KOCH MAGAZINE..

پێویستی یەكگرتنی كۆمەڵناسی و مێژوو
تێڕوانینێك لەسەر پەیوەندی تیۆری كۆمەڵایەتی و مێژوو
نووســــینی: پیتیر بۆرك وەرگێڕانی: جەلیل مرادی
پیتیربۆرك مامۆستای "مێژووی كلتوری" زانكۆی كمبریجە و ئەندامی لیژنەی زانستی "ئیمانویەل كالێج" كە بەدرێژایی سی ساڵی رابردوو سەبارەت بە تیۆرە كۆمەڵایەتییەكان و بەكارهێنانیان لە خانەی مێژوودا و هەروەها سەبارەت بە مێژووی كلتوری ئەوروپا لەنێوان سەدەكانی شازدەیەم بۆ نۆزدەیەمی زایینی كۆمەڵە لێكۆڵینەوەیەكی بەربڵاوی بەئەنجامگەیاندووە.
ئەوەی لە نووسینی ئەم باسەدا وەك تێڕوانین یان بەرژەوەندی سەرەكی لەقەڵەمدەدرێت، وەك "فرناندبرودێڵ" دەڵێت "مێژووی گشتی" یان "مێژووی بەكۆمەڵ"ە، مێژوویەك كە تەنها كار لەسەر شرۆڤەی وردبینانەی وردەكاری رووداو و پێشهاتەكانی رابردوو ناكات، بەڵكو پێداگریشدەكا لەسەر پەیوەندی نێوان لق و خانە جیاوازەكانی چالاكییە مرۆییەكان. لەمبوارەدا نووسەر وێڕای تێڕوانینێكی كورت بۆ پێشینە و زەمینەی باسگەلی پەیوەنیدار بە مێژوو و تیۆری كۆمەڵایەتی "بەتایبەت كۆمەڵناسی" پرۆسەی دووری و نزیكی ئەم دوو بەشە لە سەدەی هەژدە بەملاوە تاوتوێدەكات و دوژمنایەتی و دژایەتییەكانی بەڕێوەبەرانی ئەم دوو لقە دەخاتەڕوو، لەهەندێ‌ شوێنیشدا ئاماژەدەدا بەپێویستبوونی هاوكاری ئەم دوو بوارە و سوود و دەستكەوتەكانیان بۆیەكتری. بورك لەو بڕوایەدایە نووسینی مێژووی رەسەن و باوەڕپێكراو بەبێ‌ پاڵپشتی تیۆری و هەڵكۆڵینی پانتایی بیرۆكە كۆمەڵایەتییەكان ئەگەر نەڵێین نەگونجاوە كارێكی ئەستەم و دژوارە. لەلایەكیدیكەوە بەدیهێنانی بیرۆكە و تیۆرییە كۆمەڵایەتییە نوێكان و گەشە و بایەخی هەرچی زۆرتری كۆمەڵناسی و تێڕوانینی قووڵ لەبواری تیۆری كۆمەڵایەتی، بەبێ‌ بوونی داتا بەنرخە مێژووییەكان و بەبێ‌ كەڵكوەرگرتن لە دوكۆمێنت و بەڵگەنامە و سەرچاوەی سەلمێنراوی مێژوویی، كارێكی ئەوەندە زانستی و چڕ نابێ‌. ئەم باسەی خوارەوە راڤەكارانە ئەم بۆچوونە شیدەكاتەوە: لەڕاستیدا ئەم باسە هەوڵ و تێكۆشانێكە بۆ وێناكردنی دەرفەت و زەمینە مێژوویی و كۆمەڵایەتییەكانی تەبایی و ناتەبایی یان دووری و نزیكی نێوان مێژوو و تیۆری كۆمەڵایەتی، هەروەها هێنانەئاراوەی ئەم دوو پرسیارە بەڕواڵەت سادەیەیە كە: تیۆری كۆمەڵایەتی چ سوودێكی هەیە بۆ مێژوونووسان و بەكەڵكبوونی مێژوو بۆ داڕێژەرانی تیۆرە كۆمەڵایەتییەكان لەچیدایە؟ هەنووكە مێژوونووسانی جیاواز، بیروڕا جیاوازەكان لە سۆنگەیەكی تایبەتدا بەكەڵكدەزانن. بڕێك لە مێژوونووسان تیۆری وەك چوارچێوەیەكی گشتگیر سەیردەكەن و بڕێكیتر تیۆری وەك رێگاچارەیەك دەزانن بۆ چارەسەركردنی گرفتە تایبەتەكان.(1) هەڵبەت هەر لەسەرەتاوە بەگرنگی دەزانم ئەم خاڵە وەبیربخەمەوە كە دەبێت لەنێوان بیرۆكە (theory)، چەمك (concept)و هێما (model) جیاوازی دابنێین و بەجیا لەیەك لەقەڵەمیانبدەین، چونكە تیۆری هەم لەگەڵ مۆدێل و هەم لەگەڵ چەمك جیاوازی بنەڕەتی هەیە.. كەمتر مێژوونووسێك هەیە كە لە لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكانیدا، بەواتا وردبینانەكەی لە (تیۆری) كەڵكوەربگرێت، بەڵام لەهەمانكاتدا زۆربەی مێژوونووسەكان دەستێكی باڵایان هەیە لەبەكارهێنانی مۆدێل "هێما"، وێرای ئەوە كە سوودوەرگرتن لە چەمكیش بەتەواوەتی پێویستە.(2)
جیاوازی نێوان تیۆری و پراكتیك وەك جیاوازی نێوان "مێژوو و كۆمەڵناسی" یان بەشەكانیتری وەك ئەنترۆپۆلۆژی "خەڵكناسی" كۆمەڵایەتی، جوگرافیا، سیاسەت یان ئابووری نییە. بڕێك لە خوێندكاران و قوتابیانی ئەم بەشانە گرنگی بە لێكۆڵینەوە تەوەرییەكان دەدەن كە لەناویاندا تیۆری رۆڵێكی ئەوتۆی نییە. لەلایەكیدیكەی بابەتەكەوە هەندێك لە مێژوونووسان، بەتایبەت مێژوونووسە ماركسییەكان، بەتوندی و بەرفراوانی باس لە بابە تیۆرییكان دەكەن، تەنانەت ئەودەمەی كە بەهۆی نەبوونی ئەم چەشنە بابەتانە گلەیی و گازندەیان هەیە، بۆنمووونە مێژوونووسێكی بەناوبانگی وەك "ئێدوارد تامپسۆن" كە لە باسێكی بەنرخ و ورووژێنەری خۆیدا رەخنەیەكی توندوتیژ دەگرێ‌ لە هەژاریی تیۆری.(3) بەگشتی دوو چەمكی سەرەكی كە لەچەند ساڵی رابردوودا لە كۆمەڵناسی، خەڵكناسی "ئەنترۆپۆلۆژی"و لێكۆڵینەوە سیاسییەكاندا كاریگەرییەكی دیاریكەریان هەبووە، زۆرتر لەلایەن مێژوونووسە ماركسییەكانی بەریتانیاوە هاتوونەتەئاراوە: چەمكی "ئابووری ئەخلاقی" كە ئێدوارد تامپسۆن ئافرێنەرەكەی بوو و چەمكی "داهێنانی كلاسیك یان نەریت" لە ئەریك هۆبزبام.(4) بەڵام بەشێوازێكی گشتی كاربەدەستانی بەشە ناوبراوەكان زۆرتر لە مێژوونووسان كەڵكوەردەگرن لە چەمك و بیرۆكەكان، بەشێوازێكی دیارتر و چڕتر و لەهەمانكاتیشدا بەشانازییەكی زۆرترەوە. لەڕاستیدا ئەم ناتەباییە كە لەجۆری تێڕوانین بۆسەر تیۆری بەرهەمدێت، هۆكاری سەرەكی زۆربەی دژایەتی و لێكتێنەگەیشتنەكانی نێوان مێژوونووسان و تیۆریزان و بیردۆزەكانە.
وتووێژی گوێنەبیستان مێژوونووسان و بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكان "بەتایبەت كۆمەڵناسان"، هیچكات بەتەواوەتی لەسەر بابەتێك هاوڕا و تەبانەبوون و لەم روانگەوە ئەوەندە دراوسێیەكی چاكنین بۆیەكتری. لەكاتێكدا ئەم دوو رەوتە بێگومان خاڵی هاوبەش و نزیكی "فیكری - تیۆریكی" زۆریان پێكەوەهەیە، بەتایبەت كە فێرخوازان، لێكۆڵەران، خوێندكاران و كاربەدەستانی هەردوو ئەم بەشانە كۆمەڵگا و كرداری مرۆڤەكان بەبابەتی سەرەكی خۆیان لەقەڵەمدەدەن وەك گشتییەتێك، بەجۆرێك كە لێكۆڵینەوە لەم دوو بوارەیان بردووەتەناو چەقی تۆژینەوەكەیان. بەمپێیە كاتێك لەم سۆنگەوە چاو لە كێشەكە دەكەین بۆماندەردەكەوێت ئەوان جیاوازن لە ئابوورزانەكان، جوگرافیزانەكان یان پسپۆڕانی لێكۆڵینەوە سیاسی و ئایینییەكان. بگرە بتوانرێت كۆمەڵناسی بەمجۆرە پێناسەبكرێت كە: لێكۆڵینەوە و شیكردنەوەی كۆمەڵگای مرۆییە بەپشتبەستن بە بڕیارە گشتییەكانی سەبارەت بە پێكهاتە و بەرهەم و رەوتی گەشە و وەرچەرخانەكەی. باشترین پێناسەش بۆ مێژوو ئەوەیە كە: مێژوو لێكۆڵینەوە و شیكردنەوەی كۆمەڵگا مرۆییەكانە بەگشتی و جەختكردنەسەر جیاوازییەكانیان و هەروەها گۆڕانكاری و وەرچەرخانەكانیانە كە لەهەر كۆمەڵگایەكدا بەدرێژایی مێژوو روویانداوە. ئەم دوو روانگەیە هەندێكجار وەك كۆمەڵە تێڕوانینێكی دژبەیەك ناسراون لەكاتێكدا باشترە ئەو دوو روانگە بەتەواوكەری یەكتر بزانین. تەنیا لەڕێگەی بەراوردكردنی كۆمەڵگایەك لەگەڵ گۆمەڵگاكانیترا كە دەتوانین ئەوە بخەینەڕوو كە هەر كۆمەڵگایەك لە كام بوار لەجۆری خۆیدا تایبەتمەند و تاقانەیە. گۆڕانكارییەكان شێوازی داڕشتنی پێكهاتەیی لەخۆدەگرن و پێكهاتەكانیش رووبــــەڕووی گۆڕانكاری دەبنەوە. لەڕاستیدا پرۆســـــــەی بەپێكهاتن (structuration)، بەڕای هەندێك لە كۆمەڵناسان لەم ساڵانەدا وەك ناوەندێك سەرنجراكێشبووە.(5) مێژوونووسان و بیرمندە كۆمەڵایەتییەكان ئەم دەرفەتەیان لەبەردەستدایە كە خۆیان دەربازبكەن لە كۆتوبەندی داخراوی هزری، دەمارگرژی و بیركردنەوەی دۆگم و چەقبەستوو. مێژوونووسان تاڕادەیەك بەواتا راستەقینەكەی لە مەترسی ئەم دۆگمبوون و چەقبەستوییە فكرییەدان، چونكە زۆرجار پسپۆڕبوونیان لەبوارێكی تایبەتدا وایانلێدەكات واتێبگەن كە پانتایی چالاكییەكان و سنووری لێكۆڵینەوەكانیان رەوتێكی تەواو تاقانە و تایبەتمەندە، نەك ئەوەی ئەمە بەلێكدراوێكی تایبەتمەند لە كۆمەڵە توخمێك بزانن كە نمووونە هاوبەشەكانی لەشوێنەكانیتریشدا بوونی هەیە. لەبەرانبەر ئەمەشدا، بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكانیش بەچەشنێكیتر روودەكەنە چەقبەستوویی هزری و بیركردنەوەی دەمارگرژانە، واتە: كاتێك كە لەلێكدانەوە گشتییەكانیان سەبارەت بە كۆمەڵگا تەنها بەپشتبەستن بە ئەزموون و بەبێ‌ رەچاوكردنی پرۆسە درێژخایەنەكان هەڵدەستن بە شرۆڤەكردنی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان، لەڕووی زەمەنییەوە " نەك شوێنی" دەكەونەبەر هەڕەشەی جۆرێك لەداخراوی هزری. بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكان "بەتایبەت كۆمەڵناسان"و مێژوونووسان چاوی دیتنی یەكترییان نییە، بەداخەوە هەركامیان هەوڵدەدا ئەویتر لە چوارچێوەی چەقبەستوویەكی كاڵ و پێنەگەیشتوو ببینێت. بۆنموونە لانیكەم لە بەریتانیا، تا ئەو شوێنەی كە دەردەكەوێت، زۆربەی مێژوونووسەكان هێشتا، كۆمەڵناس و بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكان بە كەسانێك دەزانن كە شتە سەلمێنراو و دیارەكان لە چوارچێوەی لیكدانەوە و دەستەواژانێكی ئەستوور، كاڵ، هەستپێنەكراو و زەینی و ناڕوون و ئاڵۆز دەخەنەڕوو: ئەوان بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكان وەك كەسانێك دەزانن كە دوورن لەهەر چەشنە هەستێكی زەمەنی و شوێنی كە مرۆڤەكان لە چوارچێوەی كۆمەڵە بابەتێكی وشك و رەق و ناسازگار تێكدەشكێنن، وێڕای ئەمانەش هەموو ئەم كارانە بە مۆركی "زانستیبوون" دەسەپێنن بەسەر خەڵكدا. لەلایەكیتریشەوە كۆمەڵناس و بیردۆزە كۆمەڵایەتییەكانیش بە بێكار دانەنیشتوون و لەبەرانبەردا ئەوانیش هەڵوێستیان گرتووە. ئەوان دەمێكبوو مێژوونووسانیان بەهەندێك كەسی رووداونووسی كۆكەری زانیاری و ئاماتورگەلێكی " شپرزە" دەزانێ‌ كە هیچجۆرە سیستەم یان میتۆد و شێوازێكی زانستییان پێنییە و هەڵەبوونی بنەمای داتا و زانیارییەكانیان لەڕاستیدا نیشاندەری ئەوەیە كە لە راڤە و شیكردنەوەیان لێهاتوونین. بەكورتی وێڕای بوونی رێژەیەكی زۆر لە تاك و رەوتە دوو زمانییەكان كە لەدرێژەی بابەتەكە قسەیان لەسەردەكەین، هێشتا كۆمەڵناسان و مێژوونووسان نەیانتوانیوە بگەن بەڕێككەوتنێك سەبارەت بە زمانێكی یەكگرتوو و هەركام لەمانە بە زمانی تایبەت بەخۆیان قسەدەكەن وەكو فەرناند برۆدێڵ مێژوونووسی فەرەنسی دەڵێت وتووێژی ئەوان، زۆرجار وتووێژی " گوێنەبیستەكانە"، كە بەهیچ چەشنێك دەنگی یەكترنابیستن لە قسەی یەكتریش تێناگەن.(6) لە روانگەی مێژووییەوە شتێكی سەلمینراوە كە هەردوو لایەن تووشی هەڵەی مێژوویی هاتوون و لەمبارەیەوە تاوانبارن. تا ئەم دواییە، بە بۆچوونی زۆربەی بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكان، مێژوونووسان كەسانێك بوون كە دەڵێی جگەلە گێرانەوەی رووداوە سیاسییەكان كارێكیتر پەیڕەوناكەن و تەنها روانگەی زاڵ بەسەر بواری مێژوونووسی هەر ئەو روانگەیە كە "لیوپۆڵد ڤۆند رانكە " مێژوونووسی بەناوبانگی سەدەی (19ز) دایهێنابوو، بەپێی ئەم رێڕەوە هەندێك لە مێژوونووسانیش بەجۆرێك قسەدەكەن سەبارەت بە كۆمەڵناسی كە گوایە ئەم بەشە خۆی گرێداوە بە سەردەمی "ئۆگۆست كۆنت"و لێكدانەوە گشتێتییەكانی قۆناغی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمەوە و دوور لەهەر چەشنە لێكۆڵینەوەیەكی ئەزموونی ڕێكوپێك. پرسیارێك كە لێرەدا دێتەئاراوە ئەمەیە كە چۆن و بۆچی لەنێوان مێژوو و كۆمەڵناسی یان بەگشتی لەنێوان مێژوو و تیۆریدا، دژبەیەكییەكی لەم چەشنە هاتەئاراوە؟ چۆن، بۆچی و تاچ رادەیەك ئەم دژبەیەكییە توانیویەتی خۆی بسەپێنێت؟ ئەمانە كۆمەڵە پرسیارگەلێكی مێژوویین و پێویستیان بە وەڵامی مێژوویی هەیە كە بەڕای من دەبێ بەلەبەرچاوگرتنی سێ قۆناغی گرنگ لە مێژووی هزری رۆژئاوا سەبارەت بەكۆمەڵگادا، ئەم جوابانە بدۆزێنەوە: نیوەی سەدەی هەژدەیەم، نیوەی سەدەی نۆزدەیەم، ساڵەكانی دەیەی 1920و پاشتر.
لێككردنەوەی مێژوو و تیۆری لە سەدەی هەژدەیەم تەنها بەهۆی كارێكی سادە و روون لەنێو كۆمەڵناسان و مێژوونووسان هیچچەشنە دژبەیەكێك یان شەڕێك بوونی نەبوو. كۆمەڵناسی وەك بەشێكی سەربەخۆ لەئارادانەبوو. "شارڵ دۆ مۆنتەسكیۆ"ی فەرەنسی بیرمەندی بواری ماف، ئادام فەرگۆسەن و جان میلار لە فەیلەسوفە ئەخلاقییەكانی سكاتلەند، بەردەوام لەلایەن كۆمەڵناسان و خەڵكناسانەوە "ئەنترۆپۆلۆجی" وەكو بەڵگە دەهێنرانەوە و ئاماژەیان پێدەكرا و هەركام لەو رەوتانە لایخۆیەوە پێیوابوو كە ئەو بیرمەندانە سەربەوانن.(7) لەڕاستیدا هەندێك كەس ئەوان بە بنتیاتنەری دێرینی كۆمەڵناسی دەزانن، بەڵام بابەتی ئاماژەپێكراو ئەم كاریگەرییە سەرلێشێونەی پێوەدیارە كە گوایە ئەم كەسانە بنیاتنەری لقێكی نوێن، كارێك كە ئەوان هیچكات ئاماژەیان پێنەدابوو. ئەم خاڵە دەتوانێت سەبارەت بە بنیاتنەری سیاسەتی ئابووریش واتە ئادەم سمیس بێتەبەر باس كە هاوئاست لەگەڵ فەرگسۆن و میلار هەنگاویهەڵێنا. بگرە باشتر وابێت ئەم چوار یارەی سەرەوە بە بیرمەندی كۆمەڵایەتی ناوزەدبكەین، چونكە هەركامیان بەش بەحاڵی خۆی بەشێوازێكی رێكوپێك هەروەك چۆن لە ئەفلاتوونەوە هەتاكو لاك دەوڵەتیان خستووەبەر باس و لێكۆڵینەوە، ئەمانیش سەبارەت بە " كۆمەڵگای مەدەنی" قسەیانكردووە. بەرهەمانێكی وەكو گیانی یاساكان "روح قوانین" 1748 بەرهەمی مۆنتسكیۆ، وتارێك لەسەر مێژووی كۆمەڵگای مەدەنی 1767بەرهەمی فەرگۆسەن، دیمانەیەك سەبارەت بە جیاوازی پلەوپایەیكان 1771 لە میلار، سامانی نەتەوەكان 1776 لە ئادەم سمیس، هەموویان كاریان لەسەر تیۆری گشتی یان هەروەكو میلار دەڵێ‌ فەلسەفەی كۆمەڵگا، دەكرد. نووسەرانی ئەم بەرهەمانە، سیستەمە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانیان دەخستە بەرباس و تاوتوێیاندەكرد بۆ نموونە تاوتوێكردنی "سیستەمی فیدراڵی" لە چاخی سەدەكانی ناوەڕاست كە "پەرتەوازی دەسەڵات و لامەركەزییەت لەتایبەتمەندییە زەق و بەرچاوەكانی بوو" یان "سیستەمەی مێركانتێلیستی" لەبەرانبەر "سیستەمی كشتوكاڵی" لە كتێبەكەی ئادەم سمیس. هەركام لەمانە بەپێی پێوەرێكی رەچاوكراوی خۆیان سەبارەت بەشێوازە سەرەكییەكانی ژیان، چوار جۆرە كۆمەڵگایان لێكجیاكردووەتەوە: راو، ئاژەڵداری، كشتوكاڵ و بازرگانی. ئەم چەمكە دەتوانێت لە كتێبەكەی تۆماس ماڵتۆسیشیدا واتە "وتارێك لەسەر بنەماكانی حەشیمەت" 1796 رەچاوبكرێت كە تێیدا لە تیۆرێكی بەناوبانگدا ئاماژەدەكا بە بەرزبوونەوەی حەشیمەت تا دواقۆناغی گەشەی كەرەستەكانی ژیان. بگرە ئەم بیرمەندە كۆمەڵایەتییانە بكرێت بە راڤەكار وەسفبكرێن، یان بەكەڵكوەرگرتن لە دەستەواژەی باو لە سەدەی هەژدەیەم بە مێژوونووسانی فەلسەفی ناولێبنرێن. سێیەمین كتێب واتە "سامانی نەتەوەكان"ی ئادەم سمیس كە باس لە بابەتی رەوتی بەهێزبوون و فرەیی سەروەت و سامان دەكات، لەڕاستیدا كورتە مێژوویەكی ئابووری ئەوروپایە، هەروەها مۆنتسكیۆ باسێكی مێژوویی نووسی سەبارەت بە هۆكاری شكۆمەندی و دارووخانی رۆما، فەرگۆسەن سەبارەت بە گەشە و نەمانی كۆماری رۆما كتێبی نووسیوە.(8) هەروەها میلار بابەتێكی هەیە سەبارەت بە پەیوەندی دەسەڵات و كۆمەڵگا لە سەردەمی ئەنگلۆ- سەكسۆنییەكان هەتا پاشایەتی شاژن ئەلیزابت. ماڵتۆسیش وەكو مۆنتسكیۆ و هیوم، گرنگی بە مێژووی حەشیمەتی جیهان دەدا، لەوڕۆژگارەدا تەنانەت ئەو لێكۆڵەر و توێژەرانەیش كە كەمتر بایەخیان بە تیۆری دەدا، ماندووببوون لە باسكردنی بابەتە كلاسیكە مێژوویی، سیاسی و جەنگییەكان و لەباتی ئەوە پەنایان بۆ لێكۆڵینەوە لەبواری مێژووی كۆمەڵایەتی دەبرد یان بەواتایەكیتر پەنایان بۆ توێژینە و خوێندنەوە لەبواری هونەر، كلتور، شارستانییەت، ماف و دابونەریت .. دەبرد، بۆنموونە ڤۆڵتەر لە نامیلكەیەك لەژێر ناوی "وتارێك لەسەر دابونەریت و رەوشتەكان" 1756، هەڵدەستێت بە تاوتوێكردنی شێوازە كردارییەكان، دابونەریت و چۆنیەتی هەڵسوكەوتی خەڵكی ئەوروپا لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا لە سەردەمی شارلەمان بەولاوە. ئەم نامیلكەیە راستەوخۆ بە سەرچاوەكان پشتینەبەستبوو، بەڵكو كارێكی لەوجۆرە بە نوێگەرییەكی بوێرانە و بەرهەمێكی رەسەن هەژماردەكرا و لەڕاستیدا بناغەی شتێك بوو كە بۆ یەكەمجار ڤۆڵتەر بە "فەلسەفەی مێژوو" ناویلێدەبا. لەلایەكیتریشەوە كتێبی مێژووی ئوزنابروك(9) 1768، نووسینی یۆستۆس موزەر (Justes Mser) لەراستیدا مێژوویەكی ئەهلی بوو كە بەپاڵپشتی بەڵگەنامە و دیكۆمێنتە سەرەكییەكان نووسرابوو، بەڵام ئەم بەرهەمەش لەجۆری خۆیدا نموونەیەك بوو لە یەكەمین هاوكارییەكانی تیۆری كۆمەڵایەتی لەگەڵ راڤەی مێژوویی. بێگومان موزەر خوێندنەوەی لەسەر بەرهەمەكانی مۆنتیسكۆ هەبوو، ئەم خوێندنەوانە بوون كە بوونە پاڵنەر و هاندەرێك بۆ تاوتوێكردنی پەیوەندی نێوان رێكخراوەكانی ڤیستڤاڵیا(10) و ژینگە كۆمەڵایەتی و ئابورییەكەیان.(11) هەروەها بەرهەمە بەناوبانگەكەی گیبۆنیش واتە "هەرەسهێنان و رووخانی ئیمپراتۆرییەتی رۆما (1776-1788)".(12) لەجێی خۆیدا هەم مێژوویەكی كۆمەڵایەتی بوو، هەمیش مێژوویەكی سیاسی. گیبۆن لەچەند بەشێك لەكتێبەكەیدا كە تایبەتە بە تاوتوێی هۆزە هێرشبەرەكانی هۆن و هۆزە دڕندەكانیتر و جەخت لە تایبەتمەندییە گشتییە كرداری و دابونەریتییەكانی كۆمەڵگا "شوانییەكان" دەكاتەوە و بەتەواوەتی رادەی كاریگەری بیروڕا و تیۆرییەكانی "فێرگۆسەن"و "ئادەم سمیس" بەسەر نووسەردا نیشاندەدا و دەریدەخات كە نووسەر لەمبارەوە چەندە قەرزداری ئەوانە.(13) گیبۆن، شیاوی و لێهاتویی و توانای دركپێكردن و دیتن و دەرهێنانی بابەتە گشتییەكان لەناو دڵی بابەتە تایبەتەكان لە تایبەتمەندییەكانی كەسێكی پسپۆڕ لەئەژماردەدا كە ئەو بە مێژوونووسی "فەلسەفی" پێناسەیدەكا. سەد ساڵ دواتر، پەیوەندی نێوان مێژوو و تیۆری كۆمەڵایەتی، تاڕادەیەك كەمتر لە سەردەمی رۆشنگەری پەیوەندییەكی دوولایەنە بووو بە واتایەكیتر خوێندنەوە هاوبەشەكانی نێوانیان كەمتربوو لە سەردەمی رۆشنگەریز. مێژوونووسەكان نەك تەنیا خۆیان دووردەخستەوە لە تیۆری كۆمەڵایەتی، بەڵكو لەهەمانكاتیشدا خۆیان لە مێژووی كۆمەڵایەتی دووردەخستەوە. لەكۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا لیۆپۆڵد ڤۆن رانكە بەڕێزترین مێژوونووسی ئەوروپا بوو، رانكە هەڵنەستا بەڕەتكردنەوەی مێژووی كۆمەڵایەتی بەتەواوەتی، بەڵام بەرهەمەكانی بەگشتی لەسەر دەوڵەت چڕدەبوونەوە. لە سەردەمی رانكە و لایەنگرەكانی كە لە خۆدی رانكە دەمارگرژتربوون" وەك چۆن نەریتی لایەنگریی هەمیشە هەروایە "سەرلەنوێ مێژووی سیاسی پێگە بەهێزەكەی خۆی بەدەستهێنایەوە.(14) هۆكاری ئەم پاشگەزبوونەوە لە تیۆری كۆمەڵایەتی دەتوانێ‌ رەهەندی جۆراوجۆر لەخۆبگرێت، لە هەنگاوی یەكەمدا لەم سەردەمەدا بوو كە دەسەڵاتە ئەروپییەكان ئاوڕیان لە مێژوو دایەوە وەك كەرەستەیەك بۆ گەشەسەندن و پەرەپێدانی یەكگرتنی نەتەوەیی، پەروەردەكردنی شارۆمەندی، چاودێریكەرێكی بێلایەن و هەروەها وەك ئامرازێك لە خزمەتی پروپاگەندە نەتەوەییەكان. لەكاتێكدا كە دەوڵەتانێكی نوێ وەك ئەڵمانیا و ئیتالیا و دەوڵەتە كۆنترەكانی وەك فەڕەنسا و ئیسپانیا بەردەوام بەهۆی نەریتە ناوچەییەكانی خۆیان تووشی ناتەبایی و پەرتەوازەیی ببوون، فێركردنی مێژووی نەتەوەیی لە قوتابخانە و زانكۆكان بوو بە پاڵنەرێك بۆ هاندان بو یەكڕیزی و یەكگرتنی سیاسی. ئەوجۆرە مێژوویەك كە دەسەڵاتەكان ئامادەبوون لەپێناویدا هەموو هەزینەیەك بدەن، دیارە مێژووی دەوڵەت بوو. پەیوەندی نێوان مێژوونووسان و دەسەڵات بەتایبەت لە ئەڵمانیا لەگشت شوێنەكانیتری ئەوروپا بەهێزتر و چروپڕتربوو.(15) دووەمین لێكدانەوە بۆ تاوتوێكردنی هۆكارەكانی ئەم پاشەكشەیە لە كۆمەڵگا و گەڕانەوە بۆ لای سیاسەت، بۆ هۆكاری هزری و بیرۆكەیی دەگەڕێتەوە. شۆڕشە مێژووییەكەی رانكە پێش هەموو شتێك شۆڕشێك لە سەرچاوە و شێوازەكان بوو، و جۆرێك لەجێگۆڕكێ و خۆدوورخستنەوە بوو لە مێژووە كۆنەكان یان "رووداونووسی"و هەنگاونانێك بوو بەرەو كەڵكوەرگرتن لە دوكۆمێنت و بەڵگەنامەكان و گوزارشە فەرمییەكانی دەسەڵاتەكان. لێرەوەبوو كە مێژوونووسان روویانكردە ناوەندەكانی ئەرشیفی دەوڵەتی و ئەهلی بۆ بەڵگەنامە و دوكیۆمەنتەكان بەشێوازێكی رێكوپێك و بەردەوام، ئەوان بەكاری رێكوپێك و وردبینانە پاش كەمێك توانیان كۆمەڵە شێوازێكی ئاڵۆز و دژوار بەدیبهێنن بۆ هەڵسەنگاندنی رادەی وردبینی، راستی و جێمتمانەبوونی ئەم بەڵگەنامانە و هەروەها باوەڕپێكراوبوونی سەرچاوەكانیان. بەمهۆیەوە پێیانوابوو ئەو مێژووانەی كە لەلایەن ئەوانەوە بەمچەشنە دەنووسرایەوە راستەقینەتر و زانستیتر لەومێژووانە بوو كە لەلایەن پێشینانەوە دەنووسرا. گەشە و پەرەسەندنی ئامانجە هزری و بیرۆكەییەكان هاوكات بوو لەگەڵ پرۆسەی تایبەتمەندكردنی بەشە جیاجیاكان لە سەدەی نۆزدەیەمدا كە تێبدا یەكەمین رێخراوەكانی لێكۆڵینەوە، گۆڤارە تایبەتەكان، ناوەند و بەشە جۆراوجۆرە زانكۆییەكان بنیاتنرابوون.(16) بەرهەمی مێژوونووسە كۆمەڵایەتییەكان لە بەروارد لەگەڵ بەرهەمی مێژوونووسانی سەربە رێبازی رانكە سەبارەت بە دەوڵەت، بەرهەمانێكی ناپسپۆڕانە و ناتەكنیكی دەهاتنەبەرچاو. "مێژووی كۆمەڵایەتی" لەڕاستیدا لێكدانەوەیەكی زۆر وردبینانەیە لە بابەتێك كە لەپراكتیكدا وەكو پاشماوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرا. پێناسە نابەجێكەی جی. ئێم. ترێڤێلیان لەژێر ناوی "مێژووی نەتەوەیەك كە سیاسەتی لێقرتاوە"، بەرهەمێكی نەبوو جگەلەوەی گریمانەیەكی كرد بە راڤەیەكی راست و راشكاو.(16) بەشێكی بەناوبانگ كە تی. بی. مكاڤیلی ئاماژەی پێدابوو لەكتێبەكەیدا واتە كتێبی "مێژووی بەریتانیا(1848)"، سەبارەت بە كۆمەڵگای كۆتاییەكانی سەدەی حەڤدەیەم، لەلایەن یەكێك لە رەخنەگرە هاوچەرخەكانیەوە بەشێوازێكی بێڕەحمانە، بەڵام نەك زۆر نادادپەروەرانە و دوورلە ویژدان، وەك "دوكانێكی سەرنجراكێشی كۆن" وەسفكرابوو: هۆكارەكەی ئەوەبوو مكاڤیلی لەم بەشە لەكتێبەكەیدا قسەی لەسەر هەندێك بابەت و تەوەرەی پەرتەوازە و جۆراوجۆر كردووە لە رێگاوبان و شەقامەكان بگرە تاكو پێكهێنانی ژیانی هاوسەری، رۆژنامە و گۆڤارەكان شتی لەوبابەتە كە بەبێ‌ لەبەرچاوگرتنی رێكوپێكییەكی دیاریكراو، یەك بەدوای یەك ریزبەندی كرابوون.(17) بەهەرچەشن مێژووی سیاسی "لانیكەم لە چوارچێوەی پیشەیەك" راستەقینەتر و پێداگرانەتر لە لێكۆڵینەوەی كۆمەڵگا یان كلتور لەئەژماردەدرا. پاش بڵاوكردنەوەی كتێبی "كورتە مێژووی خەڵكی ئینگلیز" لە ساڵی (1874) لە جی. ئاڕ. گرین، كە لەباتی گێڕانەوە و شیكردنەوەی جەنگ و رێكەوتننامەكان لێكۆڵینەوەی لەسەر ژیانی رۆژانەی كۆمەڵگای ئینگلیز كردبوو، مامۆستایەكی رابردووی خۆی بەناوی "ئەی. ئی. فریمان" وتبووی ئەگەر گرین هەموو ئەو "قسە بێكەڵكە كۆمەڵایەتییانەی" لەكتێبەكەیدا باسنەكردبایە، دەیتوانی چاكترین كتێب بنووسێت سەبارەت بە مێژووی ئینگلیز.(18) ئەمچەشنە دەمارگرژی و توندڕەوییانە تەنها تایبەت بە ئینگلیزەكان نەبوو لە جیهانی ئەڵمانی زمانیشدا باسەكەی "یاكوب بوركهات" سەبارەت بە "شارستانییەتی رێنیسانس لە ئیتالیا"(1860) كە دواجار چووە ریزی بەرهەمە كلاسیكەكانەوە، لە سەردەمی بڵاوكردنیدا پێشوازییەكی ئەوتۆی لێنەكرا، بگرە هۆكارەكەی ئەوەبوو كە لەباتی ئەوەی خۆی بە گوزارش و نووسراوە فەرمی و دەوڵەتییەكانەوە هەڵواسێت، زۆرتر بە سەرچاوە ئەدەبییەكانەوە پشتئەستوور كرابوو. بگرە تەنها بابەتێكی دەگمەن كە لەلایەن هاوكارە پرۆفیشناڵ و بەئەزموونەكانیەوە بەهەندوەرگیرابێت، مێژوونووسی فەڕەنسی "نۆما دێنیس فۆستەل دۆكۆلانژ" بووبێت كە بەرهەمە بەناوبانگەكەی زۆرتر بابەتی بنەماڵەی تاوتوێكردبوو لە یۆنان و رۆمای كۆندا. ئەمە لەكاتێكدا بوو كە دۆكۆلانژ بەچڕی داكۆكی لەسەر ئەوەدەكرد كە مێژوو بەمانای زانستی راستییە كۆمەڵایەتییەكانە، واتە هەمان كۆمەڵناسی راستەقینە. كۆی وتەكان ئەمەیە كە شۆڕشی مێژووی رانكە، كۆمەڵە دەرەنجام و ئاكامی زۆر گرنگ و پێشبینینەكراوی بەدواوەبوو. بەهۆی ئەوەی تێڕوانینی "بەڵگەیی" لە نووسینی مێژووی سیاسی كلاسیكدا گرنگیپێدراوە و سوودمەندتر دەزانرا، بەكارهێنانی ئەمجۆرە تێڕوانینە لەلایەن مێژوونووسانی سەدەی نۆزدەیەمەوە، هۆكارێك بوو بۆئەوەی ئەم گرووپە لە مێژوونووسان لە هەڵبژاردنی بابەت و هەروەها شیكردنەوە و راڤەكردنیدا، لە پێشینیانی سەدەی هەژدەیەمی خۆیان زۆر بەپارێز و داخراوانەتر و بەواتایەك كۆنەپەرستانەتر هەڵسوكەوتبكەن. هەندێكیان لەبەرئەوە مێژووی كۆمەڵایەتییان رەتدەكردەوە كە نەدەكرا بەچەشنێكی "زانستی" بخرێتەبەر لێكۆڵینەوە و تاوتوێبكرێت. بەپێچەوانەوە هەندێكیتر لە مێژوونووسان هۆكاری رەتكردن و پەسەندنەكردنی كۆمەڵناسییان بۆئەوە دەگەراندەوە كە لەڕادەبەدەر بە زانستیان دەزانی، واتە كۆمەڵناسییان بە رەوتێكی گشتیی دەزانی كە لەتوانایدانەبوو پێشبینیبكات یان تایبەتمەندبوونی تاكەكان و رووداوەكان لەبەرچاوبگرێت. ئەم نكوڵیكردنەی كۆمەڵناسی بەشێوازێكی دیار لە بەرهەمەكانی بڕێك لە فەیلەسوفانی كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم، بەتایبەت "ویلهێڵم و دیلتای"دا ئاماژەپێكراوە. دیلتای كە سەبارەت بە مێژووی كلتوری و هەروەها فەلسەفە كۆمەڵە بابەتێكی نووسی پێیوابوو كە كۆمەڵناسی كونت و سپەنسەر "وەك دەروونناسی ئەزموونی هێرمان ئێبینگهاوس" نیمچە زانستی بوو، بەهۆی ئەوەی كە لێكدانەوە هۆكارییەكانی دەخستەروو. دیلتای هێڵێكی دیاریكەری بەناوبانگی داناوە لەنێوان زانستەكان كە مەبەستیان وەسفكردنە لەدەرەوە، هەروەها زانستە مرۆڤایەتییەكان، لەوانە مێژوو كە مەبەستیان دەرككردنە لەناوەوە. خوێندكارانی زانستە سروشتییەكان لەلێكۆڵینەوەكانیاندا "زمانی هۆكار" بەكاردەبەن لەكاتێكدا خوێندكارانی زانستە مرۆڤایەتییەكان دەبێ‌ باس لە "زمانی ئەزموون" بكەن.(19) بێنێدێتۆ كرۆچەی ئیتالی كە زۆرتر وەك فەیلەسوف ناسراوە و لەهەمانكاتیشدا یەكێكە لە مێژوونووسە بەناوبەنگەكانی سەردەمی خۆی، هەڵوێستێكی لەوچەشنەی گرتووەتەپێش. ئەو لە ساڵی (1906) لایەنگری نەكرد لە بنیاتنانی بەشی كۆمەڵناسی لە زانكۆی "ناپڵ"، چونكە پێیوابوو كۆمەڵناسی تەنها نیمچە زانستێكە. لەلایەكیترەوە بیرمەندە كۆمەڵایەتییەكانیش بەش بەحاڵی خۆیان هەڵوێستی توند و رەخنەگرانەیان هەڵگرتووە لەبەرانبەر مێژوونووساندا و دژایەتیاندەكردن، لەهەمانكاتیشدا وازیان لە خوێندن و لێكۆڵینەوەی مێژوویی نەهێنا. بەرهەمە بەناوبانگەكەی "ئەلەكسی دۆتۆكۆڤیڵ" واتە سیستەمی كۆن و شۆڕشی فەرەنسا، بڵاوكراوە(1856ز) لە سەرەكیترین بەرهەمەكانی بواری مێژوویی بوو كە بەپێی بنەمای بەڵگە و دوكیومێنتی متمانەپێكراو بەدیهاتبوو، لەهەمانكاتیشدا خاڵێكی وەرچەرخێنەربوو لە تیۆری كۆمەڵایەتی و سیاسیدا و هەروەها كتێبی سەرمایەی ماركس كە لە ساڵی (1867) بڵاوكرایەوە - وەك سامانی نەتەوەكان - بەرهەمی ئادەم سمیس رۆڵێكی مەزن و دیاریكەری نواند لە مێژووی ئابووری و بەهەمانچەشن لە تیۆری ئابووریشدا و بووە هۆی گۆڕینی رێوشوێنیان. ماركس لەم كتێبەدا سەبارەت بە یاساكانی كار، گواستنەوە لە پیشە و كاری دەستی ناوماڵ بۆ پیشەی بەرهەمهێنەرەكان، لابردنی خاوەنداریەتی لە جوتیاران و باسی لەو چەشنە دەدوێت.(20) ئەگەرچی مێژوونووسانی سەدەی نۆزدەیەم ئەم بەرهەمەیان نەخستەبەرچاو و گرنگیانپێنەدا، بەڵام ئەم كتێبە كاریگەری سەرسووڕهێنەری بووە لەسەر پێكهاتەی مێژووی سەردەمی ئێمەدا، هەروەها سەبارەت بە گوستاڤ شمولەر، وەك كەسایەتییەكی دیاری رێبازی مێژوویی، لە ئابووری سیاسیدا، دەبێ‌ بڵێین كە ئەویش زۆرتر وەك مێژوونووس ناسراوە نە وەك ئابوویزان. تۆكۆڤیل، ماركس و شمولەر لەڕووی تێكەڵاوكردنی تیوری لەگەڵا جۆرێك لە بەپەرۆشبوون بۆ وردەكارییەكانی بارودۆخی دیاری مێژوویی، تاڕادەیەك لەگەڵ هاوسەردەمانی خۆیان جیاوازن، ئەوەی كە لەناو هەندێك لقی تازە دەركەوتوو لە زانكۆكان لەكۆتایی سەدەی نۆزدەدا وەك لایەنێكی گشتی و هاوبەش دەهاتەبەرچاو، گرنگیدانبوو بە رەوتە درێژخایەنەكان، بەتایبەت ئەو بابەتەی كە هاوسەردەمەكان پێیاندەوت: "گەشەی كۆمەڵایەتی"، هەروەها كۆنت پێیوابوو كە مێژووی كۆمەڵایەتی یان بەبۆچونی خۆی "مێژووی بێناوی تاكەكان و تەنانەت ناوی نەتەوەكان "، بۆ كاری تیۆری "كە ئەو یەكەم كەس بوو كە ناوی كۆمەڵناسی لێنا " پێویست و حاشاهەڵنەگرە. بەرهەمە گرنگەكەی ئەو دەتوانێت بەجۆرێك "فەلسەفەی مێژووی" وەسفبكرێت، بە واتایەك كە لەبناغەدا جۆرێكبوو لە دابەشكردنی رابردوو بە سێ‌ سەردەم: سەردەمی ئایین، سەردەمی میتافیزیا و سەردەمی زانست، هەروەها شێوازی بەراوردكاری - كە دروشمێكیتری ئەو سەردەمە بوو - بە شێوازێكی مێژوویی لەئەژماردەدرا، چوونكە هەر كۆمەڵگایەك "لەڕاستیدا هەر نەرێت، داب یان بەرهەمێكی هونەری" لە قۆناغ و پلەیەك لە پەیجەی گەشەدا دەسنیشاندەكات.(21) یاساكانی گەشە وەك رەمزێك بوون بەهۆی پێكەوەگرێدانی لقە جۆراوجۆرەكان. ئابووریزانەكان هەستان بە وەسفكردن و شیكردنەوەی چۆنیەتی جووڵان لە "ئابووری سرووشتی" بەرەو "ئابووری دراو". مافناسەكان وەك "سێر هەنری ماینەر" لە كتێبی "مافەكانی سەردەمی كۆن" (1872)، وەرچەرخانی كۆمەڵایەتییان بەشێوازە گەشەییەكەی لە "دڕندەگەریەوە" بۆ "شارستانییەت" گەڵاڵەكرد. هێربەرت سپەنسەری كۆمەڵناس بەكەڵكوەرگرتن لەنموونە مێژووییەكان لە میسری كۆنەوە بۆ روسیای پتری مەزن هەوڵیدا بۆ وێناكردنی پڕۆسەی گەشەی كۆمەڵگاكان لە كۆمەڵگای "سەربازیەوە" بۆ "كۆمەڵگای پیشەیی".(22) هەروەها فریدریش راتزل (Friedriech Ratzel)ی جوگرافیزان و ویلهڵم ونت(Wilhelm Wundt) دەروونناس، خوێندنەوەیەكی هاوشێوەیان ئەنجامدا سەبارەت بە "خەڵكانی سروشتی"، راتزل گرنگیدا بەچۆنیەتی پێكەوەژیان و خۆگونجاندنیان لەگەڵ ژینگەی سرووشتیدا، ونت هەستا بە تاوتوێی زەینییەتە گشتییەكانیان. بابەتی سەرەكی دوو كتێبی لقی زێڕین (1890) لە جیمز فریزەر و زەینییەتی دەشتەكی (1922) لە لوسین لۆڤی- برۆدێل، شرۆڤەكردنی پڕۆسەی گەشەی بیرۆكە و هزر بوو لەجادوگەرییەوە بۆ ئایین و لە شێوازی دەشتەكی دواكەوتووەوە بۆ شێوازێكی شارستانییەتی پێشكەتوو. دوانمووونەی ئەم نەریتە گەشەییە، زیگموند فروید بوو لەبەر جەختكردنی لەسەر بوون و مانەوەی توخمە دەشتەكییەكان لە دەروونی پیاوان و ژنانی گەشەسەندوودا. بۆئەم بانگەشەیە باسەكانی "توتم و تابۆ" (1913)و داهاتووی تێگەیشتنێك (1927) وەك نمووونە ئاماژەیانپێدەدرێت.
ئەڵبەت لەم باسانەدا تارادەیەكی زۆر لە بیروراكانی فریزەر ئیلهامیوەرگرتووە بەگشتی - بەڵام نەك هەمیشە- گەشە بە مانای گۆڕانێك بوو بەرەو باشبوون. كتێبە بەناوبانگەكەی "فەردیناند تونیز" كۆمەڵناسی ئەڵمانی، لەژێر ناوی كۆمەڵ و كۆمەڵگا (1887) Community & Society)) كە تێكەڵە لەگەڵا جۆرێك لە بێتاقەتی و جیایی "نووستالۆژیا" باس لەتێپەڕبوون دەكا لە كۆمەڵگای خاوەن ناونیشانی كلاسیكییەوە بەرەو كۆمەڵگای بێشوناسی مۆدێرن، وێرای ئەمە راشكاوانەترین بەرهەمێكە كە دڵگرانە سەبارەت بە رێكوپێكی كۆن و هەروەها راڤەی هۆكار و فاكتەرەكانی لەناوچوونی دەكات.(23) تیۆریزانەكان پیشتر، گرنگیاندەدا بە رابردوو، بەڵام زۆربەیان رێزێكی كەمیان بۆ مێژوونووسان دادەنا. بۆنموونە كۆنت بە زمانێكی پڕلە سووكایەتییەوە دەڵێت "كۆمەڵە وردەكارییەكی بێنرخ كە بەوردبینییەكی ناعەقڵانەی نووسەرە كوێرەكانی چیرۆكە بێنرخەكان كە بەشێوازێكی ناشارەزایانە رێكخراون".(24) سپەنسەر رایگەیاند كە كۆمەڵناسی هەستا بە داكوكی و پشتگیریكردن لە مێژوو "وەك چۆن كۆڵەكە و بنەماكانی بینایەكی گەورە پەیوەندی بە كۆمەڵە بەرد و خشتە كەڵەكەكراوەكانی دەوروبەریەوە هەیە"و هەروەها ئەو بابەتەی كە "گرنگترین ئەركێك كە مێژوونووس دەتوانێ‌ لە ئەستۆی بگرێ‌، باس و گێرانەوەی بەسەرهاتی نەتەوەكانە، تا بەمجۆرە داتا و كەرەستەی پێویست بۆ كۆمەڵناسی بەراورد دابینبكات". لەباشترین حاڵەتدا مێژوونووسان بە كۆكەرەوەی كەرەستەی خاو بۆ كۆمەڵناسی ناوزەددەكران و لەخراپترین حاڵەتیشدا بێەڵك و بێسوود لەئەژماردەدران، چونكە تەنانەت كەرەستەی پێویست و لەباریان بۆ وەستاكارەكان دابیننەدەكرد. باشتروایە دووبارە وتەیەكی سپەنسەر بگێڕینەوە: "بەسەرهاتی پاشا و سوڵتانەكان (مەگەر مناڵانی ئێمە جگەلەمانە شتێكیتر فێردەبن) ئەمانە بەدەگمەن بەكەڵكدێن بۆ گەشاندنی زانستە كۆمەڵایەتییەكان".(25) كەمتر مێژوونووسانێك بوون كە نەكەوتنەبەر ئەم ئیدانەكردنانە و رزگاریانبوو لە دوورخستنەوە و نەفرەتی گشتی، لەسەرووی هەموواندا "فوستەڵ دوكولانژ" بوو كە پێشتر ئاماژەمانكرد بە لێكۆڵینەوەكانی سەبارەت بە "شاری كۆن"و هەروەها ف . دبلیو میتلند مێژوونووسی بواری یاسای بەریتانیا كە كۆی بیروڕاكانی سەبارەت بە پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكان وەك كۆمەڵە پەیوەندییەكانی نێوان تاك و گرووپەكان، بەپێی یاسا و بەرپرسیارییەتییەكان، كاریگەرییەكی بەرچاوی هەبووە لەسەر لێكۆڵینەوەكانی خەڵكناسی كۆمەڵایەتی بەریتانیا.(26) بەهەرچەشن تێكەڵاوكردنی حەز لەگەڵ مێژوو بەدوور لەتێڕووانینی مێژوونووسان، تایبەتمەندی سەرەكی زۆربەی بیردۆزە كۆمەڵایەتییەكان بوو لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا. هەندێكیان، بۆنموونە جوگرافیزانی فەڕەنسی "پول ویدا دێلابلاشە"، كۆمەڵناسی ئەڵمانی "فردیناند تونیز" و خەڵكناسی سكاتلەندی "جیمز فریزەر" وەك مێژوونووس بەتایبەت مێژوونووسی دنیای كۆن كاری خۆیان دەستپێكرد. هەندێكیتریان هەوڵیاندا تا خوێندنەوە لەسەر دۆخی رابردوو و ئێستای كلتورێكی تایبەت تێكەڵبكەن. فرانتس بوئازی خەڵكناس ئەم كارەی سەبارەت بە پێست سوورەكانی كواكی یوتەل كە نیشتەجێی ناوچەی ڤەنكوڤەرن بەئەنجامگەیاند، لەكاتێكدا ئاندرە زیگفریدی جوگرافیزانیش كارێكی هاوشێوەی ئەنجامدا لە بەرهەمە بەناوبانگەكەی خۆیدا واتە "وێنەی سیاسی رۆژئاوای فەڕەنسا"، ئەو لەم بەرهەمەدا وێرای شرۆڤەی پێوەندی نێوان ژینگەی ئەهلی و باوەڕە ئایینی و سیاسییەكانی دانیشتووانی ناوچەكە، پێیوایە: "هەر بەوجۆرەی كە لەم كۆمەڵە ژینگەیەدا ناوچەی زەمینناسی یان ئابووری بوونیان هەیە، بەهەمانچەشنیش ناوچەی سیاسیش بوونی هەیە" پاشان رەمزەكانی هەڵبژاردن و دەنگدان بەراورددەكات لەگەڵ پەیوەندییە ئاینییەكان و خاوەندارێتی زەمین.(27) سێ‌ كەس لە بەناوبانگترین كۆمەڵناسەكانی ئەم سەردەمە "ویلفرێد دو پارەتۆ، ئەمیل دوركهایم و ماكس ڤێبەر" هەموویان كۆمەڵە لێكۆڵینەوەیەكی پڕبایەخیان ئەنجامداوە لە خانەی مێژوودا. كتێبەكەی پارەتۆ بەناوی "نامیلكەیەك لەسەر كۆمەڵناسی گشتی" (1916)، بە تێڕوتەسەلی بابەتی ئاتێن و ئێسپارت و رۆمای لە چاخی كۆن شیكردووەتەوە، هەروەها لە مێژووی ئیتالیای سەدەكانی ناوەراستیش كۆمەڵە نموونەیەك دێنێتەوە، ئێمیل دوركهامیش كە پێداگربوو لە دیاریكردنی سنوورێك بۆ بەشی تازە دەركەوتوی كۆمەڵناسی بە- لێكجیاكردنەوەی لە مێژوو، فەلسەفە و دەروونناسی، لەلای فوستەل دوكولانژ بەشێوازێكی تایبەت هەستابوو بۆئەنجامدانی لێكۆڵینەوەی چڕوپڕ لەسەر مێژوو. ئەو یەكێك لە كتێبەكانی پێشكەش بە فوستەل كردووە، دوركهایم نامیلكەیەكی نووسیوە سەبارەت بە مێژووی پەروەردە و فێربوون لە فەڕەنسا و هەروەها ئەو سیاسەتی گۆڤارەكەی خۆی تەرخانكردبوو بۆ رەخنە و شیكردنەوەی كتێبە مێژووییەكان، بەمەرجێك كە خۆیان بەرتەسكنەكردبێتەوە بە نووسینەوەی رووداوەكان و خستنەڕووی پرسە بێبناغە و روتینییەكانی مێژوو.(28) سەبارەت بە ماكس ڤێبەر دەبێت دانبەوەدابنرێت كە هەم بەربڵاوی و هەم قووڵی زانستی مێژووییەكەی بەراستی سەرسووڕهێنەر و بێنموونە بوو. ئەو پێش نووسینی بەرهەمە بەناوبانگەكەی خۆی واتە "ئەخلاقی پرۆتستانی و گیانی سەرمایەداری" 1904-1905، كۆمەڵە بەرهەمێكی نووسی سەبارەت بە كۆمپانیا بازرگانییەكانی سەدەكانی ناوەڕاست و مێژووی كشتوكاڵی رۆمای كۆن، تیودۆر مامسەن لێكۆڵەر و توێژەری مەزنی كلاسیك، ڤێبەری بە نەوەیەكی شیاو و پڕبایەخ دەزانی، ڤێبەر تەنانەت ئەوكاتەی كە سەرنجی بۆ لێكۆڵینەوەی كۆمەڵناسی رَاكێشرا و زۆرترین بایەخی بە تیۆری كۆمەڵایەتی دەدا، وازینەهێنا لە لێكۆڵینەوە و خوێندنەوەی رابردوو. وێڕای گرنگیدان بە مێژوو بەمەبەستی دەركردنی داتای پێویست، بۆوەرگرتنی چەمك و بۆچوونە پێویستەكان سەردانی مێژوونووسەكانی دەكرد، بۆنموونە تیۆرییە بەناوبانگەكەی ڤێبەر واتە"كاریزما"، بەرهەمی باس و وتوێژەكانی ئەوبوو لەگەڵا مێژوونووسی ئایینی "رودوڤۆڵف زوم" سەبارەت بە سیستەمی كاریزمایی كلیسا سەرەتاییەكان.(29) كارێك كە ڤێبەر ئەنجامیدا ئەمەبوو كە بە رەپاڵخستنی لایەنێكی نائایینی بۆئەم چەمكە بەشێوازێكی گشتگیرتر برەویپێدا، پێشهاتوابوو كە مێژوویی روانترین كۆمەڵناس لەنێوان كۆمەڵناسە مەزنەكانی سەدەی بیستەم، لە شوێنێك دەركەوێت كە لەوسەردەمە مێژوویی روانترین كلتور لەئەژماردەدرا لەئەوروپادا، ئەڵبەت ڤێبەر بەدەگمەن خۆی بە كۆمەڵناس دەزانی و لەكۆتایی ژیانی خۆیدا، كاتێك وتنەوەی ئەم بەشەی لە زانكۆی مونیخ لەئەستۆگرت، بە زمانێكی وشك وتی: "هەنووكە بەسەرنج لەسەر فەرمانی دامەزراندنەكەم بۆ وتنەوەی وانەی ئەم بابەتە، لەناكاودا بووم بە كۆمەڵناس" بەمپێیە ڤێبەر خۆی یان بە پسپۆڕی ئابووری سیاسی یان بە پسپۆڕی مێژوونووسی بەراوردكاری لەقەڵەمدەدا.(30) •••
1. Man، 1986.
2. Leys، 1959.
3. Thompson، 1978.
4. Thompson، 1971، hobzbawn & Ranger، 1983.
5. Giddens، 1979، 1984.
6. Braudel، 1958.
7. Aron، 1965، 17-62، hawthorm، 1976، meek، 1976.
8. Progress and termination of the roman republic.
9. Osnabruc
10.پاشایەتی ڤیستڤاڵیا، لە ساڵی 1815 دیسانەوە كرایەوە بە بەشێك لە هانۆڤەر و لە جەنگی دووەمی جیهانی بۆردومانێكی زۆر كرا. ئۆزنا بروك لە شارە پیشییەكانی ئەڵمانیا لە ناوچەی ساكۆنی خواروو لە ساڵی 1804ز لەلایەن شارلەمانەوە دامەزرا، وەك شوێنێك بۆ ئۆسقۆفەكان لە 1711 بوو بە شار، لە 1643 دانوستانەكانی "رێكەوتننامەی ڤیستڤاڵیا" لەم شارە بەڕێوەچوو لە 1803 بوو بە بەشێك لە هانۆڤەر.
11. Knuden، 1988، 94-111.
12. Decline and Fall of the roman empire.
13. Pocock، 1981.
14. Bruke، 1988.
15. Moses، 1975.
16. Gilbert، 1965.
17. Trerelyan، 1942، vii.
18. Burrow، 1981، 179-80.
19. Dilthey، 1983.
20. cohen (1978).
21. aron (1965) 63-11 ، burrow (1965) ، nisbet (1969) ، ch.6.
22. Peel (1971).
23. nisbet (1966)، cf hawthom (1976) .
24. comte (1869) ، lecture 52 .
25. SPENCER(1904)، 26-29:PEEL(1971)، 158-63.
26. POLLOCK AND MAITLAND (1895).
27. BOAS(1966)، SIGFRIED(1913).70 28. BELLAH(1959)، MOMIGLIANO(1970)، LUKES(1973).CH2 29WEBER(1920)، 3 ، 1111-57، BUHLER(1965) ، 150FF.
30. BENEDIX(1960)، MOMM SEN(1974)، ROTH(1976). سەرچاوە:
Peter burke، Histori & Social Theory، “( Cambridge، Polity Press، 1996)، ch .1 “Theorists، and Historyans، “ pp. 1-21. 2. مجلە، تاریخ معاصر ایران، س1، ش2، تهران، تابستان 1376.

44370 جار خوێندراوه‌ته‌وه‌ | Tuesday, March 31, 2015

Share |