سوهراب سپهری و تەپوتۆزی عادەت
نووسینی: سەروەت عەبدوڵڵا
زۆرن ئەو كەسانەی ناوی (سوهراب سپهری)یان بیستووە و بەجۆرێك لەجۆرەكان سەرسامبوون بە كارەكانی. سوهراب، چ وەك شاعیر و چ وەك نیگاركێش یەكێكە لەو كەسایەتییانەی سنوورەكانی وڵات و تەپوتۆزی مێژوو و كۆتوبەندی زمان تێدەپەڕێنێ و هەموو سەدەیەك شانبەشانی رووداو و داهێنانەكانی سەردەم دەڕوات و خۆی بە نەوە دوای نەوە دەناسێنێت! سادەیی زمان و قووڵی واتا و شیعرەكانی سوهراب یەكێكە لە دیارترین هۆكار كە وایكردووە ناوی ئەم شاعیرە بۆ هەمیشەیی بمێنێتەوە.. من لەم نووسینەمدا نامەوێت باس لەناوەڕۆك و سادەیی زمانی نووسینی سپهەری بكەم ئەوەندەی دەمەوێت لەسەر پەیامێكی بووەستم و بیخەمەڕوو.
ئەوە لای هەمووان ئاشكرایە هەر پارچە شیعرێك كە دەنووسرێت هەڵگری پەیام و ئەندێشەیەكە، هەر شیعرێك لەمە خاڵیبێت نەك پێیناوترێت شیعر، بەڵكو دەبنە (وشەی مردوو)! وەك (ئەلبێرت كامۆ) لە رۆمانی (گیلۆتین – المقصلە) دەڵێت: "وشەكان لە واتایان خاڵیدەبنەوە كاتێك ئەندێشە دەنوێت"، واتە كاتێك ئەندێشە دەنوێت ئیتر وشەكانیش واتایان نابێت.
ئەو پەیامانەی سوهراب لەشیعرەكانیدا دەبینرێت زۆرن، دەكرێت چەندین توێژینەوەی ناوازەی لەسەر ئەنجامبدرێت، هەروەك چۆن دەیان بیریاری ناودار بابەتیان دەربارەی ناوەڕۆكی شیعرەكانی ئەم شاعیرە نووسیوە. ئەوەی ئێمە لەم نووسینەدا ئەنجاممانداوە بریتییەلە باسێك دەربارەی (عادەت)و خوگرتن لە شیعرەكانی (سوهرابی سپهری)دا. هەوڵماندا لەناو شیعرەكانیدا بەشوێن ئەم بابەتەدا بگەڕێین و كەشفی ئەوەبكەین: ئایا سوهراب لەگەڵا عادەتدا بووە؟ یان ئەویش عادەتی بە رێگری و بچوككەرەوەی شتەكان زانیوە؟ ئایا سپهری لەشیعرەكانیدا پەیامێكی بۆئێمە بەجێهێشتووە تاوەكو ئاگادارمانبكاتەوە لە تەپوتۆزی عادەت؟ عادەتگرتن لە دونیای ئەم شاعیرەدا چی بەسەر مرۆڤەكان دەهێنێت و بەرەوكوێ ئاڕاستەیاندەكات؟ لەم بابەتەدا هەوڵمانداوە بەشوێن وەڵامی ئەم پرسیارانە و چەند پرسیارێكیدیكە بگەڕێین.
(د. عەبدولكەریم سروش) لەباسێكدا لە ناونیشانی (چییەتی مەرگ) دەنووسێت: "من ئەگەر بمەوێت لەوشەیەكدا و بەشێوەیەكی كورت پەیامی ئایینەكان روونبكەمەوە، رەنگە زۆرترین كاریان و كاری پێغەمبەرانیش، بریتیبێتلە بانگهێشتكردنی خەڵكی بۆ فەرامۆشكردنی (عادەت)".
دەربارەی پێغەمبەرایەتی پێغەمبەرەكان و كاری ئەوان لەسەر زەوی و ناوەڕۆكی پەیامەكانیان (تیۆریای) زۆر پێشكەشكراون. بیروبۆچوونی فرە خراوەتە بازاڕی لیكۆڵینەوەكانەوە، ئەگەر كەسێك بیەوێت ئاگاداری ژمارەیەك لەو تیۆریانە بێت دەكرێت بگەڕێتەوە بۆ كتێبی (تەحسین حەمە غەریب) بەناونیشانی (پێغەمبەرناسی)، كە لەوێدا ژمارەیەكی زۆر لە (تیۆرییەكان) بەكورتی و پوختی باسكردووە.
ئەوەی (د. سروش) وتی، ئەوەش یەكێكە لەو تیۆریانەی لەبارەی كاری پێغەمبەرانەوە تەرحكراوە كە بەپێی ئەم تیۆرییە "ناوەڕۆكی پەیمانی پێغەمبەران بریتییەلەوەی خەڵكی هەر سەردەمێك رابكەن و وازبێنن لەو شتە خراپانەی خوویان پێوەگرتووە و بووەتە عادەت لەناویاندا، ئیتر ئەوە دیندارییە".
لەڕاستیدا ئەگەر وردبینەوە، بەكرداریی بۆماندەردەكەوێت ئاگاداری و رێنمایی پێغەمبەران هەرئەمە بووە، بۆ نموونە (كاك ئەحمەدی موفتی زادە) دەڵێت: "كاری پێغەمبەران بریتیبووەلە نەهێشتنی بان و خوار و تەبەقایەتی لەناو كۆمەڵگەدا".. دەی ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو و سەردەمی ئەوكاتەی هاتنی پەیامی ئاسمانی، ئەمە دەردەكەوێت كە خەڵكی عادەتیان كردبوو بەوەوە كە بەشێكیان زۆرداربن و بەشێكیان كۆیلە. هەندێكیان گەدابن و هەندێكیان سەروەتمەند. كاتێك پێغەمبەریش هات هەر ئەوەیكرد كە جیاوازی لەنێوان (بیلال و حەمزەدا) نییە، بەوەشدا دەردەكەوێت ئەمە عادەتێك بووە كاتێك كۆمەڵگە وازیانلێهێنا، جگەلە خۆشگوزەرانی دووچاری هیچ گرفتێك نەبوونەوە. لەئێستاشدا زۆرن ئەو بیریارانەی بانگەشە بۆئەوە دەكەن كە دەبێت موسوڵمانان لەم ئیسلامەی عادەتیان پێوەگرتووە راكەن و بێنەناو ئیسلامی حەقیقییەوە، یەكێك لەوانە (ئەبولحەسەنی نەدەوی) دەفەرمووێت: "گەورەترین ئەركی ئیسلامییانەی ئەمڕۆمان ئەوەیە ئەم خەڵكە رەشوڕووتە زۆرەی میللەتی موسوڵمانان لە ئیسلامی رواڵەتیەوە بگوێزینەوە بۆ حەقیقەتی ئیسلام، ئەمەش گرنگترین و چاكترین خزمەتە لەگەڵا نەتەوەی ئیسلام بكرێت"، وەك شاعیری ناوداری ئێران (قەیسەر ئەمین پوور) لە دیوانی شیعری (دستور زبان عشق)دا دەنووسێت:
چرا عاقلان را نصیحت كنیم؟
بیا یید از عشق صحبت كنیم
تمام عبادات ما عادت است
بە بی عادت كاش عادت كنیم
چە اشكال دارد پس از هر نماز
دو ركعت گلی را عبادت كنیم؟
بەپێچەوانەوە گەورەترین بەڵا و زیانێك لەژیانماندا هەیە ئەوەیە، عادەت بە كۆمەڵێ شتەوە دەكەین و ئەم عادەتەش وردەوردە بەسەرماندا زاڵدەبێت و لەجیاتی ئەوەی عادەتەكان شوێنمانبكەون، ئێمە شوێنی ئەوان دەكەوین".
(د. عەبدولكەریم سروش) دەڵێ: "تەرككردنی عادەت، بریتییەلە بانگهێشتكردنی مرۆڤەكان بەگرتنەبەری جۆرێكیدی لە ژیان و چاوخشاندنەوە بەڕێگایەكدا كە تێڕامانە هەڵنەسەنگێنراوە و لەبەردەمیاندایە و مرۆڤەكانیش بەبێ تێڕامان لەو رێگەیەدا بەڕێكەوتوون".
بەدەر لە ئایینە ئاسمانییەكانیش، ئەگەر چاوێك بە قوتابخانە پەروەردەیی و رێسا ئەخلاقییەكانیشدا بخشێنینەوە، لەوێش بۆماندەردەكەوێت هەموویان بریتینلە كۆمەڵێك یاسا و رێسا و رێنمایی بۆ فەرامۆشكردنی بەشێك یان هەموو ئەو شتانەی عادەتمان پێوەگرتوون بۆ نموونە (قوتابخانەیەكی وەك یۆگا) ئەو دەستور و رێسایانەی كە هەیانە گەلێك سادە و ساكارن، بەڵام هەموویان پێچەوانەی خوو و عادەتكردنن، بەپێچەوانە جووڵانەوەیە لەگەڵا عادەتدا مرۆڤەكان دروستدەكات.
"بۆ نموونە ئێمە هەموومان (هەناسە) هەڵدەمژین و عادەتمانكردووە بە هەناسەهەڵمژینەوە، بەڵام نازانین شێوەی راست بۆ هەناسەهەڵمژین كامەیە..! لەم قوتابخانەیەدا مرۆڤەكان فێردەكەن چۆن بە راستودروستی (هەناسە) هەڵمژین.." جابۆیە هەركەسێك پێدەنێ بەوشتانەی عادەتی پێوەگرتووە و فەرامۆشیاندەكات" بۆشایی و دەروازەیەكی بۆدەكرێتەوە بە جیهانی رۆح و سەیر و سلوكدا دەبێتە خاوەنی شتگەلێكی باش كە دەرئەنجامێكی باش و چاكی دەبێت و بەهایەكی مەزنی دەستدەكەوێت، ئەوەی كە دەڵێن، وازهێنان لە عادەت بەختەوەرییە:
هەرچ خلاف امد عادت بوود
قافلە سالار سعادت بوود
هەرلەبەرئەمەش (داریوش ئاشوری) دەڵێت: "عادەت وا لە شتەكان دەكات بێبایەخ بن، مرۆڤ كە بە دەستوری عادەت بژی بەرامبەر هیچ شتێك سەرسامنابێت و لەهیچ شتێك رانامێنێت. ئێمەی مرۆڤ بەبێ ئەوەی ئاگامان لە خۆمان بێت بەبەردەوامی لە پەنجەرەی عادەتەوە دەڕوانین بۆ شتەكان، ئێمە هەمیشە بە چاویلكەی عادەتەوە لە بارینی بەفر دەڕوانین. بۆیە هەرگیز ناتوانین لەبەرامبەر كڵۆیەك بەفرەوە رابمێنین و وەك خۆی بە سادە و دڵێكی سپییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین. جگەلەوەی مرۆڤەكان لە سەردەمی بەرزبوونەوەی دووكەڵی كارگەی ئاسنەكاندا زیاتر دڵیان بووە بە جێگەی نیشتەجێبوونی رق و هەوەسی شەڕ، عەبایی عادەتیش بەجۆرێك هەستی نەرمیی و دەرك و پەیبردن بە جوانییەكانی یەكەم نیگای دابارینی (بەفر)ی لێوەرگرتوونەتەوە ناتوانن بەیانییەكی زستان لە خەو راپەڕین و بەدەم ئیحساسێكی سپییەوە بڵێن*:
بە خۆر بڵێن با جارێ سەرنەدا،
كڵۆ بەفرەكان ئەمشەو گەشتوون،
چاویان بە رۆشنایی فێرنەبووە
پشووئەدەن.
كاتێك هاتیت، نەرم پێدانێ، با
رانەچڵكێ میوانی شەو
نەبێ بە ئاو، لەناو خەوا بە دەنگی پێبوو.
ئەوە عادەتە، هەموو ئێمەی فێركرد لە وەرزی بەفرباریندا بڕۆین بۆ شەڕەتۆپەڵا و لە وەرزی زاوزێی ماسییەكاندا بڕۆین بۆ راو و لەهاوینیشدا ئارامیی جۆگەیەك بە (شڵپو هوڕیی) مەلەكردن بشێوێنین. لە وەرزی خەزاندا نەهێڵین بۆ ساتێكیش گەڵاكان لەسەر زەوی سرەوتبكەن و لە سەفەری نێوان (درەخت و زەوی)دا پشوویەكبدەن، یەكسەرە گسكیاندەدەین و لەناو (حاویەیەكدا) بەڕێیاندەكەین بۆ گۆڕستانی سووتاندن**:
هەر دارەكان بۆ سەفەری گەڵاكانیان
ئاخ و داخ هەڵناكێشن!
زەویش هاوڕێ و هاوخەمیانە،
لەلایەكەوە خەمیەتی و
لەلایەكەوە حەیرانە.
حەیرانی رەنگ و بۆیانە،
شەیدایی دەنگی نەرمی خشەی كاتی وەرینیانە،
عاشقی چرپە و لارەلاری نیشتنەوەیانە!
پەروانەی دەوری شەمع و
رەنگی زەردبووی پایزیانە.
خەفەتی بەدەم باوە رۆشتن و
لەسەر تاشەبەرد كەوتن و لە سەرمایی شەوا
خەوتنیانە،
بۆیە بە دڵا نزادەكا و ئامێزی دەكاتەوە،
با گەلاكان نەرمنەرم ڵا ببنەوە،
مەنزڵی كۆن جێ‌بهێڵن و
لەسەر كۆشی ئەم - زەوی- سەربنێنەوە.
ئالێرەدا، ئەوەی (سوهراب) ناویلێدەنێت (تەپوتۆزی عادەت) بەڕوونی دەردەكەوێت و هەستیپێدەكەین كە بەڕاستی ئێمە تەپوتۆزی عادەت بەرچاوی تەڵخكردووین و رێگەماننادات لە شتەكان تێبگەین و تێبفكرێین!
دستشان را نرساندیم بە سرشاخە هوش
جیبشان را پر عادت كردیم. (سورە تماشا)
واتە: دەستیانمان نەگەیاندە سەر لقی هۆش
گیرفانیانمان پركرد لە عادەت
ئەوە عادەتە سنوور و مەودا لەنێوان مرۆڤ و شتەكاندا دروستدەكات و دەبێتە رێگرمان بۆ چوونەناویانەوە و لەگەڵیاندا ژیان. عادەتكردنی ئێمە بە ژیانی ئەم دونیایەوە بووەتە هۆكارێك بۆ كردنەوەی ئازار و ناڕەحەتی و ترسێكی نەبڕاوە. ترس لەهەموو شتێك و نائارامی بەرامبەر بەهەموو شتێك و هەموو هۆكارێك!
عادەت و ترس ئێمەیان جۆرێك پەروەردەكردووە، لە مانەوەمان و لە مردنیشمان دەترسین، ئەگەر دەمێنیتەوە رۆژێك واهەستدەكەین، جارێ زووە و ئەگەری مردنمان دوورە. بەبێ ئاگایی هەست بە ناڕەحەتی و ترس و بیم دەكەین! خۆ ئەگەربێتو هەواڵی ئەوەمان پێبدەن بەیانی یاخود چەند مانگێكیدیكە دەمرین لەترساندا دەكەوینە گیانەڵا و زەندیقمان دەچێت!
ئالوودەبوونمان بە ژیانەوە دەرگایی لەناوبردنێكی ئارام و لەسەرخۆی لێكردووینەتەوە، تەنها ئاگامان لەوەیە رۆژەكانی گەورەبوونی خۆمان بژمێرین و وەرز و ساڵا بخەینەسەر تەمەنمان، بێئاگا لەوەی گەورەبوون "ژەهرێكە تنۆكتنۆك دەڕژێتە تەمەنمانەوە"، ئەوە (سوهراب)ە دەتوانێت دەركی ئەم عادەت و گەورەبوونە بكات:
بەڵام ناوبەناو
ئاوازی نامۆی گەورەبوون
خۆی لە جومگەی ناسكی چێژەوە
دەئاڵاند.
ئەژنۆی باڵابوون
خۆڵاوی دەبوو. (لە ئاوەكان بەولاوە)
ئاخر، ئونسگرتنی ئێمە بەم دونیایەوە و عادەتكردنمان بە ژیانەوە هەمیشە ئێمە بەرەو نامۆبوون و نائارامی پێشڕەودەكات! (ناسری سوبحانی) دەڵێت: "ئەم دونیایە دوو سیفاتی هەیە كە بەبەردەوامی مرۆڤەكان نائارامدەكات، ئەگەربێتو لە خۆیان و ئەركیان تێنەگەن، واتە ئەگەر لەو عادەتە هەڵنەیەن كە فێریكردوون (چەندیان هەبێت)، نەك (چەند هەبن) ئەوانیش:
یەكەم: شتەكانی ئەم دونیایە، بۆ نموونە (پارە) هەمیشە ترسی ئەوە دەدات بە مرۆڤەكان، بەردەوام لە خەمی ئەوەدا بن زۆر پەیدابكەن و پارێزگاریلێبكەن. كەسێك نەیەت و لێیانبسێنیت یاخود بارودۆخێكی تەنگەژێی ئابووری سەرهەڵنەدات و ئەم ئیفلاسبكات و بێپارەبكەوێت، بۆیە دەبینیت بەردەوام نائارامی و عەوداڵی پەیداكردنی پارەیە و خۆی و ژیانی لەبیرچووەتەوە.
دووەم: سیفەتەكەیتری ئەم ژیانە ئەوەیە، ئەگەربێتو لە ترسی یەكەم رزگاریببێت و بەهەر هۆكارێك بووە ئەوەندە پارەپەیدابكات، ئەگەر تەواوی بانقەكانی دونیا ئاگربگرن و هەرچی كارگەی دروستكردنی پارەیە ژێراوژوورببن ئەم زیانی لێنەكەوێت و ترسی نەمێنێت و كەسێك نەیەت پارەكانی لێبستێنێت، ئەوا هەرگیز ناتوانێت لەوە دڵنیابێت، كە رۆژێك ئەم لە دەست (پارەكە) نەستێنن! واتە هەرگیز ناتوانێت كارێكبكات نەمرێت و رۆژێك بێت مردن یەخەینەگرێت و ئەم لە چنگی پارەكان وەرنەگرێتەوە! بۆیە بەمپێیە ئەو مرۆڤانەی لە عادەتی پەیداكردنی پارە و یەك دیوی بینینی شتەكاندا ژیان دەگوزەرێنن ناتوانن ئارام و ئاسوودەبن! بەڵام كاتێك تەماشای شیعرەكانی (سپهری) دەكەین و بە ئاوازێكی سكوتەوە بە ناو لق و پۆپی دێڕەكاندا شۆڕدەبینەوە بۆماندەردەكەوێت (سوهراب) بریتییەلە شاعیرێكی هەڵهاتوو لە عادەت.
شاعیرێك لێوانلێو لە راكردن لە خووگرتن بە شتەكانەوە و دەربازبوون لە دووبارەبوونەوەی ساتەكان و خۆدزینەوە لە عورفی كۆمەڵگا، واتە (سوهراب سپهری) هەڵگری گەورەترین پەیامی ئاسمانی و مرۆڤایەتی بوو، كە ئێمە فێردەكات با لە عادەت هەڵبێین و لەبەردەم باراندا تەپوتۆزی عادەت لە خۆمان بكەینەوە و چاوانمان شۆین و جۆرێكیدیكە بڕوانین. "ئەگەر بەچاوی رابردووەوە (لە عادەتەوە) بڕوانینە شتێك ئەوا وەكو پێویست ئەو شتە نابینین، ئەو دەمە بە چاو و زەینی ئەوانەوە كە تۆزی سەدە و رۆژگاریان لێنیشتووە حوكمی باشی و خراپی بەسەردا دەدەین. میراتی حەوت هەزار ساڵە كە پڕە لە خۆشەویستی و رق بەسەر ئەوشتەدا دەسەپێنین بەبێ هیچ هۆ و ئەنگیزەیەك و تەنها بەمەبەستی پەیڕەوكردن لە عورف و عادەت (ئەسپ بە حەیوانێكی نەجیب) دەزانین و (داڵا) بە ناشیرین لەقەڵەمدەدەین".
من نازانم؟!
بۆچی دەڵێن: ئەسپ حەیوانێكی نەجیبە،؟ كۆتر جوانە.
بۆ كەس لە قەفەزی خۆیدا داڵا راناگرێت.
وێنجە چی لە گوڵاڵە سوورە كەمترە
دەبێت چاوانمان بشۆین،؟ بەجۆرێكیدی بڕوانن. (دەنگی پێی ئاو)
ئا ئەم خاڵەیە (سوهراب)ی ناڕەحەتكردووە و هەمیشە بەگومانەوە دەڕوانێت و بانگی خەڵكی دەكات لە تەپوتۆزی عادەت خۆیان دابماڵن، تاوەكو ئەوانیش بتوانن دیوەكەیتری شتەكان ببینن، ئەو دیوەی عارفەكان دەڵێن، هێندە فراوانە ئەوەی ئێستا لەبەرچاودایە هەر هیچ نییە!
تەپوتۆزی عادەت هەمیشە وا لەسەر رێی روانینمان.
هەمیشە دەبێ بە هەناسەی تازەوە رێبكەین و فووبكەین.
تا روخساری دێرینی (مەرگ) پاكپاكبێتەوە. (موسافیر)
سروش دەڵێت: پێغەمبەران خەڵكیان فێركردووە كە لەوێدا پەردەی بێئاگایی و پەردەی عادەتی بێئاگایی هێنەریان بدرێتێ و لایبەن و ژیانی خۆیان بكەنە ژیانێكی شیاو و هەڵسەنگێنراو یادكردنەوەی مەرگ یەكێكە لەو شتانەی پێچەوانەی عادەتە. ئێمە بەجۆرێك گرفتاری ژیانین كەمتر یادی رۆشتن دەكەینەوە. بۆ ئێمەی مرۆڤ جیهان جێگەی مانەوەیە، نەك جێگەی لەناوچوون، بەڵام عادەتگرتن بە ژیان ئێمەی دووچاری ئەم بێئاگاییە كردووە. كەواتە دەزانین رۆشتن بۆ ئەوانیدیكەیە و رووداوێكە لە پەراوێزی ژیانماندایە، نەك لە خودی ژیانماندا…"، بەڵام ئێمە كاتێك (سوهراب) دەخوێنینەوە، هەست بەوەدەكەین كە (مەرگ) لەپەراوێزدا نییە و شتێكە لە خودی ژیاندا، بەڕای ئێمە، ئەگەر (سوهراب) هیچ شتێكی لەبارەی (سادەیی مەرگەوە) نەگوتایە و بە دیوێكیدیكەی ژیانی تەماشاینەكردایە و لەشیعرەكانیدا باسینەكردبایە، ئەوا ئێمە هەر دەمانتوانی ئەم ئەنجامە بەدەستبهێنین و بڵێین: سوهراب لەگەڵا مەرگدا گەمەی هەبووە، هەروەك چۆن لەگەڵا ژیان و شتەكانی ناوژیاندا گەمەی هەبووە، چونكە هەڵهاتنی سوهراب لە (عادەت) باسێكە گومانهەڵناگرێت، دەی كەوابێت هەڵهاتن لە ئولفەتگرتن بە دونیاوە دەكاتە سادەڕوانینە مەرگ و لەمەشەوە مامەڵەی سوهرابمان بەرامبەر بە مەرگ بۆ دەردەكەوێت.
لە كۆتایدا، ئێمەش وەك (سوهراب) دەڵێین، ئەوە ئێمەین عادەتمانگرتووە بە دوژمنایەتیكردنی یەكترییەوە و سێبەر و لقەكان دەفرۆشین و گەڵایەكیش هەبێت ئێمە نەخرۆشێین:
من نەمدیوە دوو سنەوبەر دوژمنی یەكبن،
من نەمدیوە داربییەك سێبەری خۆی بە زەوی بفرۆشێ،
نارەوەن بە خۆڕایی لقی خۆی بە قەلەڕەش دەفرۆشێ،
لەهەركوێ گەڵایەك هەیە، خرۆشان شكۆفەئەكا.
(دەنگی پێی ئاو)
•••
پەراوێزەكان:
*) ئەم بەیتە شیعرییە، شیعری نووسەرە و تائێستا بڵاونەكراوەتەوە.
**) ئەم بەیتە شیعرییە، شیعری نووسەرە و تائێستا بڵاونەكراوەتەوە.
ئەو سەرچاوانەی سوودیانلێوەرگیراوە:
1. د، عەبدولكەریم سروش: چییەتی مەرگ؟، و. موسعەب ئەدهەم زەڵمی، چاپی یەكەم، چاپخانەی سایە، سلێمانی 2009.
2. عاشق هەمیشە تەنیایە (ژیان و شیعری سوهراب سپهری)، و. ئازاد بەرزنجی، چاپی یەكەم، سلێمانی 2006.
3. تەحسین حەمە غەریب: پێغەمبەرناسی، چاپی یەكەم، سلێمانی 2010.
4. سەروەت عەبدوڵڵا: كاك ئەحمەدی موفتی، هەوڵێك بۆ ناساندنی بەشێك لە بۆچوونە پەروەردەی و فكری و فەلسەفییەكان، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی 2011.
5. ئەلبێرت كامۆ: گیلۆتین، و. سامان عەلی حامید، بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بلاوكردنەوەی سلێمانی، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2011.
6. قیصر امین پور: دستور زبان عیشق، چاپ نهم، انتشارات مروارید، تهران، 1388.
7. هەشنگ حسامی: كار ما نیست شناسائی راز گل سرخ، سهراب سپهری، (باغ تنهایی)، بە كوشش سیاهپوش، چاپ دهم، مۆسسە انتشار نگاه، تهران، ایران، 1385.
8. ئەكرەم عەنەبی: مردن، دەرگایەك بەڕووی گەورەبووندا، گۆڤڤاری هەژان، ژمارە 13، 2005.
9. داریوش ئاشوری: راوچی ساتەكان، عاشق هەمیشە تەنیا، (ژیان و شیعری سهراب سپهری)، و. ئازاد بەرزنجی، چاپی یەكەم، سلێمانی 2006.
10. سهراب سپهری: حجم سبز، كتابخانە ملی ایران، تهران، 1382.
11. ئازاد رەئوف، مەولانای رۆمی، چاپی یەكەم، رانیە، 1985.
|
|
4581
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Friday, June 5, 2015
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|
govari koch| All rights reserved © 2010