سۆشیال دیمۆكراسی وەك پێویستییەك
نووسینی: شاكار یوسف حسن
چەمك و مێژووی سۆشیال دیموكراسی:
ئەم رێبازە وەكو ناو لەدو بەش پێك هاتوە كەئەمانەن: وشەی سۆشیال بەمانای كۆمەڵایەتی بۆیەكەمجار لەئیتاڵیا لەنوسێكدا لەساڵی 1803بەكارهێنراوە ولەبەریتانیا لە 1827 لەلایەن گۆڤاری هاوكاری كەسەربەتاقمی رۆبەرت ئۆین بون بەكارهاتوە لەفەرەنساش لە ساڵی 1832لەگۆڤاری گلۆب بەكارهێنراوە كەسەربەسان سیمۆن بون. هەردو وشەكەش بەسەریەكەوە مانای چارەسەری كێشەو گرفتی كۆمەڵایەتی دورلە توندو تیژی بزوتنەوەی چەكدارانە. هەندێ جار زاراوەی سۆشیالیزمی ریفرۆمیستانە لە بری سۆشیال دیموكرات بەكاردێت كەئەم زاراوەیە لەنێو سۆشیال دیموكراسەكانی ئەڵمانیادا گەشەی كرد كەبە پێویستیان زانی بژار لە ماركسدا بكەن و بەماركسدا بچنەوە یەكەم بژاردە خوازیش ئێدوارد بێنرشتاین بو لای بژاردە خوازەكان چەمكی كرێكارو چینی كرێكار لای ئەمان واتایەكی تیۆری نیە هەروەكو ماركسیە كلاسیكیەكان و كۆمۆنیستەكان هەیەتی. ئەمانە كەوتنە سڕینەوەی چەمكی چینایەتی و چەمكی ئاپۆرەیان خستە جێی و ئێستاش پتر چەمكی گەل جێگیرە. وەهەروەها ئەمانە مۆدێلی دیالێتكیانەی گۆرینی كۆمەڵگە رەت دەكەنەوە. تەمەنی سۆشیال دیمو كراتەكان پتر لە سەد ساڵ زیاترە ڕەگ و ریشەی سۆشیال دیموكراسەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵی 1800 بەتایبەتی خەباتی سۆشیال دیموكراتی ئەڵمانیا. هەندێ سەرچاوە باس لە سیاسەتی كۆمەڵایەتی بەریتانیا دەكەن (social politik) كەوا رۆڵی گرنگ و سەرەتای گێراوە لە دەستپێكردنی ئایدیاو بزوتنەوەی سۆشیال دیموكراتدا. بەڵام وەكو پارتی سیاسی ئەم بزاوتە لەناوەراستی سەدەی نۆزدەهەمەوە دەست پێدەكات. زۆرێك لەسەركردەو رێبەرە سیاسیەكان خۆیان بە سۆشیال دیموكرات دەزانی تەنانەت رێبەری ناسراوی روسی فلادمێر ئیلج لینین خۆی بە سۆشیال دیموكرات دەزانی بەڵام پاشتر سۆشیال دیموكرات جیاكرایەوە بۆ چەپ و ڕاست و میانڕەو بەم شێوەیە سۆشیال دیموكراس لەنێو منداڵانی بزوتنەوەی سۆشیالیستەوە لەدایك بوە. بۆیە لێرەدا بەگرنگی دەزانین كورتە باسێكی سۆشیالیزم بكەین:
سۆشیالیزم خوازیاری جێگیربونی سیستەمێكە لەبری سەرمایەداری تیایدا قازانجی گشتی بەسەر قازانج و بەرژەوەندی تاكە كەسدا زاڵ بێت. بۆجێگیربونی ئەم ئامانجەش دەبێ بەرنامەیەكی وادابڕێژین بۆبەرهەم هێنان قازانجی هەموان لەبەرچاوبگرێت. ئەم بەرنامەیەش بۆجێگیركردنی دەسەڵاتی ئابوری لەدەستی كەمینەیەك سەرناگرێت بەڵكو پێویستیەكەی چاودێریەكی دیمو كراتیانەو كاریگەر بەسەر ئابوریدا. بانگەشەی ئەوەی دەكرد كەسۆشیالزم بەبێ دیموكراسی بەدی نایەت بەسۆشیالیست ناوبردنی هەندێ لەو وڵاتانەی كەبە سیستەمی تۆتالیتاری بەرێوەدەبرێن بەهەڵە دەزانی. بۆزیاتر یەكسانی دەرفەتەكان پێویستمان بەرێو شوێنی حكومەت و شارەوانیەكان و كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە. حكومەت سیاسەتی كۆمەڵایەتی بۆمسۆگەر كردنی دەرفەتی ژیانێكی باشتر بۆتاكەكەس بەكاردێنێ. كۆمەڵگەی مەدەنی لەلایەن خۆیەوە رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لەگەشەپێدانی كۆمەڵدا. لەوەتەی لەناو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا زوڵم و زۆرداری و خوێنمژین پەیدابوە دژایەتی زۆردارو خوێنمژەكانیش پەیدابوە بۆیە لەناو هەر گەلێكدا كەسانێك پەیدابون داوای بەهەشتی سەرزەمینیان بۆ خەڵك كردوە داوای ئەوەیان كردوە هەمومرۆڤەكان پێكەوە كاربكەن و وەك یەكیش بەخۆشی بژین بێ ئەوەی كەس زوڵم لەكەس بكات و خوێنی یەكتر بمژن كۆمەڵێكی یەكسان پەیدابێت ئەوان ویستویانە مرۆڤ لە (كۆمیۆن) واتە كۆمەڵ رێك بخەن و هەرلەم وشەیەشەوە وەشەی كۆمۆنیزم پەیدابوە یان شیوعیەت. شیوعیەت سەرەتا زۆر خەیاڵ پڵاو بوە چەند ساڵێ پێش ماركس وئەنگلس باسی كراوە. بەتایبەتی لە كتێبی یۆتۆپیای تۆماس و شاری رۆژی گامپانێلا كەلە سەرەتای سەدەی شانزەو هەڤدەدا نوسراوە. هەروەك بیر و بۆچونی ئاشكرای شیوعیەت لەلایەن موریلی و مایلیەوە دەربڕاوە. ئینجا بیرو باوەڕی یەكسانی و وەك یەكی هاتە كایەوە پاشان سێ تۆپاویە زل هێزەكە پەیدابون كە ئەوانیش (سان سیمۆن و رۆبەرت ئۆین وفۆریە كەبەكورتی لێیان دەدوێین :
- رۆبەرت ئۆین: سەرپەرشتی كارگەیەكی گەورەی پەمۆی گرتۆتە ئەستۆ لە ئوسكولەندا. خەڵكەكەی لەكەسانی جیاواز پێكهاتبون 2500كەس دەبون زۆریان لات و گێل بون كەچی توانی بیان كات بە كۆمیۆنێكی نمونەی هیچ كێشەیكی بۆ دروست نەبێت. خەڵكەكەی رۆژی لەبری 14 سەعات 10 سەعات كاریان دەكرد و ژیان و گوزەرانیان دابینكرابو لەكاتی بێئیشیدا موچەیان وەردەگرت منداڵەكانیان باخ و خوێندگەی تایبەتیان هەبو. ئۆین پێی وابو سەرمایەداری بەو پێیەی باس لەبەرژەوەندی تایبەتی و مل ملانێی ئازاددەكات ئەواناكۆكە لەگەڵ دۆخی سروشتی و لەگەڵیدا ناگونجێت.
- سان سیمۆن: رۆڵەی شۆرشی فەرەنسایە پێی وابو كەشۆرش سەركەتنی چینی سێیەمە كە پیشەوەرەكانن بەسەر دوچینەكەی تر كە خانەدانان و شازادەكان بەڵام زۆری نەخایاند كەسەركەوتن هینی چینی سێیەم نەبو بەڵكو بەڵكو هی بەشێكی بچوك بو كەئەویش بۆرژوازیەكان بون. كەچی سان سیمۆن پێی وابو ناكۆكیە كە لەنێوان ئیش كەرو ئیش نەكەرەكاندایە كەدەكاتە چینی سێەم لەگەڵ دوچینەكەی تركە بێكارن و سودیان دەست دەكەوێت. بەڵام سان سیمۆن لەهەمو شت زیاتر پەرۆشی چینی هەرەوەزو هەژارەكان بو. ئەوەی رەتدەكرتەوە كە موڵكایەتی تایبەتی مافێكی سروشتی بێت هەروەها هێرشی كردە سەر میرات و هەمودەسكەوتێكی بەنارەوا دەزانی كەتاك بەبێ هەوڵ دەستكەوێت.
- فۆریە: رەخنەیەكی توندی لە رژێمی ئەوسادەگرت رەخنەیەك كەبە چاكی یەخەی بۆرژوازیەت دەگرێت ودەچێت بەگژ چڵكاو خۆرو پارێزەرەكانیدا. هەمودرۆو دەلەسەو چاوبەستەكانی دنیای سەرمایەداری دەداتە بە رەخنەو گاڵتە پێكردن فرتو فێڵەكانی بازرگانەكان و قۆڵبرینەكانی بازار و چەوسانەوە جۆر بەجۆرەكان ریسوا دەكات. دەچێتە سەر ئەو شێوە بۆرژوازیەی پەیوەندیەكانی ژن و پیاو وەزعی ژنانی كۆمەڵگەی بۆرژوازی دەگاتە ئەوئەنجامەی (كە رادەی رزگاری گشتی لە رادەی رزگاری ژناندا خۆی دەونوێنێت ). داوای دەكرد فیدراسۆ نێكی فراوان دروست بكرێت ئەم فدراسۆنە بكرێت بەچەند گروپێكەوە بەناوی(phalansteres) كەهەریەكەیان 1620 ئەندام بن. نیوەیان پیاو نیوەكەی تر ژن بن لەسەر حەز و ئارەزوی كەسەكان كار رێكبخرێت بۆی تواناو بەرهەمیان زیاد بێت.
مێژوی سەرهەڵدان و گەشەو وەرچەرخانی سۆشیال دیموكراسی تاكاتی جەنگی جیهانی یەكەم لەگەڵ مێژوی ئەنتەرناسیۆناڵی دوەم (1889 - 1914) ئاوێتەیە. ئەمەش بەو مانایە دێت كەسەر هەڵدان و گەشەو ئاستەنگی ئەم بزوتنەوەیە لەگەڵ پەیدابون و پاشە كشێی ئەم رێكخراوە جیهانیەی سۆشیالیزم و بزوتنەوەی كرێكاری هاوبەشە. سەردەمی ئینتەر ناسیۆناڵی دووەم دەتوانین بەسەردەمی زێڕینی ماركسیزم بخوێنینەوە بیرو راو ئامۆژگاریەكانی ماركس بەو رادەیە رۆشن بوە كەبتوانین وەك پەیرەوێكی فكری و سیاسی و فەلسەفی چاوی لێبكەین و هاوكات بزافی سۆسیالیستی و كرێكاری كاریگەر بەماركسیزم وەكو بزوتنەوەیەكی جیهانی هاتە سەر شانۆی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەجیهاندا. بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كەهێشتا رێبازو بیررای ماركسیزم چوارچێوەیەكی بەرهەم نەهێنابو كەباس و گفتو گۆو جیاوازی ناو ئەم بزافە جیهانیە نەیەڵێت و هێشتا ئەو كَاتەی ئەنتەرناسیۆناڵی دووەم پەیرەوی كردن لەدیدگاو رێگە چارەی جیاواز بۆپرسەكانی تیۆری و تاكتیكی لەناو نەچوبو . ئەنتەر ناسیۆناڵی دوەم رێكخراو ئۆرگانێكی ناوەندی و یەكپارچە نەبو هەروەها سەرەرای بەهێزی و كاریگەری ماركسیزمیش هێشتائامۆژگاری و پلانی وردو رۆشنی نەبو كەمایەی پەسەند كردنی هەمو ئەندامانی بێت. ئەنتەر ناسیۆناڵی دوەم زیاتر وەكو فراكسیۆنێكی نامەركەزی پارت و سەندیكاو بزوتنەوە كرێكایەكان بو. كەجیا لەیەك كارو چالاكیان دەكرد بەڵام باوەری هاوبەش بە سۆشیالیزم ئەوانی یەك پێگرتبو. ئەگەر ئەنتە رناسیۆنالیستی یەكەم ناوەندێكی ئایدۆلۆجی بو بۆبزافی كرێكاری و سۆشیالیستی ئەوا ئەنتەرناسیۆناڵی دوەم كۆبونەوەی ئەو پارت و سەندیكاو یەكێتیانە بو كەبەراستی نوێنەری جەماوەری فراوانی خەڵك و كرێكاران بون.
ئەتنەر ناسیۆنالیستی دووەم كۆمەڵیك دەسكەوتی گرنگی هەبو لەو كاتەدا لەروی ئازادی یەكسانی و دادپەروەری. بۆیە لەو كاتەدا ماركسیەت و سۆشیالیست ئەوكەسانەبون كەئەم بیرو باوەڕانەی خوارەوەیان هەبێت :
یەكەم: رەوت و مەیلەكانی كۆمەڵگەی سەرمایەداری بەتایبەتی كەڵەكەبونی سەرمایە رەوت و مەیلی سروشتی مێژو بەرەو سۆشیالیزم بەهێزتر دەكات و سەرەنجام سۆشیالیزم ئەنجامی ناچار یان شیاوترین رەهەندی كەڵَەكەو بەهێزبونی سەرمایەیە.
دووەم: سۆشیالیزم و خاوەندارێتی گشتی و هۆیەكانی بەرهەم هێنان دەبنە هۆی لەنێو چونی چەو سانەوە دەرامەتی مفت و بێكاری نەمانی ئیمتیازات و نایەكسانی ئابوری لە ئەنجامی دابەشكردنی ناداد پەروەرانەی سامانەوە پەیدا دەبێت.
سێیەم: سۆشیالیزم بە سودی هەمو مرۆڤایەتیەو تەكامولی جیهانی و فەرهەنگ و خۆشگو زەرانی گشتی دەستەبەر دەكات. ئاڵاهەڵگری خەبات و هێنانەدی سۆشیالیزمی چینی كرێكارە لەبەرئەوەی كرێكار ئەو چینەن كەراستە خۆ بەهاو نرخە سەرەكیە كان بەرهەم دەهێنن و هەم ئەو چینەشن كەزیاتر لەهەموان بەشێوەی راستەخۆ سودمەند دەبن لەنەهێشتنی سیستەمی كاری كرێگرتە.
چوارەم: پێشرەوی بەرەو سۆشیالیزم پێویستی بە خەباتی ئابوری و سیاسی و فەرهەنگی چینی كرێكارە. ئەم چینە دەبێت بۆریفرۆم و چاكسازی ژیان و رەوشی خۆی لە چوار چێوەی سەرمایەداریدا سود لەهەمو شێوەكانی خەباتی سیاسی و بەتایبەتی شێوە خەباتی پەرلەمانی وەربگرێت.
پێنجەم: سەرمایەداری لەرێگەی كۆمەڵێك ریفرۆم و چاكسازی بەشێوەی ریشەی لەناو ناچێت پەیامە مەرگ هێنەرەكانی ئاستەنگی ئابوری و سیاسی. هەژاری و بێكاری بەشێكە لەخودی سروشتی ئابوری و چینایەتی سەرمایەداری.
شەشەم: سیستەمی سەرمایەداری سەرەنجام لەلایەن شۆرشی سۆشیالیستیدا لەناو دەچێت. ئەمەش ئەو كاتە دەبێت كەهەلو مەرجی ئابوری و رەوشی هوشیاری چینی كرێكار و پرۆلیتاریا بۆئەم كارە ئامادەبێت. ئەم شۆرشە نەكودەتاو نەئاڵو گۆری سیاسی كتو پڕە كەهەندێك رابەری شۆرش گێر یان پیلان گێڕ بەئەنجامی بگەیە نن. بەڵكو كارو شۆرشی زۆرایەتی مەزنی جەماوەری زەحمەت كیێشە یان وەكو ماركس دەڵێت شۆرش و گۆرانی سیاسی نیە بەتەنیا بەڵكو كارو خەباتی كۆمەڵایەتی و چینایەتی مرۆڤایەتی زەحمەت كێشە.
حەوتەم: :بەرژەوەندی پرۆلیتاریا لەسەرئاستی هەمو جیهان هاوبەش ویەكسانە. شۆرشی سۆشیالیستی بەشێوەی روداوی جیهانی یان لایەنی كەم گۆرانكاری لەكۆمەڵگەی پیشەسازیە پێشكەوتوەكاندا دێتەدی.
هەشتەم: سۆشیالیزم تەنیا بەرنامەیەكی سیاسە نیە. بەڵكو جیهان بینیەكە كەبە هۆیەوە دەكرێت شیكردنەوەی راستی زانستی بەدەست بهێنین تەنها لێكۆلینەوەی ئەقڵانیەتی سروشت و جیهان و مێژوو دەتوانێت مانای ژیان و خەباتی مرۆڤایەتی شیبكاتەوە. لە ئەنتەر ناسیۆ نالیستی دوەمدا كۆمەڵێك پرس بونە هۆی رای جیاواز لەنێوان ئەنتەرناسیۆنالیستی دوەم و بزافی سۆشیال دیموكرات لەوانە:
1. پرسی ماتریالیزمی مێژووی و پەیوەندی نێوان ژێرخان و سەرخان.
2. ئایا سۆشیالیزم پرسێكی حەتمی و سروشتیە یان لەنێو مەیل و خەباتی مێژوی سەرمایەداریدا لایەنی ئەگەرو لەوانەی هەیە.
3. خەبات بۆ هێنانەدی ریفرۆم لەخۆیدا بەسودی كرێكارومرۆڤایەتیە یان تەنها خۆئامادەكردنە بۆشۆرشی ئایندە.
4. دەسەڵاتی تاكانەو بێ ئەملاو ئەولای پارتی سۆشیالیست پەسەند دەكرا. یان هاوكاری و یەكێتی لەگەڵ بزوتنەوە ناسیۆنالیستەكان رەوابو.
5. چۆن تەماشای شۆرش دەكرا كەتە نهاجە نگێكی ناوخۆییە یان كودەتایەكی سیاسیە یان شۆرش و فشارو كاریگەری ناتوندو تیژی كرێكاران و جەماوەری زەحمەت كێش و ستەم دیدەیە بۆگۆرانكاری رادیكاڵ
6. ئایا جیهان بینی سۆشیالیستی و ماركسی وەڵامی هەمو پرسە گرنگەكانی فەلسەفەی تێدایە یان دەربارەی ئەو شتانەی كەدیدی تایبەتیان نیە دەكرێت ئازادانە سود لەبیرو ئەندێشەكانی پێش و دەرەوەی ماركسیزم وەربگیرێت.
لە دامەزرێنەرانی بنەما سەرەكیەكانی سۆشیال دیموكرات بریتی بون لە ئیدوارد بیرنشتاینی ئەڵمانی و1854بۆ 1938كەوا ڕەخنەی لە بیرو راكانی ماركس و ئەنگلس گرت سەبارەت بەلە ناوبردنی ڕژێمی سەرمایەداری لەرێگەی شۆرشی خوێناوی پرۆلیتاریاوە بڕوای وابو كرێكاران لەروی تواناو بیركردنەوەو خواست و روانیان بۆ ژیان یەكسان نین. لەبەر ئەو دیكتاتۆری پرۆلیتاریا هیچ پێویست نیە لەبری شۆرشی خوێناوی پرۆلیتاریا پێشنیاری مۆدێلی دیموكراسی و دەنگدان و سیستەمی پەرلەمانتاری كرد.
یەكێكی تر لە تیۆردارێژە گەورەكانی سۆشیال دیموكراتی ئەڵمانیا كارل كاوتسكیە لەساڵی 1891 پارتی سۆشیال دیموكراسی ئەڵمانی ستراتیژی خۆی لە سەر بنەمای ئایدۆلۆژی ماركسی رێكخست. كاوتسكی و بێرنشتاین لەكەسە دیارەكانی ئەم بەرنامەیەبون ئەم بەرنامەیە بەبەرنامەی ئیرفۆت ناوی دەركرد لەم بەرنامەیە دیكترینی تێپەرین لەموڵكداری تاییەتەوە بۆ موڵكداری گشتی جێكرایەوە. سەركەوتنی سۆشیال دیموكراسی:
لە ئیتاڵیا پارتی سۆشیالیست هەرلە سەرەتای بەرپابونی جەنگی جیهانی یەكەم هەڵوێستی سەرسەختی لەدژی جەنگ هەبو وپارتی سۆشیالیست یەكێك بو لەو پارتە جەماوەریانەی كەپێشوازی و پشتیوانی كرد لەشۆرشی ئۆكتۆبەر ی روو سیا و لەساڵی 1919 پەیوەست بو بە كۆمێنترین لە فەرەنسا پارتی سۆشیالیست یەكسەر نەبوە ئەندامی كۆمێنترێن بەڵام ساڵی1920 بوە ئەندام و ناوی خۆشی گۆری بۆ پارتی كۆمۆنیست. لەبەریتانیا پارتی كرێكار هەرچەندە لەگەڵ پارتە سۆشیالیستەكانی ئەو روپادا جیاوازبو تەنانەت خۆشی بە سۆشیالیست نەدەزانی بەڵام لەساڵی 1919بەپەسەند كردنی بەرنامەیەكی تازە لایەنگری لە ریفرۆمە سەرەكیەكانی ناو كۆمەڵگە كردو سۆشیالیزمی راگەیاند. سۆشیال دیموكراسی ئەوروپا لەنێوان ساڵانی 1917 تا 1921گۆرانكاری لەم جۆرەی لەوڵاتانی دیكەش بە خۆوە بینی.
سەرهەڵدانی قەیرانی ئابوری جیهانی سەرمایەداری 1929 ودەركەوتنی فاشیزم وەكو هێزێكی ئەوروپی هەلومەرجی نایابی سۆشیال دیموكراسی خستە مەترسیەوە سۆشیال دیموكراسی لەبەرامبەر ئەم هەلومەرجە تازەیەدا هیچ سیاسەتیكی كارای نەبو حكومەتەكانی سۆشیال دیموكراتی ئەڵمان و بەریتانیا كەلەو ساڵانەا لەسەركاربون نەیان توانی بەرگەی ئەو هەل و مەرجە بگرن و هەرەسیان هێنا لەفەرەنساش حكومەتی هاوكاری سۆشیالیستەكان لە 1936 بۆ 1938 هەمان هەلومەرجی ئەڵمانیاو بەریتانیای بە نسیب بو. تەنها پارتی سۆشیال دیموكراتی سوید بەگرتنەبەری بەرنامەی ئابوری كەتیایدا دەوڵەت لەئابوری و گەشەكردنی كەرتی دەوڵەتیدا نەخشەی سەرەكی هەبێت. جگەلە پارتی سۆشیال دیموكراتی نەمسا كەلە ساڵی 1934دا لەبەرامبەر فاشیزمدا راپەڕینیان كرد هیچكام لەپارتە سۆشیال دیموكراسەكانی ئەوروپا هەڵوێستیان نەبو بۆیە تادەهات لەهێرش و پەلاماردابوو. سۆشیال دیموكراسی تاكۆتای جەنگی جیهانی دووەم لەمەیدانی سیاسەتی ئەوروپادانەما بەڵام لەدوای زیاتر لەیەك دەیە سیاسەتی گەرانەوەی خۆیان بەخێرای بەدەستهێنایەوە وپەسەندكردنی هەلومەرج و ئەركی تازەیان گرتە ئەستۆ سەلەنوێ لەدوای جەنگ هاتنەوە مەیدانی كارو كاریگەری.
ئەو هۆكارانە چین كە سۆشیال دیموكراسیان بەهێزكردەوە. چۆن هێزەكانی سۆشیال دیموكراسی لەساڵانی جەنگدا بێ هێزبون هیچ نەخشەو كاریگەریەكیان لەدژی فاشیزم نەبو بەڵام دوای جەنگ بونەوە بەبە هێزترین رەوتی ناو بزوتنەوەی سۆشیالیستی ؟بۆچی پارتە كۆمۆنیستەكان وەكو سۆشیال دیموكراسەكان بەهێزنەبون ؟وەڵاكی ئەم پرسیارانە لەم خاڵانەدارون دەكەینەوە.
1. بێهێزی رێكخراوەی بون هێماو بەڵگەنیە بۆ بێهێزی مەیل و هێزی كۆمەڵایەتی بەتایبەتی ئەگەر بێهزبونی رێكخراوەی لەهۆكارەكانی دەرەوەی ئەو بزافە بێت نمونەی جەنگ و داگیركردنی سەربازی و سەركەوتنی پۆلیس.
2. رەوتی گۆرانكاری كۆمۆنیزمی روسی و سیاسەتی فەرمی كۆمینترێن و پارتی كۆمۆنیستی سەربە سۆڤیەت بەو شێوەیە نەبو كە ببێتە ئەڵتەر ناتیڤی سۆشیال دیموكراسی. خودی كۆمۆنیزمی روسی كەوتە داوی ناسیۆنالیزم و سیاسەتی پابەند بونی پارتە كۆمۆنیستە كان وەكو پاشكۆی بەرژەوەندی سۆڤیەتی و هەژمونی دیكتا تۆری بۆلشەویەكان. 3. سۆشیال دیموكراسیەكان دیدگای ناسیۆنال ریفرۆمیستیان هەبو بەڵام جیاوازی سەرەكی لەوەدابو كەلەو وڵاتانەی سۆشیال دیموكراس تیایدا هێزی حكومەتی یان هێزی كاریگەربون چەندین ریفرۆم و چاكسازی لەژیانی كرێكارو هەژارەكاندا بەدیهات.
4. لەوڵاتانی رۆژئاوا پرسەكانی ئازادی وماف و خۆشگوزەرانیە ئابوری و كۆمەڵایەتیەكان بۆ هەموان دابین كرابو. ئەم هەلومەرجە لەلایەك سۆشیال دیموكراسی بەهێزو شایستە كرد لەلایەكی ترەوە ئۆردوگای بەناو سۆشیالیستی وپارتە كۆكۆنیستەكانی سەربەو ئۆردوگایەی لاوازكرد.
سۆشیال دیموكراتەكان ناونیشانی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیان داهێنا(الدولە رفا) لەمێژودا بەكارو كاریگەری ئەوان دەناسرێت ئەمان زەمینەی تیۆری ئابوری دەوڵتی رەفایان لەدوسەرچاوەوە وەرگرت یەكەمیان تیۆرو بیرو باوەڕەكانی بیرمەندی ئابوری ئینگلیزی (كینز) دوەمیان هەلومەرجی ئابوری و زەمینەی گەشەی ئابوری دوای جەنگ بونە هۆكارێكی سەركەوتو بۆ پاراستنی بەر ژەوەندی عەمەلی وفكری بۆ سۆشیال دیموكراتەكان. لەم تیۆرەدا كینز رۆڵی دەوڵەتی لە ئابوری و ئاراستەكردنی ئابوری بەهاو بەشی كەرتی تایبەت بەرێگەیەكی گونجاو دەزانێت. كەئەمەش لەگەڵ بیركردنەوەو ریفرۆم و خەباتی یاسای و پەرلەمانی سۆشیال دیموكراتدا بەتەواوی گونجاو بوو.
تایبەت مەندیەكانی سۆشیال دیموكراسی:
سۆشیال دیموكرات بەگشتی پێك دێت لەو كرێكارو كەس و گروپانەی كەلایەنگری لە سۆشیالیزم دەكەن لەگەڵ دیموكراسی بەتایبەتی بەكارهێنانی خەباتی پەرلەمانی و سۆشیالیزمی بەیەكەوە. وەدژایەتی شۆرشێ دەكەن كەدژی دیموكراسی هەڵبژاردن بێت.
بۆ گرنترین تایبەتمەندیەكانی سۆشیال دیموكراسی دوبۆچون هەیە:
- یەكەمیان ئەم رەوتە بەباڵی راست ئەشوبهێنن. لەبەرئەوەی بە پێچەوانەی توند رەوەكان سیاسەت دەكەن. ئەم پارتە وێرای پشتگیری لە كرێكاران بەڵاباوەڕی بەگۆرانكاری هەنگاو بە هەنگاو هەیە. كەلەم خاڵەد پێچەوانەی سۆشیالیستی شۆرشگێرە. هەروەها پێیان وایە كەكرێكاران تەنیا لەرێگەی چاكسازیەوە دەتوانن بگەن بە ئاواتەكانیان نەك شۆرش.
ـ دوەمیان: سۆشیال دیموكرات بە پێكهاتەی سەندیكای دەزانێت لەم دیدگایەدا بزافی سەندیكاڵیزم زاڵە پێیان وایە كەئەندامی سەندیكاكان رێژەی هەرەزۆری ئەندامی پارتە سۆشیال دیمو كراتەكان پێك دەهێنن.
سۆشیال دیموكراتەكان لەكۆنگرەی ساڵی 1895 كەلە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا بەسترا 335 نوێنەر بەشدابون تیایدا گفتو گۆی گرنگ لەسەر چەندین بواری سیاسی و كۆمەڵایەتی كرا. لەوانەگراتنە دەستی دەسەڵات و لابردنی دیكتا تۆری پرۆلیتاریا وسەعاتی كار كەمبكرێتەوە بۆ هەشت كاتژمێر و گەلان بەمافی چارەنوسی خۆیان بگەن بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا بكەن و دژی سیاسەتی داگیركاری بن. سۆشیال دیموكراتەكان پارتێكی نەگۆرنین هەڵگری كۆمەڵێك ئایدیاو باوەڕی وشكی جێگیر نین ئەندامانی كوێرانە پەیرەوی ئاید یاو سیاسەت ناكەن. فرە مینبەری یەكێكە لە هۆكارەكانی گەشەكردنی سۆشیال دیموكراتەكان لە جیهاندا. سەرەرای جیاوازی سەرچاوە هزریەكانیان بەڵام بەگشتی هەڵگری دروشمەگرنگەكانی شۆرشی فەرەنسین كەبریتین لەئازادی و یەكسانی و برایەتی.
بەهاكانی سۆشیال دیموكرات:
سۆشیال دیموكرات چ وەكو بزوتنەوەیەكی سیاسی وئابوری و كۆمەڵایەتی چ فەلسەفەش. ئایدۆلۆجی ئەو رێكخراو پارت و بزوتنەوانەیە كەلەمەیدانی هەڵبژاردن و سیاسەتی دور لە توندو تیژی كاریان كردوە وهەوڵیان داوە لە پەرلەمانی وڵاتاندا رۆڵیان هەبێت بەرێگەی دەستوری بگەنە ئەو ئامانجانەی كەلە پەیرەو پرۆگرامە ناو خۆیەكانیاندا ڕەنگیان داوەتەوە.
- ئازادی:
ئازادی لای سۆشیال دیموكراتەكان چەمكێكی فراوانە گوزارشت لە ئازادیە تاكەكە سیەكانی وەك ئازادی بیرو راو مافەكانی وەك هەڵبژاردنی پیشەو خوێندن و ئازادی هاتو چۆ لەناوەوە بۆ دەرەوەی وڵات. . . . . . ، مل ملانێی ئازادی و دەسەڵات تاكۆتای ژیان بەردەوامە ئازادی بیركردنەوە بەتەنها گرنگ نیە بۆ مرۆڤ بەڵكو دەبێت پارێزگاریشی لێبكرێت. لای سۆشیال دیموكراتە كان دەرفەت رەخساندن بۆ چەند كەسێك گرنگ نیە تاكو لەهەژاری و ستەم رزگاربن بەڵكو دەبێت ستەم و هەژاری بەیەكجار بۆهەموان بەتەواوەتی بنەبڕبكرێت. نابێت ئازادی تاكێك لەسەر حسابی ئازادی تاكێكی تربێت ئەمەش پێچەوانەی فەیلەسوفی بەناو بانگی بونگەرایە جان پۆل سارتەرە كەدەڵێت ئازادی من لەو كاتە دەست پێدەكات كە ئازادی تۆ سنورداربكەم. سارتەر وای دادەنێت كەناتوانرێت ئازادی بۆ هەموكەس بەیەكسانی دابەش بكرێت. دەبێت یەكێ مافی هەبێ یەكێكی تر مافی پێشێل بكرێت.
- یەكسانی:
سۆشیال دیموكراتە كان هەوڵ دەدەن سامانی سروشتی بەشێوەیەكی داد وەرانە دابەش بكەن بەسەر سەرجەم گەل و نەتەوەكانی جیهاندا چونكە پێیان وایە مرۆڤەكان لەژیاندا وەك یەكن و هەمان نرخی مرۆڤایەتیان هەیە. هەمو جۆرە جیاوازیەكی چینایەتی نێوان نێرومێ ، نەژاد، خوێن رەت دەكەنەوە. لەلای كۆنسرە ڤاتیزەكان هەردو چەمكی ئازادی یەكسانی پێچەوانەی یەكن بەڵام سۆشیال دیموكراتەكان دەڵێن ئازادی و یەكسانی تەواو كەری یەكترن تەنها لەكۆمەڵگەیەكی یەكساندا دەتوانرێت دەرفەت بۆ هەموان برەخسێنرێت كەوابەئازادی بژین. یەكسانی لای سۆشیال دیموكراتەكان ئەوە ناگەیەنێت كەوا هەموان بەیەك شێوە بژین و بخۆن و بیربكەنەوە.
- سۆڵیدارێتی:
سۆشیال دیموكراسەكان داوا دەكەن وڵاتە دەوڵەمەندەكان یارمەتی وڵاتە هەژارەكان بدەن تاكو ئاشتی و برایەتی لە نێوان گەلاندابەر قەرار بێت لەكتێبی سۆشیال دیموكرات چیە لەنوسینی ئینگڤار كارلسۆن و ئان ماری لیندگرێن سەبارەت بە چەمكی برایەتی دەڵێن زاراوەی سۆڵیداری لە وشەی لاتینی سۆڵیدۆسەوە هاتوە بەمانای جێگیر ، چڕ. یەكێك لەدروشمە كۆنەكانی بزوتنەوەی كرێكاران دەڵێت (یەك بەرە بین دەوستین ، پەرش و بڵاوبین دەكەوین
- خاوەندارێتی:
لای سۆشیال دیموكراتەكان مۆدێلێكی ترە لە ئابوری ئەویش ئابوری تێكەڵە. كەمێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی بیستەم كە ئەگەر دەسەڵات لە خاوەندارەكانەوە گوێزرایەوە بۆ كرێكاران ئەوا ئامانجەكانی وەك ئازادی، یەكسانی، ئاسایشی ئابوری، دادپەروەری كۆمەڵایەتی دێتەدی.
رێكخراوە نێو دەوڵەتیە سۆشیال دیموكراسیەكان :
ـ سۆشیالیست ئینتەر ناسۆناڵ(si):
بەپێی دەربڕینەكەی بریتیەلە هاوپەیمانێتی جیهانی حزبەكانی سۆشیال دیموكراسی ، سۆسیالیست و كار كەلە ساڵی 1951 دامەزرا. ئەندامەكانی پێكدێن لە 161پارت یان رێكخراوی سیاسی. سەرۆكی سۆشیالیست ئینتەرناسیوناڵ جۆرجپاپاپندرۆیە. سكرتاریەتەكەی لە لەندەنە.
ـ حزبی سۆسیالیستەكانی ئەوروپا :(pes) :
حیزبی سۆشیالیستەكانی ئەوروپا لەساڵی 1992و لەكۆنگرەی ئەوروپیدا كەلە لاهای بەسترا دامەزرا. ئەم پارتە هەنوكە 33ئەندامی هەیە كەپارتی سۆشیال دیموكراتن لە 25 ئەندامی یەكێتی ئەوروپا. بەنەرویج و رۆمانیاو بولگاریا. پێنج ئەندامی بەشدارن و پێنج ئەندامی تر هەن بە پلەی چاودێرن. ئامانجەكانی (pes) :
1. بەهێزكردنی بزوتنەوەی سۆشیالیست و سۆشیال دیموكراس لەناو یەكێتی ئەوروپاو لە سەرانسەری جیهان.
2. گەشە پێدانی هاوكاری نزیك لەنێوان حزبە نەتەوەی و فراكسیۆنە پەرلەمانیە نەتەوەیەكان ونوێنەرەكانی سۆشیال دیموكرات لەپەرلەمانی ئەوروپا.
3. بەرقەرار كردنی سیاسەتی هاوبەش بۆ یەكێتی ئەوروپا بۆ بەرهەم هێنانی مانفێستێك بۆ هەڵبژاردنە كانی ئەوروپا.
ـ مەكۆی ئەوروپی بۆ دیموكراسی و هاوكاری:
لەساڵی 1993دا پارتە سۆشیال دیموكراتەكان و دامەزراوە گەلێكی سیاسی وڵاتانی ئەوروپا مەكۆی ئەوروپی بۆدیموكراسی و هاوكاری دامەزرا. كەپێك دێت لە11دامەزراوەی سۆشیال دیموكرات و18پارتی سۆشیال دیموكراتی كۆكردۆتەوە كەلە ژێر سەرپەرشتی دەستە یەكدایە بەناوی كۆمیتەی رێبەرایەتی.
شۆرشی فەرەنسی و شۆرشی پیشەسازی كاریگەری گەورەیان كردۆتە سەر سۆشیال دیموكراسی :
ـ شۆرشی فەرەنسا:
ساڵی 1789روداوێكی گرنگی سیاسی و كۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتی بو قۆناغێكی نوێی مێژوی مرۆڤایەتی دەستی پێكرد ئەویش قۆناغی سەرهەڵدان و دەركەوتنی چینی بۆرژوازی ولاوازبونی چینی دەرەبەگ و دەسەڵاتی كڵێسە ودەركەوتنی چینی كرێكار وەكو چینێكی كاریگەر. دوای ئەوەی ئەم شۆرشە بەكۆرپەی زیندە بە چاڵ كراو نەیتوانی بەتەواوی بگاتە ئەو ئامانجەی كەلە پێناویدا بەرپابو كەدروشمی ئازادی و یەكسانی و برایەتی بو. دوژمنانی شۆرش و كۆمۆنی پاریس جارێكی تر هاتنەوە سەر حوكم وكاروباری دەوڵەتیان گرتە دەست. لەئەنجامی ئەم بۆ دواوە گەرانەوەیەی كۆنە پەرستیدا كۆمەڵ دوچاری چەندین گرفت و تەنگ و چەڵەمەی ناهەمواری ئابوری و كۆمەڵایەتی وسیاسی بو. جالێرەوە ئەم بارودۆخە ناهەموارەی فەرەنساوئەوروپا وای لەسیاسی و كۆمەڵناس و ئابوری و فەیلەسوفان كرد بەپێی بیرو بۆچونی خۆیان وبەپێی سود وەرگرتن لەلایەنی باش و خراپی شۆرشی فەرەنسی وسەركەوتن و شكانی بارودۆخی كۆمەڵ و وڵاتەكەیان هاتبوە كایەوە ڕەنگی چەند پرۆژەیەكی جیا جیای سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی بڕێژن وبەمەستی چارەسەری كێشەو گرفتەكان ئەو پرۆژانە ناوی ریفرۆمی كۆمەڵایەتیان لێنرا. ئیتر لێرەوە زاراوەی دیموكراتی كۆمەڵایەتی هاتەكایەوە بەمەستی چارەسەری كێشەو گرفتەكان.
ـ شۆرشی پیشەسازی:
هۆیەكی تری هەژاندنی شیرازەی كۆمەڵ و نەخشەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی بەریتانیاو سەرانسەری ئەوروپای سەدەی هەژدەیەم بو. كەئەم ئەنجامانەی لێكەوتەوە :
1. ئەو ئامێرو هۆیانەی بەرهەم هێنان كەجاران بەدەست و بازو هەڵدەسوڕان بون بەمەكینەو ئامێر.
2. پتربونی بەرهەم و گەورەبونی بازاڕوبازرگانی و كۆبونەوەو گردبونەوەی سەرمایەی چینی كاربەدەست و زیادبونی ژمارەی بۆرژوازی و فراوانبونی دەسەڵات و نفوزی سەرمایەدار دەركەوتنی كرێكارە پیشە سازیەكان. بەم پێیە كۆمەڵگەی ئەوروپی لە سەدەی هەژدە لەكۆمەڵگەیەكی كشتو كاڵیەوە پێیان نایە قۆناغی كۆمەڵگەی پیشەسازی و بەرهەمی زۆرو زەبەند و كارگەی گەورەو زەبەلاح. ئەم بارو دۆخە تازەیە بوە هۆە هەوێنی چەند تیۆرێكی ئابوری كەبە ئابوری كلاسیك ناودەبرێن.
•••
سەرچاوەكان:
1.oxfordpolitics، iainmelean and alistairmemillan، universitypress، thirdedition.
2. ئەكرەم میهرداد، سۆسیال دیموكرات (مێژوو، تیۆر، رەخنە )، چاپخانەی حەمدی ، سلێمانی.
3. حەمە گۆپاڵە ، چەپ و دیموكراسی ، چ1، چوارچرا، هەولێر، 2013.
4. و. كارزان كاو سێن ، ئاشنابون بە سۆسیال دیموكرات ، چ1، حەمدی، سلێمانی، 2008.
5. و. كارزان كاوسێن، لێپرسراوێتی و خۆشگوزەرانی هاوبەش، چ1، حەمدی، سلێمانی، 2008.
6. د. حمید عزیز، فلسفە الدیموقراگیە اڵاجتماعیە، ترجمە. محسین بن ولیس ، حمدی ، سلیمانیە ، 2011.
7. زانا ، پوختە باسێك دەربارەی سۆسیال دیموكرات ، چ1، حمدی ، سلێمانی ، 2007.
8. ئەحمەد شەبانی، فەرهەنگی زانستی سیاسی، چ1، دانشگاە كردستان، سنە، 2010.
9. د. كمال پۆلادی، مێژووی هزری سیاسی لە رۆژئاوا لەسوكراتەوە تاسەدەی بیستەم، و:ئازاد وەڵەدبەگی، سیروان زەندی بەرگی سێیەم، چ2، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، 2011.
10. ڕەیدارلاشۆن، ئایدۆلۆژیی سیاسی هاوچەرخ، و:ئاسۆس شەفیق، چ2، چاپخانەی كتێبی هەرزان، سلێمانی، 2010.
11. د. موساإبراهیم، معالم الفكرالسیاسی الحدیپ والمعاصر، گ1، مۆسسە عزالدین، بیروت، 1994.
|
|
40671
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Wednesday, June 17, 2015
|
|
|