نە پان
« تا ئەوكاتەی سەری ئەدا لە شتێ نەرم»
وا هەستدەكەین هەموو یاسا و رێساكانی شیعریی پێشوو رووخاون و زمانێكیدیكە هاتووە..
با ئەو تایبەتمەندیی بەرهەڵستبوونەوەیە، دژبە زمانی پێشوو بە چەشنە ئانارشیسمێك ناودێربكەین كە بەدوای ئازادی رەهای زمانی تاكدا ئامادەی هەموو وێرانكارییەكە.. ناخۆشە دەی! بەڵام كێ لە جیهانی واقیعدا توانی پێش بە ئانارشیست و سوسیال رۆلۆسیۆنێرەكان بگرێ.. ئەوانیش خۆیان بە شۆڕشگێرترینەكان دەزانی و مشتومڕیان لە گەڵ ماڕكس دەكرد.. باوەكو لە مێژووی دەسەڵاتپەروەر و بەدەست سەركەوتوان و دەسەڵاتدارەكان نووسراودا، ناویان بەخراپە دەرچوو.. بەڵام گرینگ ئەوەیە دواجار لەسەر دەستی كەسانێكیدیكە و بەشێوازێكیدیكەوە دێنەوە ناوزمان و گەمەیەكیدیكە ئەمجارەیان لەناو زماندا دەستپێدەكەن.
ریشەی یۆنانی ئاناڕشیسسم بە مانای بێحوكمڕان دێت.. و ئاوەها پێناسەكراوە؛
" سیستەمیكی ئەندیشەی كۆمەڵایەتییە كە ئامانجەكەی هێنانەدیی گۆڕانكاریی بنچینەییەكانن لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتیدا.. بەتایبەت گۆڕینی حكومەتی دەسەڵاتگەرا بە یەكێك لە شێوەكانی هاوكاریی ناحكومەتی لەنێوان تاكە ئازادەكاندا.. "خاڵی هاوبەشی زۆربەی ئانارشیستەكانە.. ئاناڕشیستەكان بەس لە قەڵەمڕەویی ئازادییدا زێدەڕەویی دەكەن.... و هەنێكیان كاریی ویرانگەرانە بە كاریی (شۆڕشگێڕانە)و داهێنان دەزانن بەڵام بۆ وێنە (تۆلستۆی ئانارشیسم بوو و بەس دژیی دەسەڵاتی دەوڵەت بوو..)
هانری ئارڤۆن لە كتێی "قوتابخانەی ئانارشیسم"دا دوو سەرچاوە و چاوگ بۆ ئەو قوتابخانەیە دیاریدەكا؛
ئەلف: قوتابخانەی رەسەنایەتی تاكی فەڕەنسی ( ئەوان لەسەر ئەو بڕوایه بوون كە؛ مافی هەمیشەیی و رەهای مرۆڤ گرینگترە لەهەر رێكخراوەیەكی سیاسی..
كاتی خۆی "هۆبز" گوتی؛ مرۆڤ بووەتە گورگی مرۆڤ و.. دەوڵەت بۆ كۆتاییهێنان بەودۆخە دێتە سازبوون بەوپێیە، یەكەم پەیامی دەوڵەت بریتییەلە دەستەبەركردن و پاراستنی ئازادییەكانی تاك، بەڵام هەرگیز ئەو كارە ناكا.. و بۆیە ئانارشیستەكان دوژمنایەتی خۆیان لەگەڵ دەوڵەت رادەگەیەنن.
ب: ئایدیالیزمی ئاڵمانی؛ كە بە هاتنی هێگل دەگاتە تروپكی خۆی.. بە بڕوای هێگل، خود و بابەت لەناو روح (ایدە)دا یەكدەگرن.. "ئایدەی رەها شتێكە لە ئەنجامی بەئاگابوونی پلە بە پلەی رووحه فانییەكان دێتەدی.."7 ئەم بۆچوونە لە لایەن فوئێرباخ و ماركسەوە دەبێ بە رەهایی مرۆڤ و رەهایی پرۆلیتار.. و لەلایەكیدیكەوە (لای شتێرنەر) دەبێ بە "من"ی رەسەن و تاك و دواتر لە فەلسەفەی پرۆدۆن و باكۆنیندا، ئەو منە تاكە، دژی هەموو 'لەخۆنامۆبوونەكان" رادەوەستێ .. ئەوان گرینگترین فاكتەری لەخۆنامۆبوون" بە دەوڵەت دەناسینن و لەگەڵی بەشەڕدێن.. "دەبێ دژی هەموو ئەو شتانە هەوڵبدەین كە بوونەتە كۆسب لە بەردەم گەشەی تاكدا" (بەم قسانەدا لە نزیكایەتی ماركسیسم و ئانارشیسم دەگەین)
پرۆدۆن و باكۆنین بناخەدانەرانی فەلسەفەی ئانارشیسم بوون، بەڵام پێش لەوانیش كەسانێكی وەك گۆدڤین و شتاینێر ئاوەكەیان بۆ رشتبوون
گۆدڤین (w.godvin1756-1836) كاتی خۆی گوتی؛ "حكومەت ئەو ئامێرە بێبەزەییەیە كە تاكە هۆكاریی هەمیشەیی بەدكارییەكانی ئادەمیزادە.. بە هیچ شتێك چارەسەرناكرێ مەگەر بە لەنێوبردن و تێكدانی تەواوی12.. ئەو وەك ئەفلاتون باوەڕی بە سازكردنی ئەخلاق لە رێگەی پەروەردەوە هەبوو و لایوابوو " هاودەستییەك لەنێوان دەوڵەت و خاوەندارەكانی سەرمایەداردا هەیە بۆ دژایەتی تاكە ئازادەكان.. " ئەو دێــموكراسی.. پێ باشە و بە یەكێك لە چارەسەرییەكانی دەزانێ و دەڵێ؛ "مافی حوكمڕانی نە هی زاناكانە نە هی نەزانەكان.. نە هی بۆرژواییە نەهی پرۆلتێر..
ماكس شتێرنێر؛ stirner 1856-1806 ؛ رۆژنامەوانێكی ئاڵمانی بوو و ساڵی 1845 كتێبی
"تاك و داراییەكەی" بڵاو دەكاتەوە.. و ئەڵێ؛ "هیچ شتێك گرینگتر و پێشتر لە من (وەك تاكێك) بوونی نییه ..من دژی هەموو جۆرە دەوڵەتێك (هەرچەند دێموكراتیش بێ) شەڕی خۆم رادەگەیەنم. دەبێ خۆم لە چنگ هەموو شتە "پیرۆز"ەكان رزگاربكەم.. دەوڵەت و من.. ئەو دووانە دژی یەكترن.. خوا ، ویژدان، ئەرك، یاسا.. درۆگەلێكن كە تەواو گەوجیانكردووین.. سڵاو بۆ خۆشبەختی هەمووان، یانی بەدبەختی بۆ من.. ئەوەی بۆ من بەڕاستی دروستە، رەنگە بۆ ئەوانیدی دروستنەبێ ئەوە كیشەی ئەوانە.. با داكۆكی لەخۆیان بكەن ن.." ئەو ئانارشیستێكی تامەزرۆی ئاگر و خوێن و ویرانكاریی بوو .. باوەڕیی بە منێكی خودبونیاد و دوور لەهەموو پێشمەرجەكان و گۆڕانی دەوڵەت بوو.. دوڵەت ئیرادەی تاك دەخاتە لاوە یان دەریدەكا یان لەناویدەبات.." (ئانارشیسم. د. مستەفا رەحیمی ل 22)
پییەر ژۆزێف پرۆدۆن 1865- 1809 proudhon
ساڵی 1844 لە پاریس كۆڕێكی بێوێنە بۆ ماركس، پرۆدۆن و هێرتسۆن وەك سێ كەسی ئاشقی ئازادیی و دادگەریی- ئاشقی ئازادی و شۆڕش- ئاشقی ئەدەبیات پێكدێ و زێدەتر دەكەوێتە بەرچاو و دواتر لە نامەكەی پرۆدۆندا بۆ ماركس (ل 25 هەمانسەرچاوه) جیاوازیی بۆچوونەكانی ئاشكراتردەبێ.. پرۆدۆن لە پەخشان و دارشتندا دەبێتە جێی پەسەندیی بۆدلێر و فلۆبەر و هۆگۆ.. ئەو خولیای دادگەرییە و دەسەڵات و خاوەندارێتی وەك دزیی دەبینێ.. و لایوایە كە "كۆمۆنیسم" دەركی ئازادیی تاك ناكا.. و به ئسكلێتی (داڕشتی پێشەیی) تەلاریی دەسەڵاتی رەوایدەبینێ.. دواتر " كتێبی فەلسەفەی هەژاریی" دەنووسێ و ماركس بە تەوسەوە بە كتێبی "فەقیریی فەلسەفە " وەڵامیدەداتەوە.. و ئەمە كۆتایی دیالۆگی ئانارشیسم و ماركسیسمە تا ساڵی 1968و شۆڕشی خوێندكاریی فەڕانسە. پرۆدۆن لایوایە كە، خاوەندارێتی دەبێ هەموان بگرێتەوە.. و گرینگی زۆر بە ئابووریی دەدا و .. پێیوایە؛" رەسەنایەتی تاك بناخەی یەكەمی مرۆڤایەتییە و رەسەنایەتی كۆمەڵ"یش تەواوكەریەتی.." (ل 34 هەمانسەرچاوە)
میخاییل باكۆنین bakounine 1814- 1876
" هەموو بنەماكانی بێدادیی وێرانبكەن، بەرابەریی ئابووریی و كۆمەلایەتی پێكەوە دابینبكەن. بەس بەپێی ئەو تێزەیە كە ئازادیی، ئەخلاق و مرۆڤایەتی.. سەرهەڵدێنێ و پەرەدەسێنێ"
هێنانەكایەی ئەخلاقی نوێ لەهەر روویەكەوە بیری لێبكەیتەوە،.. پێویستی بە هەڵگیرسانیی شۆڕشێكی (كۆمەڵایەتی) نوێیە
كاری داڕشتنی تیورییەكانی شۆڕش بدەنە دەست كەسانیدی.. با خۆمان بەشێوەیەكی بەربڵاو تێوەچین (تێكەڵ بە واقیعەكان بین)
داد و هاوار بۆ ئەوكاتەی شۆڕش پشت لە ئامانجی تاكەكانی مرۆڤ دەكات..
داد1 بۆ ئەو شۆڕشەی بە بیانووی بەردەوامبوونیەوە خیانەت لە خەڵك دەكا.. هۆشتان بێ!
"ئامانجی باش یەكەمین ئیلهامبەخشی گیانی وێرانكارانەیە.."
" یەكەمین گورزەكانتان بوەشێنن. ببن بە سەرمەشق.. دەبێ بوێر و بەجەرگ بن.."
"تەنیا ئازادیی، یاسای ئازادیی دەنووسێ"
" ئەو قسەیەی كە بە بیانووی پشتیوانیكردن لە ئازادیی زەرەر لە ئازادیی بگەیەنین، مەترسیدارە و بێمانایشە.. بۆوەی ئەخلاق جگەلە ئازادیی هیچ سەرچاوە و ئامانج و بابەتێكیدیكەی نییە"
بەم پێشەكییەوە لەسەر مێژووی ئانارشیسمی كۆمەڵایەتی.. (بۆ ئەو دۆستانەی هەموو شتێكی ئەم دنیایە لە پێوهن‌دیی لەگەڵ مێژوو و دیاردەكانیدیكەی دەور وبەر دەبینن) دەمهەوێ بازێكبدەم بۆ ساڵی 1977و رۆژی 17ی ژانوویە.. "ئیمبێرتۆ ئێكۆ" دەڵێ:
" ئەو رۆژە "رۆلان بارت" تازە ببووە مامۆستای نیشانەناسی ئەدەبیی لە "كۆلێژدۆفرانس"و یەكەم وانەی دەگوتەوە. وانەیەك كە رۆژنامەكانی ئەو سەردەمە زۆریان باسلێكرد ودواتریش لە بڵاوكراوەی "سوی" بەشێوەیەكی رازاوە بەناوی "وانە" بڵاوكرایەوە. ئەو وتارە كراوە بە سێ بەشەوە؛ بەشی یەكەم لەسەر زمانە، بەشی دووهەم سەبارەت بە كاركردیی ئەدەبە لە پێوەندیی لەگەڵ دەسەڵاتی زماندا و بەشی سێهەم سەبارەت بە نیشانەناسیی ئەدەبییە.. باوەكو هەر سێ بەشی باسەكەی بارت گرینگی تایبەتی هەیە، بەڵام ئەوەی به باسەكەی ئێمەوە پێوەندیدارترە پێناسەی بارتە لە دەسەڵات لە پێوەدیی لەگەڵ زماندا.. ئەو رۆژە بارت بێئەوەی ئاماژە بە "فۆكۆ" بكا (بۆوەی ماوەیەك لە كۆلێژ بەرپرسی فۆكۆ بووە) لەژێر دەسەڵاتی پێناسەكانی فۆكۆ و بنجامین لی وۆرڤ دا.. قسەدەكا.. بارت دەڵێ: ئەوەی دەسەڵات سازدەكا هێزیی ئاخاوتن نییە، بەڵكو شێوازێكی قسەكردنە كە لەناو سیستەمی ریساكاندا كە هەمان زمان بێ، رچیاگە (سەهۆڵینەبووە).. ئەو دڵێ:
"زمان بە زۆر شت ناچارماندەكا.. زمان بەهۆی پێكهاتەی تایبەتی خۆی دەمانخاتەناو پێوەندیگەلی لەخۆنامۆبوونانەوە (ئلیناسیۆن) ئاخاوتن یانی ملكەجكردن.. زمان دەسەڵاتێكی دواكەوتووانە (ارتجاعی)یە كە بووەتە باو..
" با لەوەش تپەڕێنم، زمان نە دواكەوتووە و نە نوێخواز، بەڵكو لە یەك وشەدا "فاشیست"ە بۆوەی فاشیسم پێش بە ئاخاوتن ناگرێ، بەڵكو ناچارتدەكا بە قسەكر‌دن"..
"ئیكۆ" دەڵێ ئەم قسەیەی بارت زۆرترین شەڕەقەڵەمی دوای ساڵی 1977 بەدواەبووە.. ئەو دەڵی: دوای ئەو قسانە ئیتر سەیرنییە ئەگەر بڵێێن؛
"زمان دەسەڵاتە بۆوەی ناچارمدەكا كڵێشە (چوارچێوە)گەلێ پێشترسازكراو (تەنانەت وشە و دێڕەكان) بەكاربهێنم و ئەوەند پێكهاتەیەكی پتەوی (محتوم)ی هەیە كە ئیزن بە ئێمەی عەبدی خۆی نادا لێیبێنە دەرەوە یان لێیئازادبین.. بۆوەی لە دەرەوەی زمانەوە هیچ نییە"..
چۆن بتوانین بەپێی ئەو ئاماژەیەی كە بارت سەبارەت بە شانۆنامەی "دەركەی بەستراو"ی سارتێر دەیكا، خۆمان ئازادبكەین؟ بە فێڵكردن لێی (تقلب) دەتوانین فێڵ لە زمان بكەین. بارت بەو گەمە نادروست، بەڵام رزگارییدەرە دەڵێ "ئەدەبیات"
واتە مرۆڤ بەس لەڕێگەی ئەدەبیات و هونەرەوە دەتوانێ دژی دەسەڵاتە رەنگاڵەكان، كە بەس لەڕێگەی زمانەوە داسەپاون، بێتەوە..
"ئێكۆ" دەڵێ: "هەر لەوێوە دەگەینە گەڵاڵەی وتەزایەكی ئەدەبی لەدەقدا، واتە گەمەی وشە و گەمە بە وشە.. بارت لایوایە ئەدەبیات كاری بە گوزارەگەل پێشترسازكراو نییە بەڵكو دەگەڕێتەوە سەر گەمەی بێژەر و نووسەر لەگەڵ خوێنەردا.. نووسەرەكە سەرنجراكێشیی وشەكان كەشفدەكا .. ئەدەب باش دەزانێ كە دەسەڵاتی زمان دەتوانێ سەرلەنوێ زاڵببێتەوە.. هەربۆیە زۆرجار لە قسەی خۆی دەكشێتەوە و تەنانەت بەرەنگاریدەبێتەوە و سەرلەنوێ پەسەندیدەكاتەوە.. و بە زمان چەوریی هەڵوێستی خۆی دەگۆڕێ.. نیشانەكان ناسڕێتەوە بەلكو گەمەیانپێدەكا..وەڵامی ئەو پرسیارە كە ئەدەبیات بە لەونێك ئازادكردنی دەسەڵاتی زمانە یان نا؟ پێوەندە بە سروشتی دەسەڵاتەوە و.. ئێكۆ دەڵێ: كە "بارتیش خۆی لە وەڵامی ئەو پرسیارە دەدزێتەوە و ناراستەوخۆ بۆچوونەكانی "فۆكۆ"شی دەكاتەوە.. بۆوەی ئەو چەمكەی فۆكۆ لە دەسەڵات نواندوویەتی تا هەنووكە جێی باوەڕترینە.
فۆكۆ لایوایە دەسەڵات بەس سەركوتكردن و قەدەغەكردن نییە بەڵكو هاندان بۆ دەربڕین و بەرهەمهێنانی مەعریفەیشە.. ئینجا هەر بەوجۆرەی بارتیش ئاماژەیپێدەكا؛ یەكپارچه نییە.. و نامهەوێ لێرەدا بگەڕێمەوە سەر پێناسەكانی فۆكۆ لە دەسەڵات بەس دەبێ بڵیم؛ "دەسەڵات ئەو شتەیە كە زمانناسان بەگشتی "زمان"ی پێدەڵێن و بەدڵنیاییەوە زمان زاڵم و ملهوڕە بۆوەی بەس بە بیانووی ئەوەی كە، بۆ وێنە ئەم دیڕە " من چۆنێكم دەوێ" بێمانایە، ئیزنی ئەوەم ناداتێ بیڵێم.. هەڵبەت لەبەرئەوەی یاسا و رێساكانی زمان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ لەلایەن جەماوەرەوە پەسەندكراوە.. رەنگە هەمووكەس هەوڵی بەرەنگاریكردن بدا بەڵام بەگشتی قەبووڵیدەكا و قازانجی خۆی لەوەدا دەبینێ كە لای وابێ خەڵكیش قەبووڵیانكردووە
ئێكۆ دەڵێ؛" نازانم بتوانم بڵێم كە زمان بەلەونێك نواندنی دەسەڵاتە یاننا بەڵام بەدڵنیایییەوە دەزانم كە چوارچێوەی سەرەكی دەسەڵاتە و دەتوانم بڵێم كە؛ زمان سەرەكترین دەزگای (دامەزراوەی) نیشانەناسییە و بە گوتەی نیشانەناسە رووسییەكان سیستەمی نموونەسازیی سەرەتاییە.. و چواچێوەیەك بۆ سیستەمەكانیدیكەی نیشانەناسییە لە كولتورە جیاوازەكاندا كە وەك دەسەڵات و مەعریفە (سیستەمی نموونەسازیی دواجارینە) دادەمەزرێ.." +
ئەگەر زمان بە نواندنی دەسەڵات بزانین و شیعر بە هەوڵدان بۆ دەرچوون لە بازنەی زمانی بەدەسەڵات بوو، ئاشكرایە ئانارشیسمی شاعیرانه (زمانی هونەریی) بەشێك بووە لە ئەركەكانی رەوتی بەرەوپێشچووی زمانی هونەر لە درێژایی مێژوودا؛ كێ ناڵێ بەربەرەكانێی قوتابخانەكانی رۆمانتیك (دژی كلاسیسیسم) ناتۆرالیسم و ریالیسم دژی (رۆمانتیك) سووریالیسم (دژی هەموویان) درێژەپێدانی هەمان ئانارشیسمی زمانیی – نیشانەیی نییە لە مێژووی هونەردا.. هربێرت رید (ئانارشیسمی ناسراو) لە كتێبی "ئانارشیسم، سیاستەتی شاعیرانه"دا دەڵێ؛ "من ئانارشیسم لەگەڵ سوریالیسم، هیزی فام (تێگەیشتن) لەگەڵ هێزی خیاڵ و ئەرك لەگەڵ ئازادییدا دێنمە هاوسەنگی.." ئەو هەموو شۆڕشەكانی مێژوو وەك ئانارشیسمی شاعیرانە دەبینێ بۆ گەیشتن بە یۆتۆپیای ناو خەونەكانی مرۆڤ؛ " چێژوەگرتن و تێگەیشتنی ئانارشیسمی ژیان لەناو رێكوپێكێتی هەمان ژیاندا" ئەمەیە پارادۆكسی ئانارشیسم كە لهشیعریشدا رەنگیداوەتەوە. وەك شیركێشانی ئانارشیستانەی نیچە دژی هەموو دەسەڵاتی زمانیی فەلسەفەی رۆژئاوا.. نازانم مەبەستەكەم پێكاوە یاننا ا ا ا..؟
دادا و سووریالیسم؛
"جوان وەك ژوانی بە هەڵكەوتی چەرخی دروومان و چەتر (پەڕەشووت) لەسەر مێزی تەشریح" لۆترە ئاموون
ئاندرە بێرتۆن كاتی خۆی لەوتوێژێكدا لەگەڵ "ئاندرەپارینۆ"دا دەڵێ؛ "ساڵەكانی 1930 تا 1931 ئێمە بە تووڕەییەكی زێدەتر لە هەركاتیدی، دژی تەبایی لەگەڵ "كۆ" دەستماندایە شۆڕش و بە ئیرادەیەكی قاییمەوە بووینە دژی كۆمەڵ. بەڕاستی لە سیستەمی بەڕێوەبەریی ئەم جیهانە بێزاربووین و.. بەتایبەت رقمان بوو لەهەموو ئەوشتانەی كە بەناوی دابونەریتەوە ببوونە موقەددەس (پیرۆز) لێمان، شتی وەك بنەماڵە، وڵات، ئایین و تەنانەت كار و شەرەف و ئەوشتانە (بەمانای ئەوڕۆژینەی ئەو چەمكانە..) لامانوابوو. ئەوانەیان كردبووە ئاڵایەك كه، بەسەر كۆمەڵێ شتی ناحەز و دزێوەوە هەڵیانداوە.. هێشتا ئەو هەموو قوربانیانەی (بەردەم خوداكانی) شەڕمان لەبیرنەچۆبۆوە.. بەگشتی و بەكورتی؛ ئێمە لەقۆناخێكدا، لەبەرانبەر جیهانێكدا، كە هەوڵی بێڕێزیكردنی دەدا لەسەرمان هەمانشێوازمان هەڵبژارد.." (بڕواننە كتێبی چارەنووسی سووریالیسم، وتوێژ لەگەڵ ئاندرە بێرتۆن)
ئەمە بوو ئەو بەرهەڵستكارییە ئانارشیستیانەی دادا و سووریالیسم دژی ئەو دەسەڵاتە زمانییەی كە دوای شەڕی دووهەمی جیهانی سەپابوو و هۆگرانی ئەدەبی جیهان حەتم ئاشنای درێژەی رەوتەكەیان هەن و دەزانن كە كەسانی وەك رمبۆ- ئاراگۆن، برتۆن، ئارتۆر، مارسێل لووشان، پول ئالوار و زۆرێدیكە لە هونەرمەندانی سەر بەو رێبازە هونەرییه، چۆن و چەند لە خزمەت گەشەی ئەدەب و هونەری جیهانیدا بوونە.. ئایا ئێستا دوای تێپەڕینی چەندین دەهەی كاتیی ئەو هەوڵانە به رەوتی ئانارشیسمی هونەریی ناناسن؟
2
ئەدەبی كوردی و ئانارشیسمی زمان
رەنگە بەرهەڵستكاریی زمانیی لە ئەدەبی كوردیدا بگەڕێتەوە بۆ دەقی مەحوی و ئەو بەكارهێنانە نائاساییانەی ئەو دژ بە رێكوپێكیی رێزمانیی دەقی پیش خۆی؛
"واعیز له من بڵێ به نەزەر تەعنە كەم بدا
دینی بوتانە دینی من ئەو مەزهەبی زەهەب"
"بەرپێی ئەوم بە مێزەرەوە سەركەنا وتی
مەحوی تەمایە بمخەڵەتێنێ بە تووری پووت"
"واعیزم پرسی یەكێ مەستانە جوابیدامەوە..
وەعزی چی سەرلنگە دەستاڕێ كڕەی دەستاڕی هات"
"مەحوی بە (موتوا)وە كە لە مردن ببی نەجات
رۆیاندنت (به مانای رۆیشتن!!) لە پیشە لەپێشا وەرە بڕۆ..
لە ئەحبابی قەدیمی بەزمی ئولفەت ماوە تەن دووتەن..
یەكی پەروانە هەمدەردە یەكێ بولبول كە هەم فەردە
"لە مەكری ئەم عەجووزە و سیحری دیوی نەفس ئەمن مەحوی
پەنادەگرم بە زاتی ئەقدەسی بێچوونی نادیوە 290
"قامەت نەمام و پشتی وەكوو مێو و رۆنی نەرم
چەوتاوە (چەمیوەتەوە!!) رەقهەڵاتووە وەك چەوتە مێوی پیر.. 239
"نسبەت بدرێ حوور و پەری گەر بە لەیەكچوون
بالیدە دەبن (دەفڕن) تا دەگەنە ئەوجی لەخۆچوون 244
"بڕوانە سووتنم وەرە بڕواكە من نەمام
پەروانەم ئیترم نییە پەروا كە من نەمام 213
"دڵم بێ تایە ئەحوالم خراپە
هەتا تۆمی دڵئارام و دڵئارا.. "
دەبینن كە مەحوی چۆن دژی رێزمانی باو بوێرانە وێرانكاریی دەكا و جوانكاریی دەخولقێنێ..
من پێشتر لە وتاری "نالی و یارییە زمانییەكانی ویتگونشتاین"دا باسی ئەنارشێسمی وەرگرتم بە تەسەلی كردوە و نامهەوێ لێرەدا دووپاتیبكەمەوە (بڕواننە كتێبی "نالی و خوێندنەوه نوێكانی سەردەم" چاپ و بڵاوكردنەوەی سەنتەری رووناكبیریی ئێلبەگی جاف لە سلێمانی) بەس دەمەوێ بە كورتی ئاماژەبكەم، بە، بەكارهێنانی زمانی سۆرانی بەرانبەر بە زمانی بەدەسەڵاتبووی گۆران و چەند زمانیی بوونی دەقەكانی (فارس و تورك و عەرەب هەر سێم بە دەفتەر گرتووە..) بۆ وەی ئانارشیسمی زمانی شاعیرانە لای نالی بناسین..
ئانارشیسمی زمانیی "گۆران" و "سواره ئیلخانی زادە" دژ بە كلیشەییبوونی زمانی ئەدەبی كلاسیكی، لەوە ئاشكراترە كە بمانهەوێ روونكردنەوەی لەسەر بنووسین.. بەس پێویستە بگوترێ لە هاتنەئارای شیعری نوێی كوردی بەولاوە رەوتی ئانارشیسمی زمانیی خێراییەكی زێدەتر بەخۆوە دەبینێ و (قژ و چاوی رەشدەبێ بە قژی زەرد و چاوی شین). یانێ جۆرە بچڕانێكی جوانیناسانە و تەنانەت مەعریفەناسانە دێتەئارا)و هەوڵی شكاندنی كوولە‌كەی دەسەڵاتی باو دەدرێ؛ بڕواننە ئانارشیسمی زمانیی ئەوكاتی دەقی كوردی بۆ رووخاندنی تەلارەكانی كۆن؛
"ئەم كوولەكانە ئەشكێنم
ئەمە باوەڕی منە..
پەرەسگاكان ئەڕووخێنم..
وشەكانی ئامێتەی رەگی زەوی دەكەم..
كەس لە زمانم تێناگات.. پەنجەرە ژەنگاوییەكان ئەوەرێنم" لەتیف هەڵمەت.
هەرچەند ئەم ئانارشیسمە بەس لەدروشمدا دەمێنێتەوە و "یاخیدەبین یاخی دەبینە‌كەی" لەتیف هەڵمەت هەرگیز ناوێرێ وەكو زمان وێرانكاریبكا و لە زمانی باو دەرچێ، بەڵام ئەوە نیشاندانی رێگا بوو و دواتر ئەو رێگایە رێبوارانی خۆی دەدۆزێتەوە..
لە مەودایەكی كورتی كاتیدا (بە رێژەی گۆڕانكارییەكانی پێشوو) لە روانگە و كفرییەوە دەگاتە دەقی فۆرمالیست- سوورریالیسمەكانی هەولێر و دەقی كەسانی وەك.. كەریم دەشتی و عەباس عەبدوڵڵا یوسف و و نەوزاد رەفعەت و كەریم دەشتی و هاشم سەراج و فەرهاد پیرباڵ و.. كە بەئاشكرا نامۆبوونی زمانیی لەدەقەكانیاندا خۆدەنوینێ؛ مێشكم لێوانلێوە لە جوانی دڵم لە مانا
نەهاتی شەختەی شینی شیعر بشكێنین
ماچ دەنكە ئەسپرینێكی نارنجییە" هاشم سەراج
… ئەم رەوتە كە دەگاتە رۆژهەڵات پێوەند دەبێ بە پرۆژه شیعرییەكەی "داكار"و رەوتی شیعریی جیاواز كە خوازیاریی گۆڕانكاریی بنەڕەتیین لە شیعری كوردیدا و وەكو دەق سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە سەر "شیعرەسات"(ساڵح سووزەنی )و دواتر شینترین بەتاڵی یوونس رەزایی.. (شیعری شێت).. دەقەكانی بێهزاد كوردستانی، رەزاعەلیپوور، رەوف مەحموودپوور لە شیعری هەورامیدا و دواتر چەند شاعیرێكی گەنجتر كە خۆیان وەك بەرەی چوار دەناسێنن و بەرچاوترینیان بەڕێزان؛ "كەماڵ ئەمینی" پەرویز زەبیح غولامی و "حەمەی موەففەقی"و.. ە..
ئانارشیسمی زمانیی وەك نموونەی یەكەم (لە بەشی یەكەمی شیعرەساتدا) بەهۆی لادان لە ریساگەل رێزمانیی، بچڕبچڕبوون، دواخستن و هەڵاتن لەدەست مانا و پێكهاتەی باو لێرەدا وەك دەق دێنینەوە؛
" ئەگەر شێتی چاوی سەرمابردووی رۆح و بەزمی ئەستێرە هەمووی مۆسیقای شەوانە..
رەنگە بەسەر تەمی/ "جن جن"یوی سە‌رم/ هە‌زار جار و بار بە ئێواران/ بفرۆشم ئاشقترین
من باڕشەی.. هە‌شم/ هەموو رۆژانێ بە شە‌و/ رەنگە پاییز تەمی جن جنی/ شەوانم بفرۆشتوێنێ
بەزمی.. رەنگە../ باشترین ئاشق؟
شیعرەسات یەكەم ئەزموونی شیعرییە كە بەمانای راستیی وشە لەناوزماندا "كوولەكان دەشكێنێ"و ئەو شێوازە تا هەنووكەش بووەتە رێبازێكی نوێترخوازانە لە دەقی شیعریی نوێترخوازان و هەموو ئەو دۆستانەیدیكە كە، هەركام بەشێوەی تایبەتی خۆیان هەوڵیاندا لە نۆرمی زمانی باو دەرچن؛
" شاعیرم تا ویشكەساڵی هەمیشە/ تاكو دڵۆپەی تینوێتی بۆ كەربەلا.. كە من بم- مەسیحێك عاشقی هەمیشەی خاچی سوور/ كە من بم مێژوویەك بۆ دڕك و تەنیایی.." شیعرێك بە پەراوێزی مێژووەوه (یوونس)
"لە بیرم بێ كە خەوتم/ دەستەكانم بكوژێنمەوە../ كچەكان زوو هەڵكەم.."
"كێوێكمان داكوتا.."
"لە یەكەوە تا من بژمێرە/ تۆیش ئەزانی چەنێ كەمم"
"وابزانن من باران.. تەڵاخانم بارانم كە.."
ئیسپانیا یانی گا.. بیست لۆركا هەر یانی ئیسپانیا"
"رۆژنامەكەی پیاوە" قاڵییەك دەناسم..
شیری بازاڕی بێ درگا
حەیای رووتە و
فریام "ناكەوێت"ەڕێ
رێم رووتی رووتە و بەهەرچی دەرناكەوێ.."
"من عەیب نیم
عەیب خیلقەتە كە درێژە
غەیری منیش خۆ زانیبووی
مرۆڤ درێژە و خڕ نییە
درێژیش تەواوبوونی لێوە سەهلە" چ عادەتێكی خراپە- بێهزاد كوردستانی
"تا سێوترین وەسووەسەكانی پشیلە
من وازم لە هەرچی نارنجی
ئاسمان بە دەمانچەی ئاو
نەرم
<< خووساوە باران و خرپن بەراز! >> برایم ئەحمەدی نیا..
"پێ ساراوه / هۆرە راو وێش / بە چەمكاڵا یاوە نۆرە حەشر.." رەوف مەحموودپوور
لە وتاری "لە گەڵ شەپۆلەكانی شیعری نوێی كوردیدا وەكو فورم و زمان و چۆنیەتی هەوڵدان بۆ دەرچوون لە زمانی بەدەسەڵاتبووی شیعری پێشوو، باسی ئەم شەپۆلە شیعرەم كردوە و دووپاتیناكەمەوە، بەس دەڵێم لەم دەقانەدا وزەیەكی ئانارشێستانە دەبینرێ بۆ بەردەوامیی نوێخوازیی و هەربۆیە من ئەم هەوڵە نوێیانە بە نوێترخوازیی پێناسەدەكەم و لاموایە ئانارشیسم لە زمانی هونەردا بەڕاستی ئەو ئەركەی وەئەستۆبووە بۆهەرچی نوێتركەدنەوەی دەقەكان، فۆرم و ماناكان بۆ هەلاتن لەدەست وەستان و رزان، تاكدەنگیبوونی شیعری پێشوو و فڕین بەرەو هەرچی زێدەتر گەشەپێدانی دەقی كوردی و دڵنیام ئەو رێبازە لەناو زمان و ئەدەبدا بەردەوامە..
------
سەرچاوەكان؛
جۆرج ڤۆدكۆك - ئانارشیسم، هورمز عەبدوڵڵایی، نشر ێ‌مین – تاران
ئانارشیسم - د. مستەفا رەحیمی - وەرگێڕانی رێباز مستەفا، سلێمانی 2002
ئیمبرتۆ ئیكۆ - زمان، دەسەڵات، هێز – وەرگێڕانی بابەك سەید حسێنی
رۆلان بارت - از اپر تا متن – ت ، مراد فرهادپور
هربرت رید - ێ‌نارشیسم، سیاست شاعرانە ت. حسین چاوشیان نشر اختران ل 172
ێ‌ندرە برتۆن - سرگژشت سورئالیسم- ت. عبداللە كوپری- نشر نی،1383 ل 97
+ - هایدگر و نیچه این حكم كانتی را كه انسان سرچشمه همه چیز است واژگون كردند و انسان را محصور در زبان معرفی كردند. هایدگر عقیده داشت كه ما محصور در زبان هستیم و زبان نمی تواند دلالتی بر واقعیت خارج از خود داشته باشد. اگر واقعیت را رده ای خارج از زبان بدانیم، راهی برای شناخت ێ‌ن نخواهیم داشت. واقعیت، جز واژه ای درون زبان نیست و همچون هر مفهوم دیگری توانایی خروج از محدوده زبان را ندارد. ێ‌دمی درون زبان جاریست ..
|
|
37119
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|
govari koch| All rights reserved © 2010