KOCH MAGAZINE..

هەڵوێستی توركیا
لە فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق
ی. سەرپەرشتیار: وەسمی محەممەد ئەلشمەری ی. توێژەر: محەممەد حازم حامید
وەرگێڕانی: حەسەن حسێن
لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی بیستەوە كە دۆزێ‌ كورد سەریهەڵدا، توركیا هاودەردی عێراق بووە لە ئاریشەكانی پرسی كورد، هەر ئەو مەترسییانەی لەوپرسەوە بەرهەمهاتن هۆكاربوون بۆ بەیەكگەیاندنی سیاسەتەكانیان تا كاریگەرییە نەرێنییەكانی ئەم دۆزە لەسەر ئاسایشی نەتەوەییان كۆنترۆڵابكەن. لە چەندین قۆناغی مێژووی ئەم دەوڵەتەشدا ‌و سەرباری خۆپارێزیی تەحەفوزاتی توركیا لەبەرامبەر ئەو ئۆتۆنۆمییەی عێراق بە كوردەكانی خۆیی بەخشی، هاوكاری زۆری یەكدییان كردووە ‌و پەیوەندییان هەر بەردەوامبوو ئەوەش بەهۆی قەبارەی ئەو بەرژەوەندییە ئابووری ‌و سیاسییانەی كە هەردوو دەوڵەتەكەی بەیەكەوە بەستووەتەوە ‌و لەبەرچاوگرتنی توركیا بۆئەو دۆخەی كەوای لە عێراق كرد بەیاننامەی ئۆتۆنۆمی ساڵی 1970 بخوێنێتەوە كە ئەمە بەسەرەتا ‌و ناوكۆكەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی دەژمێردرێت لە ئاییندەی عیراقدا. لەڕاستیدا ترسی توركیا لە دابەشبوونی عێراق ‌و بوونی حكومەتێكی دیفاكتۆی كوردی لە باكوورەكەی لە هۆكارە سەرەكییەكان بوون بۆ بەشدارینەكردنی ئەو دەوڵەتە لە داگیركردنی عێراق ‌و روخاندنی رژێمە سیاسییەكەی لە ساڵبی 2003، رووداوەكانی دواتریش هەقانییەتی ئەو ترسەیان سەلماند. لەبەرئەوەی داگیركردنی عێراق پاڵینا بەكوردەوە بۆ دەركەوتنیان لەسەر شانۆی سیاسی ‌و خواستەكانیشیان بۆ فیدراڵیزم ‌و گەڕاندنەوەی كەركوك ژیایەوە، ئەمەش وەك رێخۆشكردنێك بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی ‌و پێكهێنانی دەوڵەتە چاوەڕوانكراوەكەیان. گرنگی توێژینەوەكە: گرنگی توێژینەوەكە لەوەدایە كە توركیا پرسێكی ناوخۆیی عێراق (فیدراڵیزم) بە هەڕەشەیەك بۆ ئاسایشی نەتەوەیی خۆی دەزانێت ‌و چارەسەركردنیشی تەنها پەیوەندی بەعێراقەوە نییە، بەڵكو بە مافی خۆیی دەزانێت كە بەشداربێت لە دیاریكردنی ئەوچارەسەرەدا، لەگەڵا ئەوەی ئەوە پرسێكی ناوخۆیی عێراقییە، بەڵام دەستێوەردانی لەلایەكەوە پێشێلكردنێكی پرەنسیپەكانی نەتەوەیەكگرتوووەكانە لە سۆنگەی چەمكەكانی دنیای بەرلە كۆتایی جەنگی سارد. لەلایەكیدیكەشەوە ئەو دەستوەردانە دژی ئاراستە نوێیەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە لەدوای كۆتایی جەنگی ساردەوە ‌و لەژێر چەتری ئەمریكادا گرتوویەتییەبەر ‌و جەخت لەسەر مافی كەمینەكان دەكاتەوە لە دەربڕینی تایبەتمەندییەكانیان ‌و مافیان لە دیاریكردنی چارنووسیاندا.
گریمانەی توێژینەوەكە: گریمانەی توێَژینەوەكە ئەوەیە كە توركیا بەتوندی فیدراڵیزمی كورد لە هەرێمی كوردستان ـ عێراق رەتدەكاتەوە ‌و دانیپیادانانێت لەبەرئەو مەترسییە سیاسی ـ ئاسایشی ‌و ئابووری ـ كۆمەڵایەتییانەی كە دەیخاتەسەر ئاسایشی نەتەوەیی توركی، سەرباری ئەوەی توركیا پێیوایە فیدراڵیزمی كوردی هۆكارێكی كاتییە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی لە باكووری عێراق.
كێشەی توێژینەوەكە: لەم توێژینەوەیەدا هەوڵدەدەین وەڵام بە سێ پرسیاری سەرەكی بدەینەوە ئەوانیش: هەڵوێستی دامەزراوەی سەربازی چییە؟ ئەی هەڵوێستی پارتە سیاسییەكان چییە؟ لەبارەی فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانەوە، بەوهۆیەی ئەم دوانە بنەمای رژێمی سیاسیین كە ئامانج ‌و ئامڕازەكانی سیاسەتی دەرەكی دەستنیشاندەكەن، پاشان بۆچی توركیا فیدراڵیزم لەعێراقدا رەتدەكاتەوە، واتە ئەو مەترسییانە چین كە توركیا پێیوایە بەدامەزراندنی فیدراڵیزم لەعێراقدا رووبەڕوویان دەبێتەوە؟..
میتۆدی توێژینەوەكە: لەم توێژینەوەیەدا پشت بە میتۆدی شیكاری بەستراوە وەك میتۆدێكی بنەڕەتی توێژینەوە، میتۆدی وەسفی ‌و مێژوویشیی بۆ زیادكراوە.
هەیكەلی توێژینەوەكە: توێژینەوەكەمان كردووە بە سێ بەندەوە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكانمان: یەكەم: هەڵوێستی دەزگای سەربازی لە فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق، دووەمیش: هەڵوێستی پارتە سیاسییەكانی توركیا لەمەڕ فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستان، سێیەمیش: مەترسییەكانی فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق لەسەر توركیا. بەندی یەكەم هەڵوێستی دەزگای سەربازی لەمەڕ فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستان كێشەی كورد بە یەكێك لە گرنگترین ئەو كێشانە دەژمێردرێت كە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا رووبەڕووی توركیا دەبێتەوە ‌و ئەگەری ئەوەشی لەبەردەمدایە بۆئەوەی لەئاییندەدا زۆر گەورە ‌و قەبەببێتەوە، لەبەرئەوەی لە ناوخۆی كۆمەڵگەی توركیدا وەك گرفتێكی راستەقینە چاویلێدەكرێت. روونیشە كە لە رۆژانی ئیمپراتۆریای عوسمانییەوە ‌و پاش دامەزراندنی كۆماری نوێی توركیا لە ساڵی 1923 لەسەر بنەمای نەتەوەیی توركی ‌و لە سەردەمی فرەحیزبیشدا لە كۆماری توركیا، سیاسەتەكان سەربارەت بە كێشەی كورد وەك خۆی مایەوە ‌و دووبارەبووەوەی سیاسەتەكانی عوسمانییەكان ‌و مستەفا كەمال ئەتاتورك (1) بووە. توركیا وەك تێكدەر سەیری كورد دەكات كە ژێرخانی وڵاتیان وێرانكردووە ‌و ژیانی ئابوورییان پەكخستووە، بۆیە هەرشتێك پەیوەندی هەبێت بە كورد ‌و چارەنووسیان ‌و مافەكانیانەوە بەهەڕەشەیەك دەزانرێت بۆسەر ئاسایشە نەتەوەییەكەی ‌و شڵەژانێكی راستەقینەی سەقامگیرییەكەیشی. هەربۆیە توركیا سەرسەختترین نەیاری بەخشینی مافە بە كورد، جا لەهەرشوێنێك بن، دەكرێت تێبینی ئەوەش لەودەستوورانەدا بكرێت كە لە ساڵانی 1924، 1961‌و 1982دا دەرچوون كە هیچ دەقێكیان دەربارەی مافەكانی كورد تیانەهاتووە یا بە دەقێك وەك نەتەوەیەكی جیاواز لە نەتەوەی تورك بناسێنێت، بەڵكو میلەتی توركیایان وەك یەك میللەت ئەژماركردووە كە هیچ نەتەوەیەكیتری تیانییە،(2) هەر لە سۆنگەی تێگەیشتنی ئەتـاتوركی دامەزرێنەری كۆمارەوە بۆ نەتەوە نكۆڵی لە گروپە نەژادییەكانی جگەلە تورك كراوە.(3) ئەتاتورك پێیوابوو كە نەتەوە لەسەر بنەمای ئایین یا نەژاد پێكنایەت بەڵكو لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون ‌و دڵسۆزبوون بۆ وڵات دادەمەزرێت. بۆیە مامەڵەی دەسەڵاتدارانی تورك لەگەڵا كێشەی كورددا رەنگدانەوەی ئایدۆلۆژیای رەسمی (كەمالیزم) بوو سەبارەت بە پرسی كورد لە توركیا بەوەی كێشەی كۆمەڵێك یاخی ‌و خوێنڕێژە كە لەژێر چەتری پارتێكدا كۆبونەتەوە كە توند وتیژی ‌و تیرۆری كردووەتە ستراتیژیی خۆی ‌و بەم پێیەش چارەسەری ئەم كێشەیە بە ریشەكێشكردنی رەگەكانی تیرۆر ‌و بنبڕكردنی چەتەكان دەبێت لەڕێگەی هێزی سەربازییەوە.(4) یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی كێشەی كورد لەتوركیادا خۆی لەدواكەوتوویی ئابووری دانیشتووانی كورد ‌و گەشەی خاوی ژیانی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و كەلتوری ‌و رەتكردنەوەی مافە نەتەوەییەكانی كورددا دەبینێتەوە. لەگەڵا ئەوەشدا گشت ئەو چارەسەرانەی كە لەلایەن سیاسەتمەدارانی توركەوە، لە پلە وپایەی فەرمیدابن یا نافەرمی، دەخرانەڕوو تەنها یا لە چوارچێوەی پێشكەشكردنی پرۆژە ‌و پێشنیاری ئابووری ‌و كۆمەڵایەتیدا بوون بۆ پێشخستنی ناوچەی كوردان یا چارەسەرگەلی كاتی ‌و تەكتیكی بوون بەمەبەستی بواردان بە دەسەڵات تا خۆی جێگیربكات یاخود بانگەشەی هەڵبژاردن ‌و گەمەی دەنگدان بوون.(5) روانینی ناسیونالیزمی توركی ‌و دەوڵەتی توركیا بۆ هەر پرسێك كە پەیوەندی بە چارەنووس ‌و مافەكانی كوردەوە هەبێت رەهەندگەلی نیمچەناڕۆشن وەردەگرێت، لەبەرئەوەی بە هەڕەشەیەكی دەزانێت بۆسەر ئاسایشە نەتەوەییەكەی ‌و هەروەها مەترسییەكی راستەقینەش بۆسەر سەقامگیرییەكەی، نەك هەرئەوە بگرە لەووڵاتانەی كوردیان تیایە توركیا لەهەموویان زیاتر نەیاری مافەكانی كوردە، لەبەرئەوەی ئایدۆلۆژیای توركی لەسەر گریمانەیەك دامەزراوە كە دەڵێت كورد لەسەر زەوی بوونی نییە، ناوەندەكانی بڕیاری سیاسیش بەدرێژایی زیاتر لە حەفتا ساڵا كاریان بۆ دووبارەكردنەوە ‌و چەسپاندنی ئەو وتەزایەیە كردووە، تا ئەوەی بووە راستییەك كە ناكرێت بەدرۆبخرێتەوە ‌و هەمووانیش بوونە (گەلی توركیا)یەك كە كوردی تێداتوایەوە. ئیدی وایلێهات هەر هێنانەئارای كورد ‌و هەبوونیان بە پیلانێك سەیربكرێت كە مەبەستی تێكدانی یەكپارچەیی خاكی توركیا ‌و ئاسایشەكەی ‌و سەربەخۆیی ‌و سەروەرییەكەیەتی، ئیتر چۆن باسی مافەكانیان بكرێت، نەخواسمە ئەو بەڵگەنامە ‌و رێكەوتننامانەی بەم دواییانە ئاشكراكران ئاماژە بۆ ئەوەدەكەن كە توركیا هۆكاری راستەقینە بووە بۆ شكستی رێكەوتنی كوردان لەگەڵا حكومەتەكانی ئەو دەوڵەتانەی كوردیان تێدایە.(6) دامەزراوەی سەربازی توركی وەك پاسەوانی پرەنسیپەكانی ئەتاتوركیزم، هەڵوێستێكی توندی لەهەنبەر دۆزی كورد بەگشتی ‌و فیدراڵیزم بەتایبەتی ‌و هیچ دەرفەتێكیش لەدەستنادات بۆ دژایەتی ‌و سەركوتكردنی توند ‌و بێسنووری هەر چالاكی یا بزاڤێك كە لە جوووڵانەوەی كوردەوە دەربكەوێت، ئەم دامەزراوەیە لەپاڵیشیدا راست ‌و چەپی توركی پێیانوایە كە پرسی كورد بەگشتی نابێت دەستی بۆببرێت ‌و چەك چارەسەر ‌و وەڵامە بۆ دۆزی كورد.(7) بۆنموونە ساڵی 1981 ژەنراڵا كەنعان ئیڤرین رایگەیاند: "هەر رەوتێكی جووداخوازی بێبەزەییانە دەپلیشنێرێتەوە، كوردان هەن، بەڵام رێگەیاننادەین وڵات دابەشبكەن ‌و ئەوان ناتوانن هیچمان لێبسێنن". ئەمەش مانایوایە توركیا هێشتا كێشەی كوردەكانی بە كێشەیەكی تیرۆریستی دادەنێت ‌و لە روانگەی بژاردەی ئاسایشی ‌و سەربازییەوە مامەڵەی لەتەكدا دەكات ‌و وەك پرەنسیپێك رازینابێت بە بەخشینی هەر ئەندازەیەك لە ئۆتۆنۆمی لەكاتێكدا ئامادەیە بچێتە هەر رێكەوتن ‌و دانوسانێك ‌و ئۆپەراسیۆنێكی سەربازییەوە بۆ كۆتاییهێنان بە پارتی كرێكارانی كوردستان.(8) توركیا هەوڵی عێراق ‌و ئێرانیشی خستەگەڕ بۆ كۆتاییهێنان بە جوووڵانەوەی یاخیبوونی كورد لە ناوچەی باشوووری رۆژهەڵاتی توركیا ‌و بەڵێنیشی لە هەردووكیان وەرگرت بۆ هاوكاریكردنی توركیا لەپێناوی كۆتاییهێنان بە بوونی كورد لە ناوچە سنوورییەكان.(9) هەر لە سەرهەڵدانی بزاڤە چەكدارییەكانی كوردەوە لە توركیا ‌و ئێران، لە بیست ‌و سییەكانی سەدەی رابردوو ‌و تێگەیشتنیان لە خەونەكانی كوردانی وڵاتەكانیان بۆ سەربەخۆیی، دەستیانكردە هاوكاریكردنی یەكتر، سا بەشێوەی هاوپەیمانێتی بێت یا هاریكاری لەبواری ئاسایشدا، ئەم دوو دەوڵەتە لە ساڵانی 1926‌و 1932دا چەندین رێكەوتننامە ‌و هاوئاهەنگی دووقۆڵییان ئەنجامدا كە بەگوێرەی ئەو رێكەوتنانە توركیا بە هاوكاری هێزەكانی ئێران توانی جوووڵانەوەكانی كورد كپبكاتەوە.(10) لە شەڕی عێراق- ئێراندا توركیا سوودی لە بێلایەنیی خۆی وەرگرت ‌و هاریكاری عێراق ‌و ئێرانیشی بۆ بەرەنگاربوونەوەی جووڵانەوەی كورد مسۆگەركرد. لە ساڵی 1984 توركیا رێكەوتنێكی ئاسایشیی لەگەڵا عێراقدا مۆركرد كە بەگوێرەی ئەوە دەستیكرایەوە بۆ بەكارهێنانی هێزی سەربازی ‌و فڕۆكەكانی لەناو خاكی عێراقدا بۆ راوەدوونانی چەكدارەكانی "پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا".(11) لێرەدا خاڵێكی گرنگ هەیە پێویستە ئاماژەیپێبكەین ئەویش سنووربەزاندنی بەردەوامی توركیایە بۆ ناوچەی باكووری عێراق بۆ راوەدوونانی چەكدارەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان كە وایلێهاتووە بووەتە ئۆپەراسیۆنی سەربازیی رۆتینی، ئەم ئۆپەراسیۆنانە بوونەتە فشارێكی سیاسی ‌و سەربازیش لەسەر عێراق.(12) ساڵی 1997 توركیا زنجیرەیەك ئۆپەراسیۆنی زەمینی ‌و ئاسمانیی فراوانی لەناو خاكی عێراقدا ئەنجامدا ( ئۆپەراسیۆنی پۆڵا 1997) كە كەوانەیەكی فراوانی گرتەوە هەر لە چیاكانی زاخۆ ‌و رۆژئاوا لەسەر سنووری سوریاوە ‌و بە قووڵایی نزیكەی 100 – 200 كم لەناو خاكی عێراقدا كە هێندەی نەمابوو بگاتە هەولێر ‌و موسڵا، تا چیاكانی لۆلان لەسەر سنووری ئێران، پاساوەكەیشی جگەلە وێرانكردنی بنكەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان، ئەوەبوو كە لەسەر داوای مەسعود بارزانی هاتووە ‌و بەردەوامیش دەبێت تا ئەوكاتەی بارزانی كۆنترۆڵی تەواوی ناوچەكەی دەكات. ئامانجی توركیا لە هاریكاریكردنی بارزانی لە چوارچێوەی (ئۆپەراسیۆنی پۆڵا 1997)‌و هاوكاریكردنەكانیتری دواییش ئەوەبوو كە رێ لە بارزانی بگرێت لە پەیوەندییەكانی لەگەڵا حكومەتی عێراقیدا دەستپێبكاتەوە، ئەمەش بەڕوونی بەلێدوانەكەی نوێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان لە توركیا (سەفین زیا)ەوە (پێدەچێت مەبەستی سەفین دزەیی بێت و.ك) دیارە كە لە ئەنكارا رایگەیاند "دوای ئەوەی لەسەر بانگهێشتكردنی هێزەكانی توركیا بۆ هاتنەناو باكووری عێراقەوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵا حكومەتی عێراقیدا ئاڵۆزبووە، پارتەكەی گشت پەیوەندییەكانی لەگەڵا حكومەتی ناوەندی بەغداد بچڕاند".(13) هەروەك سەركردەی هێزەكانی وشكانی توركیا لە ساڵی 2005 باسی لەوەكردەوە كە هاتنی چەكدارانی كورد لە باكووری عێراقەوە بۆ ناو توركیا بۆ ئەنجامدانی چالاكی سەربازیی بەشێوەیەكی بەرچاو زیادیكردووە،(14) ئەمەش تێڕوانینی گوماناویی ‌و ترسی توركی نیشاندەدات لە رۆڵی دەرەكی لەم كێشەیەدا، هەرئەمەش پاڵینا بەتوركیاوە تا هەمئاهەنگی لەگەڵا ئەو دەوڵەتانەی دراوسێیدا بكات كە كوردیان تیایە بۆ گەمارۆدانی هەر چالاكییەكی سیاسی یا چەكداریی كورد كە لە وڵاتانی دراوسێوە بێت. بۆیە توركیا ‌و سوریا ‌و ئێران رێككەوتوون لەسەرئەوەی كوردستانی عێراق وەك خەمێكی هاوبەشی خۆیان سەیربكەن ‌و لەسەر بنەمای ئەو رێكەوتنەشەوە كۆبوونەوەی سێ قۆڵی وەرزیی لە پایتەختەكانی هەر سێ وڵاتدا ئەنجامدرا لەوانەش كۆبوونەوەی دیمەشق لە ساڵەكانی 1991‌و 1994، هاتنی هێزەكانی توركیاش بۆ ناو كوردستانی عێراق دەستدرێژیكردنێك بوو بۆسەر مافەكانی سوریا ‌و ئێران، چونكە ئەگەر ئامانجی گەورەی توركی نەبووایە، ئەوا توركیا رێگەی بەخۆی نەدەدا بۆ ئەنجامدانی ئەم دەستدرێژییە كە شێوەی داگیركردنی سەربازی وەرگرت،(15) نەجمەدین ئەربەكانی سەرۆكوەزیرانیش "زیاد لەپێویست لە نزیكبوونەوەی ئۆپەراسیۆنەكە لە سنوورەكانی ئێران"(16) خۆی پاراست . سیاسەتی دەرەوەی توركیا بەرفەرمانی پرەنسیپی "ئاشتی لەناوخۆ ‌و ئاشتی لە دەرەوە" بوو، بەڵام لە ساڵی 1988‌و دوای كۆتاییهاتنی شەڕی عێراق ئێران، كاتێك بینی توانا سەربازییەكانی عێراق گەشەیانكردووە ‌و هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەی، بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لەوپرەنسیپە وەرچەرخاند، داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە ئەمەی بەهێزتركرد، بۆنموونە سەرۆكی پێشووتری توركیا "تورگوت ئۆزاڵا" ئاماژەی بەوهەڕەشانە كرد كە عێراق بۆسەر دەوڵەتەكانی دراوسێی دروستكردووە و ئاماژەی بە ئەگەرەكانی هێرشی عێراق بۆسەر توركیا لەدوای كوەیتەوە كرد ‌و بڕیاری وڵاتەكەیشی بۆ پشتیوانیكردنی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە شەڕی دووەمی كەنداو بە بڕیارێكی حەكیمانە وەسفكرد. لەگەڵا ئەوەشدا كە هەڵوێستی راگەیەنراوی توركیا لە قەیرانی دووەمی كەنداودا ‌و لە زاری بەرپرسەكانیەوە ئەوەبوو كە داوای لە عێراق دەكرد لە كوەیت بكشێتەوە ‌و قەیرانەكە بە ئاشتییانە كۆتاییپێبهێنێت، بەڵام لەڕاستیدا توركیا هێزێكی ناوچەكە بوو كە لەدوای شەڕی ساردەوە كەوتبووە پەراوێزی بایەخەكانی رۆژئاواوە ‌و لەپێناوی پتەوكردنەوەی گرنگی ستراتیژیی توركیا، هەوڵیدەدا دۆخەكە تا ئاستی بەكارهێنانی راستەوخۆی هێز ئاڵۆزتربكات ‌و گۆڕانكاریی ‌و پێشهاتەكان بخاتەخزمەتی بەدیهێنانی خەونەكانی لەناوچەكەدا، ئەوەبوو قەیران ‌و جەنگی دووەمی كەنداوی قۆستەوە ‌و بەستییەوە بە پرسی ویلایەتی موسڵەوە بەمەش دروشمی "ئاشتی لەناوخۆ ‌و ئاشتی لە دەرەوە"ی تێپەڕاند لەبەرئەوەی بەگونجاوی نەدەزانی لەگەڵا واقیعدا، ئۆزاڵا خۆیشی گەرموگوڕبوو بۆ بەشداریكردنی فیعلی لە وەشاندنی گورزی سەربازیی دژ بە عێراق، بەڵام سەرۆكوەزیران ئەكپۆڵۆت ‌و سەرۆكی گشتی ئەركان ژەنراڵا تۆرمتای دژی بیرۆكەكەی بوون ‌و رێگربوون لە جێبەجێكردنی خەونەكانی ئۆزاڵا، ئەمە جگەلە هەڵوێستی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش كە بۆچوونەكانی ئۆزاڵیان رەتدەكردەوە.(17) روانگەكان لە توركیا ناوچەكەیان بە كەشێكی مەترسیدار دەزانی وەك لەوەی گۆڕەپانێك بێت بۆ بەدەستهێنانی دەرفەتە پێشبینیكراوەكان. بە مانایەك هەوڵەكانی توركیا بۆ چوونەناو تەنگژەكانی ناوچەكەوە كە هەمیشە پەرێزیدەگرتلێیان مەگەر ئەوەندەی هاوپەیمانێتییەكەی لەناتۆدا وایبخواستایە، هەنگاوێك بوو بۆ چارەسەركردنی بۆشاییە ئەمنییەكان ‌و ئەو بەرەنگارییانەی كە ئابڵوقەی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی دابوو.(18) هەربۆیە لە پاییزی 1990ەوە میدیای توركی بایەخیدا بە سەلماندنی ئەوەی (موسڵا ـ كەركوك) هی توركیایە. هەروەك ناوەندە سیاسییەكانی توركیا لەم ئاراستەیەوە دوورنەبوون، لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە نەخشەیەك بكرێت كە ئامادەكردنی درایەپاڵا تورگوت ئۆزاڵا ‌و بە (نەخشەی ئۆزاڵی) ناسرا كە بەپێی ئەو نەخشەیە عێراق دابەشدەبوو بۆ سێ دەوڵەتۆچكە: عەرەبی، كورد ‌و توركمانی لە چوارچێوەی یەكێتییەكی فیدراڵیدا، ئەوەی ئەمەش دەسەلمێنێت، لەدوای ماوەیەك لە بڵاوبوونەوەی نەخشەكە، دەربڕینی (گەلانی عێراق ) لەلایەن ئۆزاڵەوە بەكاردەهێنرا، هەروەها ئەو قسەیەشی لێگوازراوەتەوە: "ئەگەر بەغداد كوەیت بە بەشێك لەخۆی دادەنێت، ئەوا عێراق هەمووی هی عوسمانییەكان بوو"، ئارەزووی ئۆزاڵیش بۆ دابەشكردنی عێراق هەر بۆئەوەبوو ئاسانكاریبكات بۆ دامەزراندنی ئەوەی ناوینا (فیدراڵیزمی ئۆزاڵی) كە بەپێی ئەوە باكووری عێراق (كورد و توركمان) بخاتەسەر توركیا ‌و فیدراڵیزمێكی توركی ـ كوردی (كە ئەمەی دوایی كوردی توركیا ‌و عێراقیش بگرێتەوە) دابمەزرێنێت. بەمەش لەیەككاتدا سێ ئامانجی دەپێكا، یەكەم: موسڵ ‌و كەركوكی دەوڵەمەند بە نەوت بخاتەسەر خۆی. دووەم: رێگری لە دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی لە باكووری عێراق بگرێت. لەهەمانكاتیشدا چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا. ئەوەش كە ئەمە دەسەلمێنێت ئەو كرانەوە وردەوردەیەی تورگوت ئۆزاڵا بوو بەڕووی كورددا، بەوەی رێیدا كوردەكان بە زمانی كوردی بئاخڤن ‌و داوای لێكنزیكبوونەوەی توركیا ‌و كوردانی خۆی كرد ‌و خودی خۆیشی بەشداربوو لەو ئاگربەستەی كە عەبدوڵڵا ئۆچ ئالان بە مانگێك بەرلەمردنی ( ئۆزاڵا) رایگەیاند.(19) توركیا رۆڵێكی گەورەی بینی لە باكووری عێراق بەتایبەت لەنێوان هەردوو پارتە سەرەكییەكەی كوردستان ئەویش لەڕێگەی بەدەستەوەگرتنی داوە دەزووەكانی گەمەكە، جارێك هاوكاری (پارتی دیموكراتی كوردستان)ی دەكرد دژبە (یەكێتی نیشتمانی كوردستان)، جارێكیش دەبووە ناوبژیوان لەنێوانیان ‌و دەستوەردانیش لەهەر ساتەوەختێكدا بۆ رێگرتن لە دروستبوونی هەر قەوارەیەكی سیاسیی كورد لە باكووری عێراق، لەبەرئەوەی ئەمە دەبێتە ناوكۆكەیەك بۆ پێكهێنانی دەوڵەتی گەورەی كوردی ‌و جەرگی یەكپارچەیی دەوڵەتی توركیا دەبڕێت، جگەلەوەی ئەم دەستوەردانە كارتێكی فشاریشە لەسەر عێراق بۆ بەدیهێنانی هەندێك دەستكەوت لێی لەبارەی دۆزی كوردەوە ‌و رێگرتن لەهەر رێكەوتنێكی سیاسی لەنێوان حكومەتی عێراق ‌و كوردییەكاندا یا ئەوەی پەیوەستە بەهەندێك پرسیدیكەی وەك دەستوەردان لە بەرژەوەندی توركمانەكاندا، بەتایبەت كە ئەنكارا رێكخراوەكانیانی داڵدەداوە ‌و پشتیوانیاندەكات. دیمیریڵیش لەكاتی سەرۆكایەتی حكومەتەكەیدا لە چوارچێوەی رۆڵی (پارێزەری كوردان)دا هەندێك لێدوانی لەبارەی بار‌ودۆخی كوردانی عێراقەوەدا. بۆنموونە لە 18ی كانونی دووەمی 1991دا دیمیریڵا هەڕەشەیەكی راستەوخۆی بەدەستوەردانی سەربازی لە (بەرژەوەندی كوردی عێراق) لە عێراق كرد، ئەمەش نیشانەیەك بوو بۆ خەونێكی هەرێمایەتی توركیا كە دەشێت سنووری نەبێت، پاساوێكیش بوو بۆ خانەگومانی لە نیازەكانی توركیا لەلایەن دەوڵەتانی دەرودراوسێوە. بەڵام سەرباری هەوڵەكانی دیمیریڵا وەك (پارێزەرێك)ی كوردان ‌و ناوبژیوانێك لەنێوان جەلال تاڵەبانی ‌و مەسعود بارزارنیدا بەتایبەت ئەو دانوسانانەی رێكەوتننامەی سلۆپییان لێكەوتەوە، بەڵام هەر دیمیریڵا خۆی بوو كە دەستیوەردایە رێكەوتنی نێوان تاڵەبانی بارزانی ‌و لە رۆژی 23ی تەموزی 1994دا لەدوایین ساتەكاندا ئەو رێكەوتنەی لەباربرد كە بەگوێرەی ئەوە ئیمزا لەسەر پرۆژەی دەستووری دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لە باكووری عێراق، دەكرا، وەزارەتی دەرەوەی توركیاش هوشداریدا كە "بڕیاردان لەسەر ئەو پرۆژەیە هەموو شتێك كۆتاییپێدەهێنێت".(20) هەوڵەكانی ناوبژیوانی توركیاش لە ساڵانی 1994‌و 1996 لەنێوان هەردوو پارتەكەدا هەر لەوترسەوە بوو چونكە ناكۆكی نێوانیان یارمەتی (پارتی كرێكارانی كوردستان)یدا بۆ قۆزتنەوەی ئەو ناكۆكییە ‌و دەرفەتێك بوو تا چالاكی چەكداری ئەنجامبدات، ئەمەش چەند رێكەوتنێكی لەنێوان ئەو دوو پارتەدا لێكەوتەوە، بەڵام هیچیان تەمەنێكی درێژیان لەچارە نەنووسرابوو.(21) لەدوای هەردوو جەنگی ساڵەكانی 1991‌و جەنگی داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003دا سوپای توركیا چەند ئۆپەراسیۆنێكی سەربازیی وشكانی ‌و ئاسمانی دژبە چەكدارەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە باكووری عێراق ئەنجامدا ‌و بگرە سەركردە سەربازییەكانی توركیا هاوپەیمانە ئەمریكاییەكەیان هێنایەسەر ئەوباوەڕەی كە ئەزموونیان لە شەڕ ‌و ئابڵوقەدانی پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا دەشێت وانەیەكی شایستەبێت كە لە بەرنگاربوونەوەی رێكخراوی ئەلقاعیدەدا لەبەرچاوبگیرێت.(22) ئامانجی ئەو ئۆپەراسیۆنانەش بێبەشكردنی پارتی كرێكارانی كوردستان بوو لە دۆزینەوەی پەناگەیەكی ئارام لە ناوچەكانی دەوروبەردا ‌و ئەوەش مسۆگەربكات كە بەشی زۆری شەڕەكان لە خاكی توركیادا بكرێت، توركیاش كە پێیباشبوو سەروەری بۆ عێراق بگەڕێتەوە هەر بۆجڵەوكردنی هەڕەشەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان ‌و زاڵبوون بوو بەسەر كێشەی كورددا.(23) هەروەها حكومەتی توركیا لە ساڵی 1996دا چەند یەكەیەكی سەربازیی تایبەت (كۆماندۆز)ی پێكهێنا كە خستییەژێر فەرماندەیی راستەوخۆی وەزیری ناوخۆوە ‌و مەشقپێكردنیانیشی سپارد بە راهێنەری ئەمریكایی لەبواری شەڕكردن لەگەڵا باندەكاندا، دەستپێكی چالاكییەكانی ئەم یەكانەش كێوماڵكردنی (تمشیگ) گوندەكانی كوردان بوو(24). بەم جۆرە هەڵوێستی دامەزراوەی سەربازی لەم بوارەدا رووندەبێتەوە كە جەخت لەسەر هاننەدانی ناوچەیەكی خۆبەڕێوەبردنی كوردی دەكاتەوە لە عێراق، ئێران ‌و توركیا لەبەرئەوەی لە توركیا باوەڕوایە كە بوونێكی لەوچەشنە سەردەكێشێت بۆ دروستكردنی فشار بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی ‌و ترس ‌و پەشێوی لە توركیا دەوروژێنێت ‌و پەناگەیەكیش دەبێت بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان.(25) دوای داگیركردنی عێراقیش لە ساڵی 2003دا ئیدی بار‌ودۆخەكە گۆڕا‌و نەخشەی هاوپەیمانییەكان لە بەرژەوەندی كوردی عێراق گۆڕانیان بەسەرداهات، ئەمەش بووە هۆكارێك بۆ لێكنزیكبوونەوەی توركی ـ ئێرانی ـ سوری ‌و دۆزی كورد، لەسایەی ترس لەپێدانی فیدراڵیزم بە كوردانی عێراق كە رەنگە بە سەربەخۆیی یەكجارەكی كۆتاییبێت،(26) گرنگییەكی تایبەتی پێدەدرا لە پەیوەندییەكانی هەر سێ دەوڵەتدا. بەمشێوەیە دامەزراوەی سەربازی دژبە بزاڤی نەتەوەیی كورد دەوەستێتەوە ‌و بە جووڵانەوەیەكی جیاخوازی دەزانێت كە هەڕەشە لەویەكپارچەییەی توركیا دەكات كە ئەتاتورك بناغەكەی دانا، ئەم دامەزراوەیە هەر شێوەیەك لە شێوەكانی ئۆتۆنۆمی یا فیدراڵیزم بۆ كورد رەتدەكاتەوە ‌و بەپێشێلكارییەكی پرەنسیپەكانی كەمالیزمی دادەنێت(27)‌و سوورە لەسەرئەوەی راگەیاندنی سەربەخۆیی لەلایەن كوردی عێراقەوە یا دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی پاساوێكدەبێت بۆ دەستوەردانی سەربازیی دەستبەجێ.(28) بەندی دووەم هەڵوێستی پارتە سیاسییەكانی توركیا لە فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق پارتە سیاسییە عەلمانییەكانی توركیا بۆنموونە وەك پارتی گەلی كۆماریی ‌و پارتی جووڵانەوەی نەتەوەیی، سیاسەتی ناسیونالیستی توندیان هەبووە ‌و لە روانگەی ئەوانەوە فیدراڵیزمی كورد لە باكووری عێراق هەڕەشەیەكی راستەوخۆیە لە یەكپارچەیی خاكی توركیا، بۆیە پێویستە رێگا لە سەربەخۆبوونی كورد بگیرێت. پارتی جوووڵانەوەی نەتەوەیی پشتیوانی لە كردەیەكی سەربازی كرد بۆسەر عێراق كە ئۆردوگاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان ‌و بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستانیش لە كوردستانی عێراق بگرێتەوە، هەروەها لایەنگری بڵاوبوونەوەی هێزەكانی توركیا بوو لە باكووری عێراق. هەرچی پارتی گەلی كۆمارییە ئەویش تێڕوانێنیكی هاوشێوەی هەبوو ‌و ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لە باكووری عێراق بەپێویستدەزانی ‌و هێزە سەربازییەكان پێویستە وەك هێڵێكی ئاسایش بەشێك لە باكووری عێراق بخەنەژێر جڵەوی خۆیانەوە.(29 پارتە عەلمانییەكان لەهەڵوێستەكانیاندا لەهەنبەر دۆزی كورددا تەبا ‌و هاوڕان ‌و بە كێشەیەكی جووداخوازی دەزانن ‌و داوادەكەن كە رێوشوێنی توند لە دژی بگیرێتەبەر ‌و هیچجۆرە ئۆتۆنۆمییەك یا فیدراڵییەك نەدرێت بە كورد. لەگەڵا ئەوەی حكومەتەكان ‌و پارتەكان و نەخشەی پەرلەمان لە توركیا گۆڕانیان بەسەردادێت، بەڵام هەندێك سەوابیتی توركی هەن لەبەرانبەر عێراقدا كە بووەتە كۆكەرەوەیەكی هاوبەشی سەرجەم هێزە سیاسی و سەربازیی و ئابوورییەكانی توركیا ئەویش پاراستنی یەكپارچەیی خاكی عێراقە، لەوسۆنگەیەوە كە هەر دابەشبوونێكی عێراق و دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی لە باكوورەكەی دەروازە بەڕووی لەتبوونی گشت دەوڵەتانی دراوسێدا دەكاتەوە بەتوركیاشەوە. لەمڕووەوە دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە بەفەرمی و تا ئەو شوێنەی ئەم ئامانجە لە باكووری عێراق بووەتە واقیعێكی بەرجەستە، كوردی توركیاش هاندەدات بۆ شوێنپێهەڵگرتنی براكانیان لە عێراق و هەوڵدانی پەیگیر، ئەگەر درێژخایەنیشبێت، بۆ جیابوونەوە لە توركیا یا لایەنیكەم دامەزراندنی ئۆتۆنۆمییەك(30) نەخوازە پارتە عەلمانییەكان پێیانوایە ئەو دەوڵەتە دەبێتە بنكەیەك بۆ پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا‌و هەڕەشەیەك نەك هەر بۆ مافە رەواكانی توركمان لە موسڵ ‌و كەركوك و گشت ناوچەكانی عێراق بەڵكو تەنانەت بۆ بوونیشیان.(31) پارتە ئاینییەكانیش هەمان روانینیان هەیە، بۆنموونە لە سەوابیتەكانی پارتی ریفاه سەبارەت بە پرسی كورد ئەوەیە بەتوندی دژایەتی ئەوەدەكات كە هەرجۆرە مۆركێكی سیاسی ببەخشرێتە ئەو ناوچانەی كوردیان بەشێوەیەكی چڕ تێدایە ‌و هەوڵیشدەدات كە رێگربێت لە دەركەوتنی نوێنەرانی دانیشتوانی كورد نەكا كێشەكەیان بگەیەننە رایگشتی توركی و نێوەندە نێودەوڵەتییەكان، پارتی ریفاه وەك لایەنیكەم ئامادەیە كە مافی رۆشنبیری و پەروەردەیی ببەخشێتە كورد.(32) هەڵوێستی بناغەیی و رەقی پارتەكان لە كێشەی كورد، وەك كار‌وبارە سیاسییەكانی توركیا ناكۆكیگەلێك دەردەخات كە پاساویان نییە، بۆنموونە پارتەكان بەهۆی ململانێی تەسكی حیزبایەتییەوە گەیشتنە ئاستێكی نزمی ئەدائیان، ئەمەش زۆرجار رەنگدانەوەی لەسەر پرسە گرنگەكان دەبێت بەئەندازەیەك كە رەنگە كاریگەرییەكانی بگاتە ئاستی هەڕەشەكردن لە ئاسایشی نەتەوەیی، ئەمەش هۆكارێكە بۆ زیادبوونی دەستوەردانی سوپا لەڕێگەی كودەتا سەربازییەكانەوە، زۆربەی كودەتاكانیش بەهۆی قەیرانی سیاسییەوە روویاندا كە لە ئەنجامی ململانێی تەسكی حیزبەكانەوە بوو، هەر ئەو قەیرانانەی حیزبەكانیش بوو كە رێگەخۆشكەربوون بۆ دەركەوتنی پارتی داد وگەشەپێدان لە ساڵی 2002. هەڵوێستی پارتەكانی توركیا لە هێزەكانی چەكوش (مەبەست لە چەكوشی ئامادەیە و.ك) كە ساڵی 1991 لەدوای جەنگی دووەمی كەنداو دروستبوو ‌و ئامانجە راگەیەنراوەكەی پاراستنی كوردانی عێراق بوو لە راوەدوونانی هێزەكانی عێراق و پێشكەشكردنی یارمەتی مرۆیی بە كورد، سروشتی ململانێی تەسكی حیزبایەتی و بێپرەنسیپی ئەم پارتانە دەردەخات. پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا گومانی خۆیان لە پاڵنەرەكانی هەبوونی هێزەكانی چەكوش دەربڕی، بوڵند ئەجەوید سەركردەی "پارتی چەپی دیموكراتی" ئاماژەی بەكاریگەرییە نیگەتیڤەكانی ئەو هێزانە لەسەر ئارامیی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مەترسییەكانی بۆسەر یەكپارچەیی خاكی توركیا كرد و رایگەیاند هەڵوێستی فەرمی توركیا هەڵوێستی سەرۆك ئۆزاڵا ‌و حكومەتی توركی پەخشدەكاتەوە نەك گوزراشتێكبێت لە رایگشتی توركی،(33) سوریش بوو لەسەر ئەوەی" ناوچەكە بەرلەهاتنی هێزەكانی چەكوش ناوچەكە سەقامگیرتربوو"‌و هێزی چەكوشیشی تۆمەتباركرد بەوەی مەترسی هێناوە بۆسەر یەكپارچەیی خاكی توركیا.(34) (توركیش)یش كە سەركردەی "پارتی جوووڵانەوەی ناسیونالیستی"یە داوای چوونەدەرەوەی هێزە بیانییەكانی كرد لە خاكی توركیا، نەجمەدین ئەربەكانی سەركردەی پارتی (ریفاه)یش رایگەیاند "بوونی ئەو هێزانە ناسەقامگیرییان لە ناوچەكە دروستكردووە(35)‌و پێشێلكارییەكیشە بەرامبەر سەربەخۆیی و یەكپارچەیی خاكی توركیا ‌و ئاماژەی بەوەشكرد كە ئامانجی ئەو هێزانە دامەزراندنی (ئەرمینیای گەورەیە) لەناو خاكی توركیادا ‌و پشتیوانیكردنی كوردە جیاخوازەكانێتی نەك پاراستنی كوردانی عێراق، هەروەك ئەربەكان رەخنەی لە هەڵوێستەكانی دیمیریڵیش گرت كە لایەنگری لە مانەوەی ( هێزی چەكوش) كرد و گوتی "پابەندێتییەكانی پارتەكەی، پارتی ریفاه بریتییەلە ناردنی دیمریڵا بۆ دادگە"،(36) بەڵام كاتێك سەرۆكایەتی حكومەتی وەرگرت رایگەیاند كە دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پابەندێتی خۆی بۆ یەكپارچەیی خاكی عێراق و دروستنەبوونی دەوڵەتی كوردی لە باكوورەكەی ‌و هەمئاهەنگی كردنی هاوبەش بۆ دابینكردنی سنووری عێراق ـ توركیا نیشاندا، رازیدەبێت بەدرێژكردنەوەی ماوەی مانەوەی هێزە بیانییەكان. هەردوو پارتی ئیئیتلافی دەسەڵاتداریش "رێگای راست"‌و "پارتی گەلی دیموكراتیی كۆمەڵایەتی"یش رازیبوون بەدرێژكردنەوەكە، ئەمەش ناكۆكە لەگەڵا هەڵوێستی هەردوو پارتەكە كاتێك ئۆپۆزسیۆن بوون،(37) بۆنموونە پارتی رێگای راست داوایدەكرد هێزە بیانییەكان لە ماوەی 24 كاتژمێردا خاكی توركیا بەجێبهێڵن.(38) پارتی"نیشتیمانی دایك"یش كاتێك لەدەسەڵاتدا نەما دژی بڕیارەكە دەنگیدا، ئەمەش پێچەوانەی هەڵوێستەكەی پێشووی بوو كاتێك لەدەسەڵاتدا بوو لایەنگری بڕیاری مانەوەی هێزەكان بوو، كاتێك لە مانگی حوزەیرانی 1994دا بابەتەكە خرایەڕوو بۆ گفتوگۆكردن بۆئەوەی بكرێتە بڕیار 193 نوێنەر دەنگیان بە بەڵێ دا ‌و 147 نوێنەریش ناڕازیبوون و 101 نوێنەریش لەدەنگدانەكەدا ئامادەنەبوون.(39) ئەوەی جێگەی سەرنجیشە لەم نێوەدا جیاوازی و دووری هەڵوێستی پارتە سیاسییەكانی توركیایە، سائەگەر ئەم پارتانە عەلمانی بن یا ئیسلامی، كاتێك لەدەسەڵاتدا دەبن یا لەئۆپۆزسیۆندا. ئەوان كاتێك ئۆپۆزسیۆن دەبن، بوونی هێزە بیانییەكان رەتدەكەنەوە و دژی درێژكردنەوەی مانەوەیان دەنگدەدەن، كاتێكیش لەدەسەڵاتدا دەبن رازیدەبن و درێژكردنەوەی مانەوەی هێزەكان پەسەنددەكەن.(40) توركیا گیرۆدەی دوو گرفت بوو كە دەرهاویشتەی جەنگی دووەمی كەنداو بوون، یەكەمیان ئاكامەكانی دۆزی كورد لە عێراق و كریستاڵیزەبوونی نا‌وكۆكەی دەوڵەتێكی كوردی لە باكوورەكەی، دووەمیشیان: ئەو زیانە ئابوورییانە بوو كە بەهۆی بەشداریكردنیەوە لە ئابڵوقەی ئابووری سەرعێراق لێیكەوت و ئاڵووێری بازرگانی لەنێوان توركیا لەلایەك و عێراق و وڵاتانی كەنداو لەلایەكیترەوە راوەستا. سەرۆكی پێشووتری توركیا سلێمان دیمیریڵا هەڵوێستی دەستەبژێری توركیای لەمەڕ جەنگەكە ئاواپوختەكردەوە: "روودانی جەنگەكە شتێكی حەتمییە، تێوەگلانی توركیا لەشەڕەكەوە كاریگەریی خراپیدەبێت بۆی، خۆئەگەر بەشداریشنەكات ئەوا زیانی گەورەی بەردەكەوێت، بەڕاستی ئێمە كەوتووینەتە دۆخێكی تراژیدییەوە "سلێمان دیمیریڵا بەمە ئەو گرفتارییەی دەرخست كە هەڵوێستی توركیای خستووەتە كۆمەڵێك ناكۆكی و دژیەكییەوە، ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو دڕدۆنگی و نیگەرانییە توندەیە كە بەدەستەبژێری سیاسیی توركیاوە دیارە ‌و دووپاتیكردەوە كە ئەم دۆخە "دژوارییەكی زۆری بۆ پێكهێناوین".(41) سیاسەتی حكومەتەكانی توركیا لەهەنبەر باكووری عێراقدا لەسەر كێشەی پارتی كرێكارانی كوردستان تا ساڵی 2002 چەقیبوو درێژەیكێشا تا ئەوكاتەی پارتی دادوگەشەپێدان دەسەڵاتی گرتەدەست كە تیرۆریزمی پارتی كرێكاران و دۆزی كورد و كێشەی عێراق لە روانگەی ئەم پارتەوە كۆمەڵێك ئەڵقەی پێكەوەبەستراون ئەمیش لەبەرئەم هۆكارانەی خوارەوە:(42) 1. مینتاڵیتەی تایبەتی پارتی دادوگەشەپێدان سەبارەت بەشێوازی سیاسەتی دەرەوە، لەم بوارەدا ئەم پارتە پشتیوانیی لە سیاسەتێكی دەرەكی فرەڕەهەند و فرەئاراستە دەكات لەبەرئەوەی هەر رووداوێك نابێت وەك یەك دۆز سەیربكرێت بەڵكو پێویستە بەشێوەیەكی راستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆ ببەسترێتەوە بەچەندین دۆزیدیكەی پەیوەندیدارەوە. 2. ئەم پارتە پێیوایە كە ئامانجی سەرەكی لە سیاسەتی دەرەوە رۆنانی ناوچەیەكی ئارامە كە ئازادی ‌و خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیانی تورك دابینبكات و لەپێناوی ئەم ئامانجەشدا توركیا پەیوەندییە ئابووری ‌و كەلتووری و سیاسییەكانی لەگەڵا دەر‌و دراوسێكانیدا پتەوكرد و لێرەوە پارتی دادوگەشەپێدان سیاسەتە دەرەكییەكەی بەگوێرەی ئەم مینتاڵیتەیە داڕشت. 3. دانوسان سەبارەت بەئەندامبوونی لە یەكێتی ئەوروپادا، لەپێناو بەئەنجامگەیاندنی ئەم پرۆسەیە بەسەركەوتوویی پێویستە لەسەر توركیا لە چوارچێوەی پەیوەندی دراوسێیەتی لەگەڵا یەكێتی ئەوروپادا، چارەسەری كۆتایی بۆ كێشەكانی لەناوچەكەدا بدۆزێتەوە. 4. پارتی دادوگەشەپێدان بەڵێنیدا كەوا ناكۆكییە ناوچەییەكان كۆتاییپێبهێنێت و بار‌ودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری لە باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵا باشبكات و چارەسەری كۆتایی كێشەی كورد بكات. چەند راپۆرتێكی سیاسیش ئەوەیان ئاشكراكرد كەوا حكومەتی دادوگەشەپێدان چارەسەرێكی بۆ كێشەی كورد ئامادەكردووە بەناوی (نەخشەی كرانەوەی دیموكراسی)‌و لە ساڵی 2009یشدا لە واشینتۆن زنجیرەیەك كۆبوونەوە لەنێوان نوێنەرانی حكومەتی كوردستانی عێراقدا كرا بۆ تاوتوێكردنی پلانەكەی توركیا كە جەخت لەسەر لایەنی ئابووری و بردنی سەرمایەی وەبەرهێنانی توركی بۆ ناوچە سووتاوەكانی كوردستانی توركیا دەكاتەوە تا جیاوازی نێوان ناوچەكان نەمێنێت و جەخت لەسەر یەكپارچەیی خاكی عێراق دەكاتەوە، چونكە ئەمە بە پارێزەری یەكپارچەیی خاكی توركیا دەزانێت.(43) پارتی دادوگەشەپێدان نزیكەی دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی كوردی بەلای خۆیدا كێشكرد كاتێك لە ساڵی 2002دا نزیكەی 29%ی دەنگەكانی ناوچە كوردییەكانی بەدەستهێنا.(44) ئەمەش بەهۆی ئەو پێداگرتنەوەیەوەبوو لەسەر كۆمەڵێك ماف‌و ئازادی بۆ كوردان كە لەگەڵا خواستەكانی یەكێتی ئەوروپاشدا دەگونجێت و لەهەمانكاتیشدا هێڵی سوور نییە لەلای ژەنراڵەكانەوە وەك بەكارهێنانی زمانی كوردی لەسەر ئاستی كۆمەڵگە، میدیا ‌و فێركردندا،(45) هەروەها پارتی دادوگەشەپێدان پێ لەسەر برایەتی ئیسلامی دادەگرێت كە تورك و كورد كۆدەكاتەوە و پێویستە لەسەر كوردانیش دووركەونەوە لە پارتی كرێكارنی كوردستان لەبەرئەوەی باوەڕی جیاخوازانەی هەیە،(45) چونكە لە روانگەكانی ئەم پارتەوە، لەبەرئەوەی پارتێكی ئیسلامییە، یەكێتی ئاینیی دەخاتەپێش دابەشبوونی نەتەوەییەوە و لە ئەركە سەرەكییەكانی پارتیش چارەسەركردنی كێشەی كوردە لەبەرئەوەی یەكێكە لەو كێشانەی كە بەدرێژایی تافەكانی پێشوو چارەسەرنەكراوە. سەرۆكوەزیرانی توركیش رەجەب تەیب ئەردۆگان دانینا بە بوونی كێشەی كورد لەتوركیادا ‌و گوتی تاقە چارەسەر بەدیهێنانی دیموكراسییەت و ریفۆرمە و لە ساڵی 2005یشدا سەردانی دیاربەكری كرد و رایگەیاند كەوا حكومەتەكەی هەوڵدەدات بە دیموكراسییەتی زیاتر چارەسەری كێشەی كورد بكات، بەرپرسی باڵی چەكداری پارتی كرێكارانی كوردستانیش وتەكانی ئەردۆگانی بە هەنگاوێكی ئەرێنی پەسنكرد (وصف)و بەڵینیدا هێرشە سەربازییەكان لە دیاربەكر بوەستێنێت.(47) سەرۆكی توركیاش عەبدوڵڵا گویل سەردانی چەند ویلایەتێكی كوردیی كرد و دووپاتیكردەوە كە ئەو سەرۆكی هەمووانە و سەرۆكایەتیش بایەخێكی تایبەت دەداتە كوردان لە باشووری رۆژهەڵاتی وڵات، بەڵام لەقسەكردنیدا لەبارەی پارتی كرێكارانی كوردستانەوە رەقتربوو كاتێك گوتی: "دەوڵەت نەرمینانوێنێت لەگەڵا جیاخوازەكان یا هەركەسێك كە بەڵگەی لەسەربێت كە یارمەتیاندەدات" هەربۆیە پارتی دادوگەشەپێدان دەیەوێت كێشەی كورد بەدوور لە سیاسەت و تەنها بەسەرنجخستنەسەر لایەنی ئابووری چارەسەربكات.(48) بەو لێدوانەی سەرۆكی توركیاشەوە دیارە كە پارتی دادوگەشەپێدان هەرجۆرە ئارەزوویەكی جیاخوازی كوردانی عێراقیش بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی خۆیان لە باكوور رەتدەكاتەوە لە ترسی ئەوەی كە ئەم دەوڵەتە یارمەتی پارتی كرێكارانی كوردستان بدات و ببێتە بنكەیەك بۆ هێرشەكانی دژبە توركیا. حكومەتەكەی دادوگەشەپێدان پەیڕەوی لەڕێگەی هاریكاری ئابووری لەگەڵا حكومەتی هەرێمدا گرتەبەر وەك ئامڕازێك بۆ زاڵابوون بەسەر خەونەكانی كورددا لەڕێگەی قوووڵكردنەوەی پاشكۆیەتی ئابوورییانەوە لەبەردەم توركیادا، چونكە ئیدی هێزی سەربازی تەنها رێگایەك نەبوو كە سوریا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵا كێشەی كورددا پەنای بۆببات،(49) هاوبەشێتی ئابووری رۆڵێكی گەورەی هەبوو ‌و رایەڵەیەك بوو كە هەردوولای بەدوور لەلایەنی سەربازی كۆكردەوە. بەندی سێیەم مەترسییەكانی فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق لەسەر توركیا لەپشت ئەو هەڵوێستانەی توركیاوە بۆ رەتكردنەوەی فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق كۆمەڵێك مەترسی ئەمنی، سیاسی و مەترسی كۆمەڵایەتی و ئابووری هەن كە هەڕەشەن بۆسەر بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی توركیا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەم بەندەدا هەوڵدەدەین وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە كە مەترسییەكانی فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق لەسەر توركیا چین؟ ئەم رەتكردنەوەیە لەكۆمەڵێك مەترسی سیاسی، ستراتیژیی، ئاسایشی، ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە سەرچاوەدەگرن لە روانگەی توركیاوە: دۆزی كورد كاریگەریی ئاشكرای هەبوو لەسەر پەیوەندییەكانی عێراق ـ توركیا بەهۆی دوو فاكتەری گرنگەوە یەكەمیان: بوونی سنوورێكی هاوبەش كە درێژییەكەی 331 كم ‌و زۆربەی بە ناوچە كوردنشینەكاندا درێژدەبێتەوە كە سروشتێكی شاخاویی سەختی هەیە، ئەمەش وادەكات چاودێری و كۆنترۆڵكردنی جووڵەی دەستە و گروپە چەكدارەكان لەسەر سنوورەكان سەختبێت، دووەم عێراق وەك توركیای هاوسێی هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی 1921 چەندین جوووڵانەوەی چەكداریی كوردی بەخۆوەدیوە هەربۆیە دۆزی كورد پانتاییەكی گرنگی لە پەیوەندییەكانی عێراق ـ توركیادا داگیركردووە.(50) سیاسەتی توركیا لەبەرامبەر كورددا هەر لە نەوەدەكانی سەدەی بیستەوە تا ساتەوەختی ئەمڕۆكەمان بەمجۆرەبووە:(51) 1. رەتكردنەوەی تەواو بۆ هەرجۆرە هەوڵێك بەئامانجی بەشكردنی عێراق چ لەسەر بنەمای خێڵەكی بێت یا ئەتنی و رەتكردنەوەی هەرشێوەیەك لە شێوەكانی لكاندنی كەركوك لە چوارچێوەی فیدراڵیزمدا. 2. رێگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی لە باكووری عێراق لە ترسی ئەوەی كوردی توركیاش داوای هەمانشت بكەن ‌و هەوڵبدەن دەوڵەتێكی كوردی لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیا رابگەیەنن. 3. پاراستنی توركمانەكان لە عێراق ‌و پشتیوانیكردنی هەندێك پلان بۆ بەخشینی ئۆتۆنۆمی بە توركمانەكان لە كەركوك. 4. دوای دەستگیركردنی سەرۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان (عەبدوڵڵا ئۆچ ئالان) لە 1999/2/15 لە كینیا ‌و لەدەستدانی بنكەكانی لە سوریا ‌و بیقاعی لوبنان ‌و كەمبوونەوەی پشتیوانی ناوچەیی و نێونەتەوەیی لەو حیزبە، ئینجا پاككردنەوەی باكووری عێراق لەهەرجۆرە هەژموونێكی پارتی كرێكارانی كوردستان. لەڕاستیدا یەكێك لە هۆكارەكانی رازینەبوونی توركیا بەوەشاندنی گورزی سەربازی لەلایەن ئەمریكاوە لە عێراق لە ساڵی 2003دا پەیوەندی هەیە بە پرسی كوردەوە، چونكە بەپێی خوێندنەوەی توركی دەشێت ئەو گورزە جیابوونەوەی باكووری عێراق زیاتر بچەسپێنێت بە قازانجی دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی كە ئەمەش مەترسی هەیە بۆسەر ئاسایشی توركی، چونكە دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی بۆی هەیە ناكۆكیی جیاخوازانەی بەهێز لەلای كوردی توركیا بوروژێنێت و ببێتە سەرمەشقێك بۆ كوردانی توركیا، ئەمە جگەلەوەی دەبێتە وێستگەیەكی دەرپەڕینی چالاكییە چەكدارییەكانی كوردی توركیا لە ناوچەكانی باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵا.(52) لەم بنەمایەوە بەرپرسانی تورك چوار مەرجیان دانا بۆ پاڵپشتیكردنی هێرشی سەربازیی بۆ داگیركردنی عێراق كە ئەمانەن (53): 1. دروستنەبوونی دەوڵەتی كوردی لە باكووری عێراق. 2. قەرەبۆكردنەوەی ئەو زەرەر ‌و زیانانەی كە ئابووری توركیا لەم هێرشەوە لێیدەكەوێت. 3. پێشكەشكردنی پاڵپشتیی تایبەت بۆ گەلی عێراق و پاراستنی سەلامەتی و یەكپارچەیی خاكەكەی. 4. كورد هیچ دەسەڵاتێكیان لە موسڵ ‌و كەركوكدا نابێت. ئەمەش رۆڵی توركیا رووندەكاتەوە لە لەباربردنی ئەو پلانەی تاڵەبانی و بەرزانی لە 23/7/1994 لە پاریس لەسەری رێككەوتن تاهەر لە پاریس لە 13/10/1994دا بەمەبەستی مۆركردنی پرۆژەی دەستووری دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی لە باكووری عێراق كۆببنەوە.(54) سەبارەت بە مەترسییەكانی ئاسایش و مەترسییە سیاسییەكان، داگیركیردنی عێراق واقیعێكی نوێی هێنایەئارا ئەویش دامەزراندنی قەوارەیەكی فیدراڵیی كوردی لە باكووری عێراق بەشێوەیەكی فەرمی كە لە دەستووری عێراقی 2005دا بڕیاریلێدراوە و زۆربەی هۆكارەكانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی تیایە و ئەمەش لە روانگەی توركیاوە خۆی بەتەنها مەترسییەكی گەورەیە كە لە مەترسییەكانی پارتی كرێكاران گەورەترە و بگرە ئەردۆگان لە كانونی دووەمی 2007دا رایگەیاند دابەشكردنی عێراق كارێكی زۆر مەترسیدارە و رێپێدراونییە، گرنگی عێراق لای توركیا لەسەروو یەكێتی ئەوروپاشەوەیە.(55) بانگهێشتكردنیش بۆ دامەزراندنی فیدراڵیزم لەپاڵا پێداگرتن لەسەر مافی كوردی عێراق لە دیاریكردنی چارەنووسیاندا لەلایەن هەندێك هێزی كوردییەوە سەریانهەڵدا لەپێناو بەخشینی دەسەڵاتی فراوان بە كوردستانی عێراق كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردن ئەمەش بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی كورد لە دیاریكردنی مافی چارەنووسیاندا، مەسعود بارزانیش رایگەیاند دیموكراسی و فیدراڵیزم دوو مەسەلەی پێویستن بۆ عێراقێكی دیموكراتی فیدراڵی و سەربەخۆییش مافێكی رەوای گەلی كوردە، بەڵام ئێستاكە بەرژەوەندیمانوایە كە لە عێراقێكی فیدراڵی و دیموكراتیدا بین..(56) جەلال تاڵەبانیش داوای مافی دیاریكردنی چارەنووسی كوردی كرد لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدراڵیدا. بە بڕوای كوردان بژاردەی فیدراڵیزم ‌و دامەزراندنی سیستمێكی فیدراڵی لە عێراقی ئاییندەدا باشترین چارەسەرە بۆ كێشەی كورد و پێكەوەژیانی عەرەب ‌و كورد.(57) هەرچەندە پێداگریش لەسەر یەكپارچەیی خاكی عێراق بكرێتەوە، بەڵام مافی دیاریكردنی چارەنووس خۆی ئاماژەیە بۆ شتێكی نزیك لە سەربەخۆیی.(58) توركیا بە هەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵا هەرشتێكدا دەكات كە ئۆتۆنۆمی ببەخشرێت بە كورد لە وڵاتانی دراوسێدا ‌و خەون بەوەشەوە دەبینێت كە موسڵ ‌و كەركوك بخاتەسەر خۆی لەپێناو هێشتنەوەی كورد لەناو بازنەی هەژموونی خۆیدا ‌و گرنگترین پاڵنەریشی ترسێتی لە بار‌ودۆخی هەنوكەی باكووری عێراق هۆكاری ترسەكەیشی دەگەڕێتەوە بۆ دوو فاكتەر كە ئەمانەن:(59) 1. هاوسێیەتی ناوچە كوردنشینەكانی توركیا ‌و كوردستانی عێراق. 2. سەركەوتنی كوردی عێراق لەبەرجەستەكردنی كارەكتەری كەلتووریی و شوناسی نەتەوەییان، پاشان ئەو شوناسە رەهەندێكی سیاسی وەردەگرێت تا دەگات بە پێكهێنانی حكومەتێكی خۆجێی و پەرلەمانێكی هەڵبژێردراو كە ئەمە وا لە توركیا دەكات بەشێوەیەكی نائاسایی گرنگی بە بار‌ودۆخی عێراق بدات لەبەر كاریگەریی ئەم پێشهاتانە لەسەر بار‌ودۆخی كورد لە توركیا. لەڕاستیدا حكومەتی توركی لەلایەكەوە خۆی لەبەردەم هەڕەشەی بەردەوامی پارتی كرێكارانی كوردستاندا بینیوەتەوە كە لە باكووری عێراق نیشتەجێن، لەلایەكیتریشەوە تێكۆشانی كوردانی عێراق بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی جیا لە كوردستانی عێراق و ترسلەوەی ئەمە رەنگدانەوەی لەسەر گۆڕەپانی توركیا، هەربۆیە حكومەتی توركیا لەڕێگەی هێرشی سەربازییەوە بۆسەر بنكە و بارەگاكانی ئەو پارتە لە باكووری عێراقدا هەوڵیدا لە هەڕەشەكانی پارتی كرێكاران رزگاریبێت.(60) توركیا دەترسێت لەوەی پارتی كرێكارانی كوردستان پێگەی پێشكەوتوو دامەزرێنێت كە، لەگەڵا دامەزراندنی دەوڵەتێك یا فیدراڵیزمێكی كوردی لە باكووری عێراقدا، لەڕووی سیاسی و سەربازییەوە كارا ‌و كاریگەربێت و ببێتە پەناگەیەكی ئارام بۆی،(61) بەتایبەت كە ئەگەر بزانین لە ساڵی 1990ەوە پارتەكە بووەتە سوپایەكی تەواو ‌و پێكهاتوو لە پارتیزانی راستەقینە.(62) كوردی عێراقیش هەر لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی بیستەوە بواریاندا بە پارتی كرێكارانی كوردستان بەوەی پەناگەیەكی ئارامییان لە باكووری عێراقدا هەبێت كە دەكرێت یارمەتیدەرێكبێت بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان و بگرە سەبارەت بە ناوچە كوردنشینەكان لە توركیا بانگەشەی هەرێمیشی پێشكەشبكات.(63) ئەوەش شرۆڤەكاران پێیلەسەردادەگرن ئەوەیە كە كورد و حكومەتی عێراقی كاردەكەن بۆ بەرتەسككردنەوەی بوونی پارتی كرێكارانی كوردستان و نەك لەكۆڵاخۆكردنەوەیان ئەویش لەبەر دوو هۆ یەكەمیان: پێیانناكرێت لەبەرئەوەی چەكدارەكانی ئەو پارتە لە ناوچە سەختە شاخاوییەكاندا بڵاوبوونەتەوە. دووەمیان: ئارەزوویان بۆئەوەی وەك كارتێك بەدەستیانەوەبێت تا ئەگەر لـە ئاییندەدا پێویستیكرد بۆ رووبەرووبوونەوە یا دانوسانیان لەگەڵا توركیادا بەكاریبهێنن.(64) هەربۆیە ئەنجوومەنی باڵای هاریكاریی ستراتیژیی نێوان عێراق و توركیا كە بەپێی رێكەوتنێكی دووقۆڵی لە 1/7/2008دا لەنێوان هەردوو وڵاتدا دامەزرا، بەهیزكردنی پەیوەندی نێوان عێراق و توركیای مسۆگەركردووە لە بوارەكانی سیاسی و ئاسایشدا، لە بنەماكانی ئەو ئەنجوومەنەش:(65) 1. پالپشتیكردنی هەوڵەكانی حكومەتی عێراق لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر ‌و پاراستنی سەربەخۆیی و سەروەری تەواو ‌و یەكێتی خاك و وڵاتەكەی. 2. هەر لایەنێك رێز لە خاكی وڵاتی لایەنەكەیتر بگرێت و پشتیوانی هەوڵە هاوبەشەكانی یەكتربكەن بۆ رێگرتن لە هاتوچۆی تیرۆریستان و گوازتنەوەی نایاساییانەی چەكوچۆل لەعێراقەوە و بەپێچەوانەیشەوە، پێداگرتن لەسەر گرنگی بەهێزكردنی هاریكاریی نێوانیان بۆ زاڵبوون بەسەر سنوورە هاوبەشەكانیاندا ‌و رێگرتن لەهەموو جۆرەكانی گوازتنەوەی قەدەغەكراو كە ئەمە پشتیوانی دارایی و لۆجیستی و هەموو جۆرەكانی پشتیوانیدیكە لە تیرۆریستان و رێكخراوە تیرۆریستییەكان دەگرێتەوە. قەیرانی لەمێژینەی پارتی كرێكارانی كوردستان چۆنێتی بەهەدەردانی توانا ئابووری و سەربازییەكانی توركیای ئاشكراكرد بەتایبەت كە ئەم قەیرانە هەڕەشەی لە هەڵگێڕانەوەی سەروەری دەوڵەتی توركی لەسەر خاكەكەی خۆی نەكرد، بەڵكو لەگەڵا زیادبوونی قوربانیانی خەڵكی سیڤیل ‌و سەرباز ‌و بەردەوامبوونی بێپسانەوەی چالاكییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستاندا، رەوایەتی سیستمی فەرمانڕەواییش كەوتەبەر هەڕەشەوە.(66) (عەبدوڵا گویل) لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا ‌و لەوەڵام بەو هەواڵانەی باس لە هەوڵی كورد دەكەن بۆ دامەرزاندنی دەوڵەتێكی كوردی لە عێراق رایگەیاند: "دوای ئەو پێشهاتانەی ئەم دواییانەی باكووری عێراق و ناوچەكانیتر كە رەنگە كاربكەنەسەر یەكێتی سیاسیی عێراق، ئێمە هوشداریمانداوە"(67) نەخواسمە توركیا پێیوایە كەوا سەربەخۆیی شتێكی پێشبینیكراوە و فیدراڵیزمیش و ئۆتۆنۆمیش هیچ نین جگەلە ئامڕازێك بۆئەوە، هەردوو پارتە كوردییەكەش چالاكی میللی و جەماوەریی بەرفراوان ئەنجامدەدەن بۆ وشیاركردنەوەی هاوڵاتییان سەبارەت بە گرنگی فیدراڵیزم ‌و سەربەخۆیی، لەوانەش (لیژنەی كورد بۆ ریفراندۆم) بە هاوكاری كۆمەڵەی (سەربەخۆیی كوردستان) وەك پشتیوانییەكی تەواو بۆ سەربەخۆیی كەمپینێكی بۆ كۆكردنەوەی ئیمزای هاووڵاتییان سازكرد و ئەنجامەكانی راپرسییەكەیشی بڵاوكردەوە و گەیاندییە هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان تاوەك ئەوەی لە تەیموری رۆژهەڵات روویدا ‌و لە ئەندەنونیزیا جیابووەوە، بڕیارێك سەبارەت بە مافی دیاریكردنی چارەنووس دەربكات.(68) لەعێراقدا بەفیعلی دەوڵەتێكی كوردی هەیە كە هەموو پایەكانی دەوڵەتی تیایە وەك خاك، گەل، حكومەت، دەسەڵات، سوپا ‌و ئابوورییەكی بەرهەمی نەوتی تازە پێگەیشتوویشی هەیە، ئەم دەوڵەتە خەونی ئەوەی هەیە سنوورەكانی بۆ دەرەوەی هەرێمی كوردستان فراوانبكاتەوە.(69) وەزیری دەرەوەی توركیا ئەحمەد داود ئۆغڵۆ لەوبارەیەوە دەڵێت: "گروپە كوردەكانی باكووری عێراق بەردەوامبوون لە دەستگرتن بەوهیوایەی كە بار‌ودۆخی نێودەوڵەتی هەلی دامەزارندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆیان بۆبڕەخسێنێت".(70) سەبارەت بە هەڵوێستی توركیاش لەبارەی مافی كورد لە دیاریكردنی چارەنووسدا ئەوە سەرچاوەی بێزارییەكی توندبووە بۆی چونكە توركیا دان بەهەبوونی میللەتی كوردا نانێت،(71) ئەو لەهەركاتێكدا بێت دەستیوەردەدات بۆ رێگریگرتن لە قەوارەیەكی سیاسیی كوردی لە باكووری عێراق لەبەرئەوەی ئەمە بە ناوكۆكەیەك دەزانێت بۆ دەوڵەتێكی كوردیی گەورە كە گورزێك دەبێت بەردڵی یەكێتی توركی دەكەوێت هەربۆیە دۆزی كورد لەعێراقدا پێشتر ‌و تائێستاش كاریگەریی لەسەر بڕیاربەدەستانی توركی هەیە.(72) پارتی كرێكارانی كوردستان بەنیازە جێپێی سیاسی و سەربازی خۆی لە كوردستانی عێراقدا بپارێزێت، لە 2011/4/18دا هەندیك لە بڕیارەكانی كۆنگرەی هەشتەمی خۆی راگەیاند كە لە هەرێمی كوردستانی عێراق بەستی، لەو بڕیارانەش هێشتنەوەی هێزە سەربازییەكەی و ئامادەگیی لە كوردستانی عێراق و پێكهێنانی پارتی سیاسیی سەربەخۆی لە سوریا، ئێران، عێراق، توركیا ‌و لەهەرشوێنێك كوردی لێبێت.(73) جگەلەوە پارتی كرێكارانی كوردستان سەركەوتووترین پارتە لە جەنگی پارتیزانیدا دژبە دەوڵەتی توركی و لەناو كوردی توركیادا لەهەمووان جەماوەریترە و رایشیگەیاند سەربەخۆیی گشت كوردستان كۆتا ئامانجی ئەوە.(74) بێگومان هێرشی توركیا بۆسەر باكووری عێراق بەتەنها ئامانجی بنكە و بارەگاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان نەبوو، بەڵكو توركیا ویستی كۆمەڵێك مەرامی سیاسیی رانەگەیەنراویدیكە بەدەستبهێنێت كە رەنگە گرنگترینیان لەڕووی سیاسییەوە بریتیبێت لە ورووژاندن و دروستكردنی قەیران و كێشە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستانی عێراق و تێكدانی ئەزموونە سیاسییەكەی و لاوازكردنی توانای حكومەتی هەرێم لە زاڵابوون بەسەر باكووری عێراقدا كە ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت بۆئەوەی مافی رەوایەتیی خستنی كەركوك بۆسەر هەرێم بسووتێنێت.(75) سەرۆكی پێشووتری توركیاش (سلێمان دیمیریڵا) رایگەیاند "سەرچاوەی میكرۆبی پارتی كرێكارانی كوردستان عێراق و لوبنان و سوریان".(76) توركیا دەترسێت لە گوازتنەوەی پەتای فیدراڵیزمی كوردی بۆ كوردەكانی خۆی كە دەستكەوتی كوردی عێراق بووەتە هاندەریان تا هەمان رێبازی سیاسی و سەربازی بگرنەبەر(77)، رووبەرووی خەونی حكومەتی ئێستای هەرێم‌و چالاكییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان دەبێتەوە تیایدا كە دەترسێت ئەم حكومەتە لەو كۆتە دەرچێت و ببێتە نموونەیەك بۆ كوردانی توركیا كە ئەمیش حەوسەڵەی بەرگەگرتنی نییە،(78) نیشانەگەلێكیش دەركەوتوون كە كوردانی توركیا ئازایەتی خەباتی سیاسیی لە براكانیان لە سنوورەكانی عێراقەوە وەردەگرن كە ئەمەش بووە هۆی وروژاندنی كاردانەوەی چارەهەڵنەگری توركیا،(79) هەربۆیە پاڵنەری شاراوەی پشت هەڵوێستی توركیا ئەوەیە كە پەتای ئەم دەوڵەتە نەگوازرێتەوە بۆ كوردەكانی، چونكە ئەمە بەلای ئەوەوە سەرچاوەی بەڵا ‌و دایكی كارەساتەكانە (أم الكوارپ)(*)(80) ((ئوملكەواریس لەدوای جەنگی داگیركردنی عێراقەوە وەك ئیدیۆمێك بەرامبەر ئوملمەعاریك (ام المعارك)ی سەدام حسێن لەناو ئەدەبییاتی عێراقیدا بەكاردەهێنرێت. و.ك)) بەتایبەت كە حكومەتی هەرێم زۆر سڵاناكاتەوە لەگرتنەخۆ ‌و چاودێریكردنی كوردانی دەرەوەی عێراق وەك چۆن میوانداری پارتە نەیارە كوردەكانی كرد كاتێك ئەو پارتانە شكستیانهێنا لە چەسپاندنی مافی دیاریكردنی چارەنووس لە بڕیارەكانی كۆنگرەی پارتە بەرهەڵستكارەكانی سوریا كە لە ساڵی 2012 لە ئەنكارا گیرا. ئەگەر مەترسییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی فیدراڵیزمی هەرێمی كوردستانی عێراق بۆسەر توركیا بخەینەسەر ئەوانەی لەپێشدا باسكران، ئەوا مەترسییە ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكان بەلای توركیاوە لەوەدا خۆیدەبینێتەوە كە دەوڵەتی كوردی سنوورەكانی بەسەر هەناردەی توركیدا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕِاست بەتایبەت وڵاتانی كەنداوی عەرەبی، یاخود بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی توركیا بكرێتە ئامانج لەلایەن پارتی كرێكارانی كوردستانەوە. هەرچی مەترسییە كۆمەڵایەتییەكانیشە لە كەمینەی توركمانەكان لەعێراقدا خۆی دەبینێتەوە كە دەترسێت لەوەی دەوڵەتی كوردی هەڕەشەبێت بۆسەر ماف ‌و ئازادییەكانیان و لەلایەن كوردەوە بچەوسێنرێنەوە و هەروەها نیگەرانی توركیا لەوەی كەركوك بخرێتەسەر هەرێمی كوردستانی عێراق، بەتایبەت كە توركیا خۆی بە بەرپرسیاردەزانێت بۆ بەرگریكردن لە مافی ئەو كەمینانەی تورك نەژادن لەوانەش توركمان. عێراق هاوبەشێكی بازرگانی سەرەكییە لە دەستكەوتنی كەلوپەلی توركیدا لەبەرانبەر نەوتی عێراقیدا ‌و درێژەدانیش بەپەیوندییەكی بەهێزی بارزگانی لەنێوان هەردوو وڵاتدا رێگا لەبەردەم ئۆتۆمبیلە بارهەڵگرەكانی توركیا دەكاتەوە بۆ گەیاندنی بەر‌وبومی كشتوكاڵی بۆ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی و كۆمپانیا توركییەكانیش والێدەكات كە هەوڵی بەدەستهێنانی گرێبەستی ململانێكارانەی زیاتربدەن لەكەنداودا،(81) هەروەها زۆربەی كۆمپانیا توركییەكان لە هەرێمی كوردستان كۆمپانیای توركین. لەئەگەری دروستبوونی دەوڵەتی كوردیشدا لە باكووری عێراق دەشێت سیاسەتی داخستنی سنووری توركیا وەك شێوەیەكی فشاردانان ببێتە ئامانجێكی پارتی كرێكارانی كوردستان، بەتایبەت ئەگەر لەو دەوڵەتە كوردییەدا پەناگەی ئارامی بۆ فەراهەمببێت نەخواسمە كە لە ئەنجامی قەیرانی كەنداو لە ساڵی 1991دا ‌و بەهۆی داخستنی هێڵی بۆرییەكان و نەمانی بازرگانی لەگەڵا عێراقدا، توركیا زەرەرێكی زۆریكرد و بێبەشبوو لە داهاتی گرنگی نەوت و دەستڕاگەیشتن بە نەوت،(82) بەتایبەت ئەگەر ئەوەش بزانین كە پارتی كرێكارانی كوردستان هەڕەشەیكرد كە هەر پرۆەیەك بۆ هێڵی بۆریی بۆ گەیاندنی نەوت بە دەریای قەزویندا دەكاتە ئـامانج كە بۆ گواستنەوەی نەوت لە ئاسیای ناوەڕاستەوە بەتوركیادا بڕوات بۆ دەریای ناوەڕاست.(83) دژایەتییەكانی توركیا بۆ بیرۆكەی هەبوونی دەوڵەتێكی كوری لەوەوە سەرچاوەدەگرێت كە سەركردە و بەرپرسان و دەستەبژێرەكانی تورك ناتوانن بیرۆكەی پێكەوەژیانی ئاشتییانە قەبوڵابكەن لەگەڵا دەوڵەتێكی كوردیدا لە باكووری عێراق كە دەبێتەهۆی ئاڵۆسكانی دۆزی كورد لە وڵاتی خۆیان و هەڕەشە بۆسەر رەوش و مافەكانی توركمان و زیانی ستراتیژیی لە ئابووری نەخوازە ئەوەی پەیوەندی بە نەوتی كەركوكەوە هەیە،(84) چونكە توركیا نیگەرانە لە دەوڵەتێكی كوردی كە زاڵبێت بەسەر سەرچاوەكانی نەوت لە كەركوك و كوردستاندا.(85) پاشان دابینبوونی پەناگەیەكی ئارام بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان لە فیدراڵیزمی كوردستاندا گرنگترین مەترسیی ئابوورییە لەسەر توركیا هەندێك مەزندەكردنی تازەش ئاماژە بۆئەوەدەكەن كە توركیا لە دژایەتیكردنی پارتی كرێكارانی كوردستاندا ساڵانە 8 ملیار خەرجدەكات جگەلە خەریككردنی نزیكەی 75% سوپاكەی بەم ناكۆكییەوە.(86) لەلایەكیتریشەوە بایەخپێدانی تورك بە رەوشی توركمانەكان لەعێراقدا لەدوای شۆڕشی 14/ تەموز/1958ەوە زیادیكردووە و گەلێك لەو رۆژنامە و گۆڤارانەی لە ئەنكارا ‌و ئەستەنبوڵ دەرچوون باسیانلەوەدەكرد كە پێیدەگوترێت پشتیوانیكردنی توركمانەكانی كەركوك، ئەوانەی دووچاری چەوسانەوە و بێبەشكردن لە ئازادییە تایبەتییەكانیان هاتوون و ژیانیان لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە دووچاری پێشێلكاریدەبێتەوە.(87) لە ساڵی 1988یشدا حكومەتی توركی بەڕێوەبەرایەتییەكی دروستكرد كە لكاندی بە وەزارەتی دەرەوەوە و ناوینا (بەڕێوەبەرایەتی رەوەندی (جالیە) تورك لە دەرەوە) كە بریكارێكی وەزیر سەرۆكایەتیدەكات و ئەركەكەی بەستنەوەی كەمینە توركەكانە، لەجیهاندا، بە وڵاتی دایكەوە هەر لەبەلقانەوە تا چین.(88) بنەمای سەوابیتەكانی توركیا دەستگرتنە بە یەكپارچەیی خاكی عێراق و رێگرتنە لە دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی لە باكوورەكەی مەبەستیشی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی توركمانەكانە لە حاڵەتی لێكترازانی عێراقدا بەجۆرێك كە لە هیچ حاڵەتێكدا نەبنە پاشكۆی دەسەڵاتیكی ئۆتۆنۆمی كوردی و رێگرتن لەوەی عێراق لە ئاییندەدا ببێتە هەڕەشەیەك بۆ سەر توركیا.(89) ئامانجێكی سەرەكی وەزارەتی دەرەوەی توركیاش لەعێراقدا لە ساڵی 2003ەوە بریتیبوولە پــاراستنی بەرژەوەندییەكانی دانیشتووانی توركمان لەو ناوچە هەستیارەی كەركوكدا.(90) لەدوای هەڵبژاردنی گشتی لەعێراقدا كە لە 30/كانونی دووەم/2005 ئەنجامدرا، ئەنجامەكانی بەرپرسانی توركی تووڕەكرد، سەرەكوەزیران رەجەب تەیب ئەردۆگان رایگەیاند كە هەڵبژاردنەكە نادیموكراسی و نادادپەروەرانەیە، بەرپرسیارێتی ئەو پەشێوییانەش كە لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا لەنێوان توركمان و كورددا لە كەركوك هاتوونەتەئاراوە خستەئەستۆی واشنتۆنەوە،(91) ئەمەش بەدەستوەردانێكی ئاشكرا دەزانرێت لە كار‌وباری ناوخۆی عێراقدا. كێشەی كەركوك لە سەوابیتەكانی سیاسەتی توركیا لەبەرانبەر عێراق دادەنرێت، لەڕاستیشدا دروستبوونی كوردستانی عێراق (مەبەست لە دروستبوونی ئەو قەوارە سیاسییەی هەرێمی كوردستانە و.ك) هانی توركیایدا تا داوای ئەوەبكات توركمانەكان لە ناوچەی كەركوك مافی كەلتووری و ئۆتۆنۆمییان بدرێتی و نابێت لەئاییندەدا بەهیچشێوەیەك سەربە ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردی بن، بۆئەوەی توركمان ئەو( بوارە زیندووە)ی توركیابن لەناوعێراقدا جا رووەو بەغداد یا رووەو كورد.(92) لەداوی داگیركردنی عێراقیش لەلایەن ئەمریكاوە، توركیا ناڕەحەتبوو لەوەی هێزەكانی ئەمریكا یارمەتی كورد بدەن بۆ دەستبەسەرداگرتنی كەركوك كە ئەمەش داوای كورد بۆ سەربەخۆیی زیاتردەكات و هەڕەشە بۆ سەر توركیا ‌و بەرژەوەندی توركمان زیاتردەكات..(93) توركیاش هەڕەشەی بەنێودەوڵەتیكردنی كێشەی شاری كەركوكی كرد،(94) نەخوازە كە كورد چەندین هەنگاوینا بۆ بەكوردیكردنی شاری كەركوك.(95) توركیا بەئاشكرا ‌و بەنهێنی، بەپاساوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا ‌و پاراستنی بوونی توركمان، دەستوەردەداتە كار‌وباری عێراق(96) سەرۆكی توركیا عەبدوڵا گویل رایگەیاند ئیدیی لەدنیادا شتێكی نەماوە ناوی كێشەی ناوخۆییبێت و وەك چۆن كورد كاتێك دووچاری چەوسانەوە دەهاتن، پارێزران، ئەمڕۆكەش ئەگەر توركمان بچەوسێنرینەوە پێویستە بپارێزرێن. وتیشی توركیا هەراسانە لەوەی كەركوك بكرێتە بۆسنەیەكیتر.(97) لەچاوپێكەوتنێكدا لە بەرنامەی (حوار مفتوح)ی كەناڵی ئەلجەزیرە لە رۆژی 2007/2/24 لەگەڵیدا سازیكرد، (ئەردۆغان)یش هەڵوێستی فەرمی وڵاتەكەی لەپەیوەند بەمەسەلەی كەركوك روونكردەوە و گوتی "یەكەم كەركوك ناكرێت و نابیت لەژێر سەروەری یەك نەتەوەدا بێت، كەركوك عێراقێكی بچووكە و بەمپێیەش هی هەموو عێراقییەكانە، هەندێك هەوڵی ئەوەدەدەن كە پێكهاتەی دیموگرافیی كەركوك بگۆڕن، هاوڵاتییە كوردەكانی عێراق هەوڵادەدەن پێكهاتەی دانیشتووانەكە بگۆڕن ئەوەش شتێكە ئێستا لای هەمووان زانراوە، هەوڵدان بۆ دوورخستنەوەیان بێسوودە، چونكە هەمووان دەزانن و بەبەڵگەشەوە سەلماوە كە ئەوان دەیانەوێت پێكهاتەی دانیشتووانی كەركوك بگۆڕن".(98) هەر سەبارەت بەهەمان كێشە نوێنەری تایبەتی توركیا لە عێراق ساڵی 2006 رایگەیاند كێشەی كەركوك كێشەیەكی ناوخۆیی عێراق نییە لەبەرئەوەی كاریگەریی راستەقینەی هەیە لەسەر وڵاتانی دراوسی و لەهەڤپەیڤینێكیشدا لەگەڵا كەناڵی A.T.V توركیدا هەمان بەرپرس جارێكیتر دووپاتیكردەوە كە كێشەی كەركوك كاریگەریی گەورەی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی توركیا دەبێت.(99) كۆتایی توركیا لەگەڵا عێراق، لە كێشەی كورد لەوڵاتەكانیاندا، هاوبەشن، ئەمەش وایكردووە هەر لە پەیماننامەی بەغداوە(*)هەتا رێكەوتنی گشتیی ئاسایش لە ساڵی 2008دا، هەمئاهەنگییەك لەنێوان حكومەتی هەردوو دەوڵەتەكەدا هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی، بەڵام هەردوو وڵات لە شێوازی مامەڵەكردنیان لەگەڵا ئەم كێشەیەدا جیاوازبوون، لەكاتێكدا لەعێراقدا لە ساڵی 1970دا لەعێراق داننرا بە مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد، بەڵام لە توركیا هیچ مافێكی نەتەوەیی یا سیاسی نەدرا بە كورد و بگرە دەربارەی كێشەی كورد دەستیوەردایە ناو كار‌وباری عێراقەوە، ئەمیش بە دوو ئاراستەدا: یەكەمیان: دژایەتیكردنیان بە هاوكاری حكومەتەكانی عێراق. دووەم: بەكارهێنانیان لەعێراقدا ‌و لە دژی حكومەتی عێراق بەمەبەستی بەدەستهێنانی دەستكەوتی سیاسیی كاتی، دواتر توركەكان بۆیاندەركەوت ئەوە زیاتر زیانی بە بەرژەوەندییەكانیان گەیاندووە وەك لەوەی سوودێكیانپیبگەیەنێت، لە دەرنجامەكانی ئەوەش هاتنەئارای ناوچەیەكی ئارامبوو كە حكومەتێكی دیفاكتۆی هەیە و پاشان سیستمێكی سیاسی فیدراڵی كە بە یاسا ئەو دیفاكتۆیە دەچەسپێنێت. تورك لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانییەوە و تا ئەمڕۆ كێشەی كوردی وەك كێشەی خەڵكانێكی لەیاسادەرچوو سەیركردووە و دانینەناوە بەهیچ مافێكی سیاسی یا كەلتووریی و تەنانەت وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ لەناوتوركیاشدا دانپێدانەناون، وەك كێشەیەكی ئاسایش و ئابووری مامەڵەی لەگەڵا كێشەكەیاندا كردووە و كێشەی كوردی بە كێشەی دواكەوتەیی ئابووری، ناوچەگەلێكی دابڕاو كە زۆرینەیەكی كورد تێیدانیشتەجێن، راڤەكردووە. بۆچوونیشیوایە كە چارەسەركردنی لەڕێگە پەرەپێدانی ناوچەكەوە دەبێت لەڕووی ئابوورییەوە، هەربۆیە پرۆژەی (گاپ) لەهەندێك لایەنییەوە یەكێكە لەو هۆكارانەی ئەم كێَشەیە كۆتاییپێدەهێنێت، لەبەرئەوەی لە روانگەیەكی توركییەوە مامەڵە لەگەڵا هۆكار ‌و ریشەكانیدا دەكات. دروشمی سیاسەتی دەرەوەی توركیا( ئاشتی لە ناوخۆ، ئاشتی لە دەرەوە) لە جەرگەی جەنگی دووەمی كەنداودا، لە ناوەڕاستی ساڵی 1990، تێپەڕێنرا. ئەمەش بەهۆی كاریگەریی سێ فاكتەرەوە بوو: یەكەمیان: ترسی زۆری توركیا لە سەركەوتنی تواناكانی عێراق لەدوای جەنگی عێراق ـ ئێران، داگیركردنی كوەیتیشی لەلایەن عێراقەوە بە زەنگێكی مەترسیدار دانا كە رەنگە توركیاش بگرێتەوە. دیارە ئەم ترسەش خەیاڵی یا گریمانەییە لەبەرئەوەی بار‌ودۆخەكان بەهیچجۆرێك بوار بەوەنادەن، بەڵام ئەمەش پاساوێكبوو بۆئەم دوو فاكتەرەی خوارەوە: فاكتەری دووەم: هەوڵدان بۆئەوەی لێكچوون (تەماهی) بكات لەگەڵا هەڵوێستی ئەمریكیدا كە خۆی بە باڵادەستی سیستمی دوای جەنگی سارد دەزانێت، ئەمەش هەوڵیكە بۆ سووربوون لەسەر پێگەی ستراتیژیی توركیا لە سیستمی نوێی جیهانیدا، دوای ئەوەی پێشبینیدەكرا كە ویلایەتە یەكگرتوەكان و پەیمانی ناتۆ بەهۆی نەمانی بایەخی پێشووی توركیاوە لە ململانێ لەگەڵا روسیادا، دەستبەرداری رۆڵی توركیا ببن، سەرباری ئەوەی توركیاش خۆی بەشوێن یارمەتی و دەستكەوتی ئابوورییەوە بوو لەو هەڵوێستەیدا. فاكتەری سێیەمیش بریتییەلە داواكردنەوەی ویلایەتی موسڵا لەلایەن توركیاوە، لەسەر بەرزترین ئاستی سیاسیی و میدیایی توركیدا، داواكاری زۆر كرا بۆ گەڕاندنەوەی ویلایەتی موسڵا ‌و كەركوك كە نەوت و توركمانی تیایە، كوردستانی عێراقیش بەشێكە لەم ویلایەتە بۆیە پرۆژەیەكی فیدراڵیزمی كوردی توركی لەژێر چەتری ئیسلامیدا وەك چارەسەرێكی ریشەیی، خرایەڕوو. سیاسەتی توركی لەئاست عێراقدا بەم ئاراستەیەدا رۆیشتووە، بەجۆرێك توركیا زۆرترین رۆڵی دنەدەرانەی هەبووە دژ بە عێراق، هەر بەگوێرەی ئەم ئاراستەیە (هێزی چەكوش)ی نێودەوڵەتی پێكهات بۆ پاراستنی هاووڵاتییانی كورد لە حكومەتی عێراقی. ئەو هێزانەش هاوسەنگی و هەڵوێستەكانی توركیای سەرەوبنكردەوە، وەك ئەوەی زەنگێكی مەترسیداری راستەقینە لێیدابێت و توركیا خۆی لەبەردەمیدا بینییەوە. دوای كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەیەكی ئەو هێزە، توركیا هەندێك بەڵگەی بۆ ئاشكرابوو كە بەدەستتێكەڵاوكردنی رۆژئاوای دەزانی لەگەڵا پارتی كرێكارانی كوردستاندا كە لەلای توركیا ‌و رۆژئاوا لە ریزی رێكخراوە تیرۆریستیەكاندا پۆلینكراوە. ئەو رووداوە وای لە توركیا كرد بترسێت لەوەی كوردستانی عێراق ببێتە نموونەیەك كوردی توركیا چاویلێبكەن بەتایبەت پارتی كرێكارانی كوردستان بەئاشكرا ‌و بەجیدیی هەوڵی سەربەخۆبوونی كوردستان دەدات. گشت هێزە سیاسییە فەرمییەكانی توركیا لە دەزگای سەربازییەوە تا حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان بێپەردە دژبەم داوایەن، هەروەها پارتە سیاسییەكانیش، بەڵام كاتێك لە دەرەوەی دەسەڵاتدا دەبن رەفتارێكی هەلپەرستانە و هەڵبژاردنانەیان هەیە و لەسەر حسابی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا، باجی هەڵوێستەكانیشیان دەدەن، هەندێك چارەسەری پینەوپەڕۆ دەخەنەڕوو، بەڵام هیچسوودێكی نییە لە بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكانی فیدراڵیزم لەعێراقدا، لەوەی هەڕەشەیەكە بۆسەر یەكپارچەیی خاكی توركیا ‌و گوڕەشەیەكە بەدابەشكردنی توركیا تا ئەومەترسییە ئابووری ‌و كۆمەڵایەتییانەی هەرێم ‌و حكومەتی كوردی، ئەگەر بار‌ودۆخی نێودەوڵەتی گونجاوبێت بۆ راگەیاندنی، دروستیدەكەن. بەمجۆرە روونبووەوە توركیا نەیاری هەر ئاراستەیەكە كە خوازیاری بەخشینی هەر مافێكی سیاسی ‌و كەلتووری بێت بە كورد. لەبەرخاتری ئامانجی كاتی ‌و تێپەڕیش خۆی لەبەردەم زەمینەخۆشكردنێكدا بینییەوە بۆ دروستبوونی فیدراڵیزم لەعێراقدا كە ئەمەش، ئەگەر بار‌ودۆخی نێودەوڵەتی لەباربێت، هەنگاوێكی یەكلاكەرەوەیە بۆ راگەیاندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لە كوردستانی عێراقدا. پاشان كاتێك هەستیكرد ئەمە هەڕەشەیە لە كرۆكی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا لەبەرئەوەی ترسی هەیە بۆسەر یەكپارچەیی خاكی توركیا، كەوتە هەڵپەكردن بۆئەوەی ئەم فیدراڵیزمە تەنگبكاتەوە ‌و دژی بوەستێتەوە. ••• پەراوێز‌و سەرچاوەكان: 1. حیدر، عادل كاڤم خچیر، الدور السیاسی للمۆسسە العسكریە فی تركیا(1980 ـ 2000)، اگروحە دكتوراه غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە جامعە النهرین، 2009،ص 139 ـ 140. 2. سعد رزیج ایدام سعید، العلاقات التركیە ـ الایرانیە 1979 ـ 2006، الواقع و المستقبل، اگروحە دكتوراه غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 2008، ص 159 ـ 160. 3. عامر علی الراچی العلاق، الخیارات التركیە تجاه الاتحاد الاوروبی، دراسە فی العلاقات التركیە الاوروبیە ما بعد الحرب الباردە، اگروحە دكتواره غیر منشورە، المعهد العالی للدراسات السیاسیە والدولیە، الجامعە المستنصریە، 2005، ص 68. 4. حیدر عادل كاڤم خچیر، المصدر السابق، ص 137. 5. حیدر عادل كاڤم خچیر، المصدر السابق، ص 138، 131. 6. عامر علی الراچی العلاق، المصدر السابق ص 84 7. علا‌و جاسب عجیل، سیاسە تركیا الخارجیە تجاه العراق فی عهد توركوت اوزال، رسالە ماجستیر غیر منشورە، المعهد العالی للدراسات السیاسیە والدولیە، الجامعە المستنصریە، 2005، ص 158. 8. عماد محمد صالح، العلاقات التركیە الیونانیە 1974 ـ 2004، رسالە ماجستیر غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 2005، ص ـ ص 72، 69. 9. كوپر گه یاسین، النڤام السیاسی التركی فی ڤل دستور عام 1982 وتوجهاته تجاه العراق، اگروحە دكتوراه غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 2006، ص 221. 10.سعد رزیج ایدام سعید، المصدر السابق، ص 165. 11. علی حسین احمد، التیارات السیاسیە فی تركیا واپرها علی مستقبل العلاقە مع العراق، رسالە ماجستیر غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 2005، ص 152. 12. التقریر الاستراتیجی العربی، التفاعلات التركیە ـ العربیە ـ الاقلیمیە، مركز الاهرام للدراسات السیاسیە و الاستراتیجیە، متاح علی شبكە المعلومات الدولیە علی الموقع: www. ahram. org.eg 13. حمید فارس حسن، السیاسە الخارجیە التركیە مابعد الحرب الباردە، اگروحە دكتوراه غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 2006، ص 232. 14. نوال عبدالجبار الگائی، المتغیرات السیاسیە التركیە تجاه المشكلە الكردیە (1999 ـ 2001)، مجلە دراسات اقلیمیە، جامعە الموصل، العدد (7) لسنە 2000 ص 123. 15. نهرین جواد، السیاسە الاقلیمیە التركیە لما بعد الحرب الباردە، رسالە ماجستیر غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، 2004، ص 60. 16. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 232. 17. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 153، 154. 18. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 222. 19. المصدر نفسه، ص 237، 235. 20. المصدر نفسه، ص 230، 231. 21. سعد رزیج ایدام سعید، المصدر السابق، ص 168. 22. التقریر الاستراتیجی العربی، المصدر السابق. 23. اف ستیفن لارابی، ولان او. لیسر، سیاسە تركیا الخارجیە فی عصر الشك والغموچ، ترجمە محمود احمد البیاتی، بیت الحكمە، بغداد، 2010 ص ـ ص 223، 221. 24. علی صالح المیدانی، موقف جریدە(دەنگی كورد ـ صوت الاكراد) من تگورات الاوچاع السیاسیە فی كوردستان 1977 ـ 1997 دراسە تأریخیە ـ سیاسیە، مركز الدراسات الكردیە و حفڤ الوپائق، جامعە دهوك، 2010 ص 14. 25. سعد ناجی جواد، دراسات فی المسألە القومیە الكردیە، گ1، الدار العربیە للعلوم، بیروت، 2005، ص 39. 26. سعد رزیج ایدام سعید، المصدر السابق، ص 168. 27. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 165. 28. التقریر الاستراتیجی العربی، المصدر السابق. 29. ارگان افاغل، سیاسە حیزب العدالە و التنمیە تجاه القچیە الكردیە ونشاگات حیزب العمال الكردستانی، ترجمە لقمان عمر النعیمی، ترجمات اقلیمیە، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، العدد(17)، 2008، ص 11. 30. محمد نورالدین: تركیا الصیغە والدور، گ1، ریاچ الریس للكتب والنشر، بیروت، 2008،ص،ص 238 ـ 239. 31. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 159 ـ 160 . 32. نهرین جواد، المصدر السابق، ص 199. 33. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 157 34. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 258. 35. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 156 36. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 259. 37. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 157 و كژلك حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 239. 38. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 258. 39. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 158. 40. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 158. 41. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص ص 260، 261. 42. ارگان افاغل، المصدر السابق، ص 5 ـ 6. 43. سنا‌و عبدالله الگائی، موقف حیزب العدالە و التنمیە فی تركیا من القچیە الكردیە، تحلیلات استراتیجیە، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، العدد (45)، 2009 ص 12. 44. محمد نورالدین، تركیا.. الی این؟ حیزب العدالە والتنمیە (الاسلامی) فی السلگە، المستقبل العربی، مركز الوحدە العربیە، بیروت، العدد (287)، 2003، ص 21. 45. لقمان عمر محمود، تجربە حیزب العدالە و التنمیە فی تركیا بین التمیز و الابداع وخگا التعمیم و القیاس، تحلیلات استراتیجیە، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، العدد (19)، 2006، ص 3. 46. سنا‌و عبدالله الگائی، موقف حیزب العدالە والتنمیە فی تركیا من القچیە الكردیە المصدر السابق، ص 8. 47. نوال عبدالجبار الگائی، تجربە حیزب العدالە والتنمیە فی تركیا مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل2007، ص 74. 48. سنا‌و عبدالله الگائی، موقف حیزب العدالە والتنمیە فی تركیا من القچیە الكردیە المصدر السابق، ص ص 5ـ 6. 49. مصگفی اللباد، تركیا والعرب شروگ التعاون المپمر، تركیا بین تحدیات الداخل ورهانات الخارج، محمد عبدالعاگی، (تحریر)، اشراف مركز الجزیرە للدراسات، گ1، 2009، ص 216. 50. خلیل علی مراد، الموقف الاقلیمی من الحركە الكردیە المسلحە فی تركیا 1984 ـ 1998، دراسات اقلیمیە، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، العدد (13)، 2005، ص 34. 51. حسین مصگفی احمد، الكسألە الكردیە فی العراق، قرا‌وە فی المواقف الدولیە والاقلیمیە والعربیە، مجلە قچایا سیاسیە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە النهرین، العددان (21/22)، 2010، ص 100. 52. التقریر الاستراتیجی العربی، المصدر السابق. 53. لقمان عمر النعیمی، تركیا فی الاستراتیجیە الامریكیە المعاصرە، دراسە فی تگور العلاقات التركیە ـ الامریكیە بعد الحرب الباردە، 1991 ـ 2007، گ1، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، 2009، ص، 68 – 69. 54. جلال عبدالله عوچ، صناعە القرار فی تركیا والعلاقات العربیە ـ التركیە، مركز دراسات الوحدە العربیە، بیروت، (د.ت) چ 42. 55. محمد نورالدین، تركیا.. الی این؟ دور وتحدیات، المستقبل العربی، العدد (364)، 2009، ص 41. 56. وجیه عفدو علی، اگروحە الفیدرالیە فی العراق ( فیدرالیە إقلیم كردستان العراق أنموجا)، مجلە القانون والسیاسە جامعە صلاح الدین، اربیل، عدد خاص، 2010، ص ـ ص 446، 441. 57. محمد عمر مولود، الفیدرالیە و إمكانیە تگبیقها كنڤام سیاسی( العراق أنموژجا) گ1 (مجدد) المۆسسە الجامعیە للدراسات و النشر و التوزیع، بیروت، 2009، ص 552. 58. دیفید مكعول، تأریخ الكرد الحدیپ، ترجمە راج ال محمد، گ1، دار الفارابی، بیروت، 2004، چ 568. 59. علی حسین احمد، المصدر السابق، ص 56. 60. حیدر عبدالجبار حسون الخفاجی، المحددات السیاسیە والاقتصادیە تجاه علاقە تركیا بالاتحاد الاوروبی، رسالە ماجستیر غیر منشورە، كلیە العلوم السیاسیە، جامعە النهرین، 2009، ص 86. 61. كوپر گه یاسین، المصدر السابق ص ص 258 ـ 259. 62. سنا‌و عبدالله الگائی، مغزی نفی صفە الارهاب عن حیزب العمال الكردستانی، الراصد الاقلیمی مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل 2007، ص 1. 63. هنری باركی وأخرون، القچیە الكردیە فی تركیا، ترجمە هەڤاڵا، مۆسسە ئاراس، اربیل، 2007، ص ص 110، 113. 64. خالد عمر عبدالحلیم، العراق و الاكراد وتركیا.. علاقات متشابكە تنتڤر الحسم، مجلە السیاسە الدولیە، العدد 171، ص 115. 65. لقمان عمر النعیمی، ماژا ینتڤر من تأسیس المجلس الاعلی للتعاون الاستراتیجی بین العراق وتركیا، تحلیلات استراتیجیە العدد( 39)، 2009 مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، ص ص 3،5. 66. لینو مارتن، الامن القوومی التركی فی الشرق الاوسگ، ترجمە خلیل علی مراد، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، 2005، ص 37. 67. ابراهیم خلیل العلاف، نحن وتركیا، السلوك السیاسی الخارجی التركی تجاه العراق بعد 9/ نیسان/ 2003، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، 2008، ص163 ـ 164. 68. وجیه عفدو علی، المصدر السابق ص 458. 69. ابراهیم خلیل العلاف، وحدە العراق واستقراره فی عالم متغیر، دراسات اقلیمیە، العدد (20)، 2010، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل ص 19. 70. احمد داود اوغلو، العمق الاستراتیجی موقع تركیا ودورها فی السیاسە الدولیە، ترجمە محمد جابر پلجی وگارق عبدالجلیل، گ1، الدار العربیە للعلوم ناشرون، بیروت، ومركز الجزیرە للدراسات، الدوحە، 2010، ص 480. 71. موسی السید علی، القچیە الكردیە فی شمال العراق من الاستنزاف الی تهدید الحغرافیا السیاسیە، گ1، مركز الامارت للدراسات و البحوپ الاستراتیجیە، ابوگبی، 2001، ص 104 ـ 105. 72. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 230. 73. صلاح سعدالله، المسألە الكردیە فی تركیا ـ مرحلە جدیدە، گ2، بلا دارنشر، بغداد، 2003، ص 129 ـ 13 74. مارتن فان بروسن، الاكراد وبنا‌و الامە، ترجمە فالح عبدالجبار، گ1، معهد الدراسات الاستراتیجیە، بغداد، بیروت، 2006، ص، 22. 75. دهام محمد العزاوی، الاحتلال الامریكی للعراق وابعاد الفیدرالیە الكردیە، گ1، الدار العربیە للعلوم، بیروت، مركز الجزیرە للدراسات، قگر، 2009، چ 149. 76. محمد نورالدین، تركیا فی الزمن المتحول، قلق الهویە وصراع الخیارات، گ1، ریاچ الریس للكتب والنشر، بیروت، 1997، ص 120. 77. احمد جمیل عزم، الفشل العلمی الامریكی فی العراق و فشل استراتیجیات تحویل الصراع، المجلە العربیە للعلوم السیاسیە، العدد (24)، 2009، مركز دراسات الوحدە العربیە، بیروت، ص، ص 15 ـ 16. 78. خیرالدین حسیب، العراق.. الی این؟ مجلە المستقبل العربی، مركز دراسات الوحدە العربیە، بیروت، العدد(362)، 2009، ص 9. 79. جیف سیمونز، عراق المستقبل السیاسە الامریكیە فی إعادە تشكیل الشرق الاوسگ، ترجمە سعید العڤیم، گ1، دار الساقی، بیروت، 2004، ص 179. 80. صلاح سعدالله، المسألە الكردیە فی العراق، گ1، بلا دارنشر، بغداد، 2003، ص 3. 81. لینور مارتن، المصدر السابق، ص33. 82. المصدر نفسه، ص 33 83. هنری باركی المصدر السابق، ص 98. 84. حمید فارس حسن، المصدر السابق، ص 231 ـ 232. 85. ابراهیم خلیل العلاف، وحدە العراق واستقراره فی عالم متغیر، المصدر السابق، ص 19. 86. هنری باركی المصدر السابق، ص 98. 87. ابراهیم خلیل العلاف، نحن وتركیا، المصدر السابق، ص 554. 88. المصدر نفسه، ص 554. 89. محمد جمال باروت، ندوە حول (احتلال العراق وتداعیاته علابیا وإقلیمیا ودولیا) التی اقامها مركز دراسات الوحدە العربیە 11 ـ 18 /اژار/ 2004، المستقبل العربی، العدد (302)، 2004 ص 44. 90. جراهام فولر، الجمهوریە التركیە الجدیدە تركیا كدولە محوریە فی العالم الاسلامی، ترجمە مركز الامارات للدراسات و البحوپ الاستراتیجیە، ابو ڤبی، 2009، ص 142. 91. لقمان عمر النعیمی، البنیە السیاسیە للنڤام التركی والمتغیرات الخارجیە، النڤام السیاسی العربی والاقلیمی التغییر والاستمراریە، ابراهیم خلیل العلاف (تحریر): بحوپ الندوە التاسعە عشر لمركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، والتی عقدت یوم 26 /تشرین الپانی/ 2008، گ1، دار ابن الاپیر للگباعە والنشر، جامعە الموصل، 2009، ص 75. 92. سعد حقی توفیق، العراق وسیاسە حسن الجوار تجاه تركیا وایران، مجلە العلوم السیاسیە، جامعە بغداد، العدد (41) لسنە 2010، ص16. 93. جیف سیمونز، المصدر السابق، ص 199. 94. ابراهیم خلیل العلاف، نحن وتركیا، السلوك السیاسی الخارجی التركی تجاه العراق، المصدر السابق، ص 164 .95. جراهام فولر، المصدر السابق، ص 143. 96. غانم محمد الحفو، العراق الجدید ودول الجوار الاقلیمی، تحلیلات إستراتیجیە، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، العدد (2)، 2005، ص 2. 97. ابراهیم خلیل العلاف، نحن و تركیا، السلوك السیاسی الخارجی التركی تجاه العراق، المصدر السابق، ص 165 .98. لقمان عمر ومیپاق خیرالله جلود، علاقات تركیا الاقلیمیە فی عهد حكومە حیزب العدالە والتنمیە 2002 / 2011، مركز الدراسات الاقلیمیە، جامعە الموصل، 2012، ص 46. 99. فوزیە صابر، قرا‌وە جیوسیاسیە للبعد الكردی بین العراق و تركیا، شۆون الاوسگ، مركز الدراسات الاستراتیجیە، بیروت، العدد(122)، 2006، ص 122. *) پەیماننامەی بەغداد یەكێكە لە پەیماننامەكانی سەردەمی شەڕی سارد لە ساڵی 1955دا دامەزرا بۆ وەستانەوە بەڕووی شەپۆلی كۆمۆنیزم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم پەیماننامەیە لە بەریتانیا عێراق، توركیا، ئێران ‌و پاكستان پێكهاتبوو و.ك.

36644 جار خوێندراوه‌ته‌وه‌ | Friday, August 14, 2015

Share |