گرفتی بێقەوارەیی كورد لە سەردەمی عەولەمەدا
سەلام عەبدولكەریم
قسەكردن لەسەر دروستنەبوونی قەوارە و ناسنامەی دەوڵەتێكی كوردی لە سەردەمەكانی مێژوودا، رەنگە كارێكی گران و ئەستەم نەبێت، بەڵام ئەوەی پانتاییەكی گەورە لە هزر و بیر و هۆشماندا داگیردەكات و جێگەی لێكۆڵینەوە و لێدوانی زیاترە بریتیەلە گرفتی بێقەوارەیی كورد لە سەردەمی عەولەمە و بەرەوپێشچوونی ئامێرەكانی ژیان و هاتنەئارای جیهانی ئینتەرنێت‌و.. تاددا. ئەو پرسیارەش لەگەڵا خۆیدا دروستدەكات كە بۆچی نەتەوەیەكی خاوەن مێژوو، نفوز و قوربانی كە بەشێكی هەرە زۆری مەرجەكانی بەدەوڵەتبوونی تێدایە، بەڵام تاوەكو ئێستاش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ئیقلیمیش ئامادەنین وەكو دەوڵەت مامەڵەی پێویست لەگەڵا كێشەی كورددا بكەن؟ لەكاتێكدا دەبینین بەرەوپێشچونێكی گەورەی لە قۆناغی سیاسی و كۆمەڵایەتی و بەمدواییانەش ئابووری و فەرهەنگی بەخۆوە بینیوە، هاوكات توانیویەتی پێوەندیەكی دیبلۆماسی بەهێز بە ناوەندەكانی دەسەڵات لەجیهاندا دابمەزرێنێت، بۆیە پێویستە لێرەوە بپرسین ئایا كێشەی ئێمەی كورد وەكو كێشەی نەتەوەیەك تائێستا قوربانی ململانێ نێوخۆییەكانی خودی هێزەكانی خۆمانە، یاخود قوربانی بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكان و رۆچونیەتی لەنێو هاوكێشە هەرێمایەتییەكاندا؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە و پرسیارەكتانیتریش پێویستمان بە بەدواداچوونی زیاتر هەیە لەسەر ئەم كێشەیە، ئەوەی لێرەوە هاوكاریماندەكات بۆ زیاتر پەیبردن بە جەوهەری كێَشەكە بریتیەلە ناسینی ئەو دیاردە جیهانییە گەورەیەی كە تاوەكو ئیسَتاش چەندین گفتوگۆ و مشتومڕی فیكری و سیاسی و ئابووری و رۆشنبیری لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا هێناوەتە ئاراوە دوور‌ونزیك كاریگەری لەسەر كێشەی كوردیش هەیە، ئەویش دیاردەی عەولەمەیە (Globalization)، ئەمەش بۆئەوەی بزانین تا چەند عەولەمە پەیوەندی بە كوردەوە هەیە، لەلایەكیتریشەوە ئایا عەولەمە رێسا و یاسایەكی جێگیری هەیە بۆئەوەی كورد بتوانێ مامەڵەی لەگەڵدا بكات بە مانایەكیتر ئاخۆ عەولەمە پاڵنەرێكە بۆ پێكهێنانی قەوارە و دەوڵەتی نەتەوەیی، یاخود كار لەسەر سڕینەوەی سنوورە جوگرافییەكان دەكات و دەیەوێت هەموو جیهان لە گوندێكی جیهانیدا كۆبكاتەوە بەبێ رەچاوكردنی رەگەز و ئینتما و جوگرافیا و.. تاد.
عەولەمە چییە (Globalization)؟
ئەو دیاردەیەی ئەمڕۆ پێیدەوترێ عەولەمە، تائێستاش جێگەی باسوخواسی قوتابخانە فیكری و ئابووری و سایسی و ئایدۆلۆجیا جیاوازەكانە، عەولەمە لە دیدی لایەنگرانی فیكری سەرمایەداریدا باشترین سیسستمە لەژیاندا، بەڵام هەر ئەم چەمكە لای سۆسیالیست و فیكری پرۆلیتاریا بەهەدەربردنی سەرمایە و داهاتی جیهانە لەلایەن زلهێز و بۆرجوایەكی گەورەی وەكو ئەمریكاوە، لەلایەكیتریشەوە عەولەمە لەتێڕوانینی ئادیۆلۆجیای ئیسلامیدا بەدیاردەی بەئەمریكایی كردن (أمركە) گوزارشتی لیدەكرێ بەشێوەیەكی گشتی، لەكاتێكدا پێدەچێت لای سۆسیال دیموكرات و گروپی پارێزگاران (كۆنسێرڤاتیزم) تەفسیر و راڤەكردنێكیدیكە لەخۆبگرێت، ئەگەرچی هەموو ئەم تێڕوانینانە زیاتر گۆشەنیگایەكی رێژەیین و بڕیاردانێكی رەهانین، بەڵام ئەوەندەی هەیە تاوەكو ساتەوەختی ئێستاش عەولەمە چوارچێوەیەكی جێگیر و دیاریكراوی نییە كە بتوانرێ راڤەیەكی یەكجاری بۆ بكرێت، ئەوەی هەیە زیاتر لە تێڕوانینی پێناس و بنەما و رەهەندە جیاوازەكانی خودی دیاردەی عەولەمەوە قسەكردنێكی موحافیزكارانە یان هەندێجاریش ریفۆرمیستانە لەسەر چەمك و بەها و كاریگەرییەكانی عەولەمە دەكرێت، بۆیە ئێمە دەتوانین لەم گۆشەنیگایەوە سەروبەندی كێشەكانمان لە چوارچێوەی عەولەمەدا بخەینەڕوو كە ناوەندە جۆربەجۆرەكانی جیهان، هەر یەكێك لەلای خۆیەوە شوناسێكی بەخشیوەتە چەمكی عەولەمە. بەهەمان ئاڕاستە بە بڕوای ئێمە تاوەكو ئێستاش دیاردەی عەولەمە نە ئەوەتە جیهانگیریی بێت كە زیاتر خۆی وەك ئایدۆلۆجیایەك نمایشدەكات كە خودی ئەمریكا رابەرایەتی ئەو ئایدۆلۆجیایە دەكات و لەپێناوی بەرژەوەندیەكانی خۆیدا بەكاریدەهێنێت و لەلایەكیتریشەوە عەولەمە بەتەنها دیاردەی (بەجیهانبوون یاخود جیهانیبوون) نییە كە زیاتر خۆی لەو ناوەند و گۆڕەپانەدا دەبینێتەوە كە هەموو نەتەوە و شارستانییەت و كلتورە جیاوازەكان پێكەوەبژێنێت، بە مانایەك دەرفەتێك بڕەخسێنێ بۆ هەر نەتەوەیەك كە بتوانێت كلتور و شارستانێتی خۆی تێدانمایشبكات لەبەرامبەر كلتور و شارستانێتی نەتەوەكانیتردا، بەڵكو عەولەمە لەیەككاتدا هەردوو حاڵەتەكە لەخۆدەگرێت، واتە لەلایەك عەولەمە ئایدۆلۆجیای (جیهانگیریی) ئەمریكی و بەشێك لە جیهانی خۆرائاوایە كە دەرفەت بە گەشەكردنی هیچ شارستانییەت و كلتورێكیتر نادات جگەلە باڵادەستی شارستانییەتی ئەمریكی و خۆرئاوایی نەبێت هەروەكو ئەمڕۆ دەرهاویشتەكانی بەدیدەكەین، لەهەمانكاتدا چەمكی عەولەمە تاڕادەیەك توانیویەتی (بەجیهانیبوونی یاخود جیهانی بوون)یش بێت، بۆ نموونە من لە ماڵەكەی خۆمەوە بەهۆی تۆڕەكانی پێوەندی جیهانییەوە (Communication) دەتوانم ئاگاداری وردترین رووداو و پێشهاتەكانی جیهان و دەوروبەرببم، بەهەمانشێوە جیهانی دەرەوەش ئاگاداری رووداو و گۆڕانكارییەكانی ناو هەرێمەكەی من ببێت، هەر بۆیە لە سەراپای ئەم باسەدا خۆم دوورگرتووە لەوەی كە بەرامبەر بە زاراوەی عەولەمەی عەرەبی زاراوەی (جیهانگیری) تەنها یاخود (جیهانیبوون) بەكاربهێنم، بەڵكو زیاتر جەختمكردووەتە سەر بەكاربردنی خودی زاراوەی عەولەمە كە مەبەست پێی ئەو پرۆسە جیهانییە بەردەوامەیە نەك جەدەلێكی زاراوەیی.
بەهەرحاڵا بۆ یەكەمجار بیریارێكی ئەمریكی بەناوی (ئاڤلین تۆفلەر)ەوە ئەم زاراوەیەی بەكاریهێناوە و مانای (عەولەمە)ی وا لێكداوەتەوە كە"فراوانكردنی سنووری شتێك دەگرێتەوە یان بەگشتیكردنی دەگەیەنێت و دەرچوونیەتی لە بوارێكی تەسكدا"(1)، بەڵام هەر ئەم زاراوایە لەئەمریكادا بە مانای بەجیهانیكردنی جیهانی سێیەم و جیهانبینی ئەمریكا بەكارهات بۆئەوەی بچێتە ئاستێكی نێودەوڵەتییەوە و ببێتە (سیستمێكی جیهانی)(2).
هەروەها بە زمانی فەرەنسی زاراوەی (Privatisation)یشی بۆ بەكاردێت كە بە مانای "گواستنەوەی خاوەندارێتی دەگەیەنێت لە كەرتی گشتییەوە بۆ كەرتی تایبەتی، بەمانایەكیتر رازیكردنی یاخود وازپێهلێنانی دەوڵەتی نیشتمانییە لە چەند بەرژوەندی و دەسەتێكی خۆی بۆ بەرژەوەندی جیهانی، واتە بۆ ئەوانەی كە جیهان بەڕێوەدەبەن، لە مانا عەرەبیەكەشیدا (عولمە) واتە شتێك كە وایلێبكەیت قاڵبوەربگرێت"(3). واتە شتێك لە ئاستێكی ناوچەییەوە بچێتە ئاستێكی جیهانی.
زاراوەی عەولەمە كە مێژووی دەركەوتنی لە بواری سیاسەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی حەفتاكان بە مانای گەردوونی (كەونی) یان گشتی دێت لەپێش هەموو شتێكەوە و بوارەكانی ئابووری و سیاسەت دەگرێتەوە. (ماك لۆلهان)و (كنیتین فیۆر) لە كتێبی (شەڕ و ئاشتی لە گوندی كەونیدا)و (بریجنسكی) لەكتێبێكدا بەناوی (لەنێوان دوو چەرخدا) لە رابەرە سەرەكییەكانی خوازیاری چەمكی عەولەمەن(4).
شوناسەكانی عەولەمە
بە حوكمی ئەوەی كە عەولەمە یاسا و رێسایەكی جێگیری نییە و بەردەوام گفتگۆ و لێدوانی جیاوازی لەسەردەكرێ. هاوكات سەرجەم تەفسیرەكان لەمەڕ چەمكی عەولەمە تەفسیركردنێكی رەهانین، ئەوا لێرەشەوە جۆری پێناسەكان بۆ عەولەمە فۆڕمی جیاواز لەخۆدەگرێت كە دەكرێ لێرەوە ئاماژە بەهەندێ لەو پێناسە و شوناسانەی عەولەمە بكەین:
- "عەولەمە بزاڤێكە ئامانجی تێكشكاندنی سنوورە جوگرافی و گومرگییەكانە و ئاسانكردنی گواستنەوەی سەرمایەیە بە جیهاندا، هەمووی وەك بازاڕێكی جیهانی".(5)
- "عەولەمە سێ پرۆسە دەگرێتەخۆ كە پەیوەستن بە بڵاوبوونەوەی زانیاری و لێكداپچڕاندنی سنوور و زیادەی هاوكێشەی لێكچوو لە كۆمەڵ و دامەزراوە و كۆمەڵگەكاندا، بەمەش كرۆكی پرۆسەی عەولەمە دەردەكەوێت لە ئاسانی بزووتنی مرۆڤ و زانیاری و شمەك و كاڵا لەنێوان دەوڵەتاندا لەسەر چوارچێوەیەكی گەردوونی".(6)
- "سستمێكی پیادەكراوی وڵاتە پێشكەوتووەكانە تا لەڕێگەیەوە دەست بەسەر هەموو كاڵا و جموجووڵی ئابووری وڵاتاندا بگرن و خۆیان سەرپشكی هەڵسوڕاندنی بن".(7)
- "عەولەمە تەنها ئالییەت و میكانیزمێك نییە لە میكانیزمەكانی گەشەكردن و پێشكەوتنی سەرمایەداری، بەڵكو بە پلەی یەكەم – ئایدۆلۆجیایەیەكە بەپێچەوانەوە ئیرادەی زاڵبوون بەسەر جیهاندا دەسەپێنێ".(8)
- "عەولەمە بەرزترین قۆناغی كۆڵۆنیالیزمە".(9)
بنەماكانی عەولەمە
عەولەمە وەكو پرۆسەیەكی بەرفراوان چەند بنەمایەكی جیاواز دەگرێتەخۆ لەسەر جۆری ئەو مامەڵەیەی كە لەگەڵا جیهانی دەوروبەردا دەیكات، دیارە لە زۆر شوێندا ئاماژە بە بنەماكانی عەولەمە كراوە، زۆرینەی بیروڕاكان یەكدەنگن لە ئاستی چەند بنەمایەكی هاوبەش، بۆیە لێرەدا بەكورتی هەندێ بنەمای عەولەمە دەستنیشاندەكەین كە پرۆسەی عەولەمەی لەسەر راوەستاوە لەوانەش:
1. گەشەی ئابووری
2. بازاڕی ئازاد
3. دەستێوەرنەدانی دەوڵەت لە بواری ئابووریدا
4. بوونی كۆمەڵێك یاسای جیهانی بۆ هەموو وڵات و كۆمپانیایەك لەجیهاندا.
دوایەمین خاڵیش وەكو بنەمای عەولەمە، پێویستی بەدامەزراندنی رێكخراوی بازرگانی جیهانی هەیە بۆئەوەی یاسای پێویستی بۆ دابنێت‌و بەسەر هەموو لایەكدا جێبەجێی بكات.(10)
هەروەك لەپێناسە‌و بنەماكانی عەولەمەوە چەندین مەفهومی جیاوازمان دەسكەوت، كە یەكێك لەو گوزارشتانەی وەك كردارێكی پرۆسەی عەولەمە تێپەڕاندنی سنوورەكان‌و ئەرزش بۆ دانەنانی سنوورە نەتەوەیی و جوگرافییەكانە، یاخود بنەمای بازاڕی ئازاد كە جێگەی لێوردبوونەوەی زیاترە، بەڵام دەكرێ لێرەوە بزانین مەسەلەی عەولەمە لەسەر چ بنەمایەك پێوەندی بەسنوورەكانەوە هەیە، دواتریش تا چ رادەیەك عەولەمە سنوورەكان تێكدەشكێنێت؟
عەولەمە و سنووری وڵاتان
ئەمڕۆ بەردەوام ترس لە عەولەمە هەیە، ئەم ترسە تەنها كۆمەڵگە و دەوڵەت و ئایدۆلۆجیاكانی خۆرهەڵاتی نەگرتووەتەوە، بەڵكو سەرانی ئەوروپاش خۆیان لە مەترسییەكانی عەولەمە دەپارێزن و بەربەستی بۆ دادەنێن، ركاربەری بۆ دروستدەكەن، بەڵام ترسەكە بە رێژەیەكی گەورە وەكو لایەنی سنووریی دەوڵەتە نەتەوەییەكان پێوەندی بە خۆرهەڵاتەوە هەیە، چونكە عەولەمە بە مانا جیهانگیرییەكەی ئەمریكا رابەرایەتیدەكات، ئەوانەش كە ترسیان لەم پرۆسەیە هەیە پێیانوایە كە یەكخستنی جیهان لەژێر سیستمێكدا (ئابووری، سیاسی.. تاد) بێت، ئیتر سنوورەكان دێنەلەرزین و دەپووكێنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش پشت بەو دەربڕینە دەبەسترێت كە دەبێژێ:
- "عەولەمە جیهانێكە بەبێ دەوڵەت و گەل و نیشتمان، جیهانی دەزگا و تۆڕەكانی پەیوەندیە.. عەولەمە رژێمێكە بەسەر دەوڵەت و گەل و نیشتماندا بازدەدات لەبەرامبەریشدا كار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی دەكات".(11)
پێدەچێت ئەم پێناسەكردنەی عەولەمە بۆچوونێكی موحافیزكارانەبێت، راستە عەولەمە سنوورە نەتەوەییەكان دەبڕێت بەڵام ناتوانێ سنوورە جوگرافی و نێودەوڵەتییەكان تێپەڕێنێ، بەڵام مەودا جوگرافییەكان ناسڕێتەوە، چونكە ئێستا حسێب بۆ هاوسێیەتی جوگرافیا دەكرێ و ئەو لەیەك نزیكییەش بەردی بناغەی ئاڵوگۆڕییەكانە.(12) لەلایەكیتریشەوە تائێستا عەولەمە لەژێر رێسا و یاساكانی نێودەوڵەتیدایە و وڵاتان بەوشێوەیە مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن بەهەمانشێوە شەڕی زەوی بەردەوامییەكی گەورەی هەیە لەسەر شانۆی ململانێ نێودەوڵەتییەكان وەكو (كێشەی عەرەب – ئیسرائیل لەنێوان عەرەب و جولەكەدا یان كێشەی كشمیر كە هیندستان بە هەرێمێكی خۆی دەزانێت و بەردەوام جێگەی گرژبوونەوەی پێوەندییەكانی نێوان هیندستان و پاكستانە).
ئەمە‌و بۆچوونێكیتر بڕوای وایە كە لە هەزارەی سێیەمدا ناسنامەی نەتەوەكان ناپووكێتەوە، چونكە ئێستا ناسنامەی نەتەوەیی لە لەشكر و سوپای بەهێزدا خۆی نانوێنێ. دەوڵەتەكان هەر دەمێنن لەكاتی عەولەمەدا. ئەگەر كوردیش ببێ بە خاوەن دەوڵەت دەچێتە ریزی دەوڵەتەكانەوە،(13) هەروەها لەهەمان بیروڕادا هاتووە كە لە پرۆژەی عەولەمەدا ژیانی مرۆڤ وەكو تاك هەتا عەولەمە زیاتر جێگیربێت ژیانی مرۆڤ و تاك ئازادتر و خۆشتردەبێت. بەپێچەوانەوە عەولەمە ئیرادەی سیاسی زەوتناكات، بۆ نموونە ئەگەر عەولەمە سەربگرێت یەكێك لەو شتانەی كە جێبەجێدەكرێ ئەو جاڕی گەردوونی مافی مرۆڤەیە كە هەموو كەسێك سوودی لێوەردەگرێت و كەڵكیدەبێت بۆی.(14)
كەوابوو پێویستمان بە خوێندنەوەیەكی تازەتری چەمكی عەولەمە هەیە بۆئەوی خۆمانی لەگەڵدا بگونجێنین، چونكە عەولەمە شتێكی حەتمییە و روویتێكردوین‌و پێماندەگات و پێمانگەیشتووە، بەڵام زیانەكەی ئەو كات بەگەورەیی بەسەرماندا دەشكێتەوە كە ئامادەنەبین خۆمانی لەگەڵدا بگونجێنین و رەفزیبكەینەوە.
ئەو شۆڕشی زانیارییەی كە عەولەمە لەگەڵا خۆیدا هێناویەتی دەكرێ سوودی گەورەی لێوەربگرێت بۆ بونیاتنانی وڵات و گەشەكردنی بوارەكانی، چونكە ئەم دیاردەیە وایكردووە كە جیهانی كردووەتە گوندێكی بچووك و لەوپەڕی جیهانەوە رووداوێك رووبدات مرۆڤ لە ماڵەكەی خۆیەوە دەتوانێ ئاگایلێبێت یاخود بەهۆی تۆڕەكانی هەواڵنێرییەوە مرۆڤ دەتوانێ لە وڵات و نیشتمانەكەی خۆیەوە پێوەندییەكانی خۆی بە كۆمەڵگە و مرۆڤ و دامەزراوێكی ئەمریكی یاخود ئەوروپییەوە یان هەر كۆمەڵگەیەكیترەوە گرێبدات بێئەوەی هیچ یەكێك لە خەسڵەت و بنەماكانی نەتەوەكەی خۆی لەدەستبدات.
هەورەها سەبارەت بە پرۆسەی عەولەمە و پێوەندی بە سنوورە نەتەوەییەكانەوە. دەبینین لە سەردەمی عەولەمەدا تادێت ژمارەی دەوڵەتی نەتەوەیی زیاتر دەبێت و بوون و خۆیان لە (200) وڵات دەدەن بۆیە ئەو ترسەی ئەمڕۆ لە دیاردەی عەولەمە هەیە پاساوەكەی بۆ ئەوە دەگێڕێتەوە كە خودی دیاردەكە راستە‌وخۆ دەبەستنەوە بە دیاردەی (بەئەمریكاییكردنەوە) بەو مانایەی كە عەولەمە بریتییەلە بەئەمریكاییكردنی جیهان لەهەموو بوارەكانی سیاسی و سنوورە نەتەوەییەكان دەبڕێت، راستە هەروەك پێشتر وتمان ئەمریكا رابەرایەتی پرۆسەی عەولەمە دەكات بەڵام ئاخۆ لەم سەردەمەی ئێستادا ئەگەر عەولەمە بە مانای بەئەمریكاییكردن بێت، سەردەگرێت و پرۆسەیەكی سەركەوتوودەبێت؟ یاخود ئایا ئەمریكا تا ئەم ساتەوەختە قازانجی كردووە لە پرۆسەی عەولەمە؟ واتە پشكی ئابووری ئەمریكا لەداهاتدا زیادیكردووە یان نا؟ لەبەرامبەریشدا داهاتی ئابووری دەوڵەتەكانیدیكە هاتوونەتە خوارەوە؟ كە لایەنێكی گرنگی عەولەمە ئابووریە.
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە شیكردنەوەی ئابووری بەڵگەدار تایبەت بە چۆنێتی پەرەسەندنی ئاڵوگۆڕییە نێودەوڵەتییەكان لەماوەی سی ساڵی رابردوودا تەواو پێچەوانە دەرچوون و رۆڵی تاكجەمسەری ئەمریكا لە ئابووری و بازرگانی جیهاندا لەماوەی ساڵانی (1960 – 1996) زیاتر لە سێیەك بۆ كەمتر لە چواریەك دابەزیوە، لە ساڵی 1960 دا ئەمریكا بەتەنها (37,2%)ی هەموو داهاتی جیهانی بەرهەمهێناوە، بەڵام ئەم رێژەیە لە ساڵی 1996 دابەزی بۆ نزیكەی (24,9%) لەبەرامبەردا هەر یەك لە جەمسەرەكانی ئەوروپا و ژاپۆن لەهەمانماوەدا شوێنی خۆیان قایمتركرد، ژاپۆن بە تەنها ژمارەیەكی پێوانەیی تۆماركرد و بەشەكەی لە داهاتی جیهانیدا سێ جار بەقەدەر ژمارەی پێشووی زیادیكرد، لە ساڵی 1960 بەشی ئەو وڵاتە تەنها (3,3%)ی داهاتی سەرجەم جیهان بوو، بەڵام لە ساڵی 1996 گەشتە (15,8%)(16).
بۆیە دەبینین بە چەندین بەڵگەیتریش ئەو بۆچوونە كاڵا و لاوازتر دەكەنەوە كە عەولەمە بە دیاردەی بەئەمریكاییكردن ناودێردەكات یاخود پرۆسەی بەئەمریكاییكردن توانای سەركەوتنی هەبێت تەنانەت بەشێكی بەرچاوی وڵاتانی دنیا میللەتەكەیان دژی پرۆسەی عەولەمەن و رۆژانە چەندین خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەردەبڕن.
بۆیە لێرەدا هێندەی ئێمە پێویستمان بە ناسینی عەولەمە هەیە لە گۆشەنیگایەكی زانستییەوە و گونجاندنییەتی لەگەڵا خۆماندا، ئەوەندە پێویستیمان بە دروستكردنی ترس و گەورەكردنی عەولەمە نییە.
پەیوەندی عەولەمە بە كوردەوە
زۆر بۆچوون هاتووە لەسەر ئەوەی كە كورستان یاخود كورد وەكو نەتەوەیەكی بێقەوارە و دەوڵەت، بێشارستانییەتی سەربەخۆ توانای خۆڕاگرتنی نەبێ لەبەردەم هێز و تەوژمەكانی عەولەمەدا، ئەم حاڵەتەش بەشێكە لەو ترسەی كە نەتەوە و هەرێمە جوگرافییەكان و وڵاتانی سێ هەیانە لە دیاردەی عەولەمە، جگەلەوەی كە كوردستان یاخود نەتەوەی كورد بەشێكی پەیوەست و دانەبڕاوە لە جیهانی ئیسلامی كە بەبێ دوودڵی لە فیكر و ئایدۆلۆجیای جیهانی ئیسلامیدا كتومت عەولەمە بەرجەستەكردنەوەی گوتاری (بەئەمریكاییكردن)ە، ئەگەرچی دەنگ و بیروڕای جیاوازتر بەدیدەكرێت بەڵام حاڵەتی پێشوو زیاتر شەقڵێكی دیار و بەرچاوە.
لەلایەكیترەوە ژمارەیەك لە رۆشنبیرانی كورد حاڵەتی ترس لە پرۆسەی عەولەمە بۆ سێ خاڵی سەرەكی دەگێڕنەوە ئەگەرچی پەیوەستیش نەبن بە ئایدۆلۆجیای ئیسلامییەوە، لەبەرئەوەی لە خۆرهەڵات و لە جیهانی ئیسلامیدا ژیانی دەگوزەرێنن، ئەوا سروشتییانە ئەو ترسە چەكەرەیكردووە و لەبەر هەر تێزێكی خۆرئاوادا ئامادەبوونی هەیە.
ئەو سێ خاڵەش بریتییەلە:
یەكەم- نەبوونی دەوڵەت وەكو دەزگایەكی سیاسی كە لەسەر بنەماكانی نەتەوەیی كورد دروستبووبێت، ئەمەش وایكردووە گوایە كوردستان ناسنامەیەكی سیاسی لەسەر نەخشەی سیاسی جیهان نەبێت.
دووەم- نەبوونی ئابووری سەربەخۆی كوردی و گرێدراوی ئابووری بەئابووری وڵاتانی ئیقلیمی و جیهانی سێیەمەوە كە ئەمەش خۆی ل ەئابوورییەكی بەند‌وباركراودا دەبینێتەوە.
سێیەم- نەبوونی كلتورێكی كوردی سەربەخۆ(17)، ئەمەش بەو مانایەی كە بەگوێرەی لێكدانەوەی تیۆریاكەی (سامۆیل هنتنگتۆن) بەناوی (پێكدادانی شارستانیەتەكان) كە بیروڕای وایە دواڕۆژ ململانێیەكی شارستانی لەخۆدەگرێت لەنێوان ژیارە جیاوازەكانی (ئیسلام، كۆنفوشیۆس.. لەبەرامبەر ژیاری كاسۆلیكی خۆرئاوا كە ئەمریكا رابەڕایەتیدەكات)(18). گەڕاندنەوەی ئەم حاڵەتە بۆئەوەیە كە كورد لەنێو ژیاری ئیسلامیدا وونبووە و خۆی ژیارێكی كوردی سەربەخۆی نییە، یاخود لێكدانەوەی عەولەمە بەوەی كە كار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی دەكات و بۆشایی دەخاتە نێو كلتورەكانەوە.
تێبینی و سەرنجی ئێمە لەسەر ئەم بیروڕایەی سەرەوە و ئەو سێ خاڵە ئەوەیە كە بە بڕوای ئێمە كورد زیان لە پرۆسەی عەولەمە بە مانا جیهانگیرییەكەی دەكات كە زیاتر خۆی لە تەوژم و ئایدۆلۆجیای بەئەمریكایكردندا دەبینێتەوە و دەیەوێت لەژێر گوتاری رابەرایەتی كەلتور و ژیاری ئەمریكادا دەرگای كرانەوە و ئازادی لەسەرجەم كەلتورە جیاوازەكانی جیهان بە كەلتوری كوردیشەوە بگرێت و هەموویان بكات بە پاشكۆی شارستانییەت و ئابووری و سیاسەتی ئەمریكا، بەڵام بە بیروڕای ئێمە كورد لە پرۆسەی عەولەمەدا بە دیوەكەیتریدا كە رەخساندنی زەمینە و بوارێكە بۆ ئاشنابوونی سەرجەم كەلتور و شارستانییەتە جیاوازەكانی جیهان بە یەكتری و لەنێویشیاندا كەلتوری كوردی ئەوا سوودمەند دەبێت فیعلەن بەهۆی تۆڕٍەكانی ئینتەرنێت و پێشكەوتنی ئامێرەكانی تەكنەلۆجیا و كورد توانیویەتی زیاتر خۆی و كێشەكەی بە جیهان بناسێت و هەر بەهۆی دنیای نوێی عەولەمەوە توانیویەتی هەنگاوێكی گەورە لە پێشكەوتنی پەیوەندییە دیبلۆماسییەكاندا بەخۆیەوەببینێت.
سەبارەت بە كاریگەری تەوژمەكانی عەولەمە لەسەر سڕینەوەی سنوورەكان، بەنیسبەت ئەم هەرێمكەی كوردستانەوە كە ئازادییەكی تێدا بەقەرارە نەك سنووری جوگرافی و نەتەوەیی هێشتا نەكێشراوە، بگرە تائێستاش سنووری جوگرافیای هەرێمی كوردستان نەتوانراوە دیاریبكرێت بە مەرجێك رەزامەندی و بڕیاری خێزانی نێودەوڵەتی لەسەر بێت بۆیە بۆ چوونە ناوەوەی هەرێمی كوردستان بۆ ناو پانتاییەكانی عەولەمە زیاتر دەتوانێت كاربكات لەسەر دەستنیشانكردن و بەدەستهێنانی ئەو سنوورە نەتەوەیی و جورافیایی یان – نووسەر – چونكە جیهانی عەولەمە ئامێرێك نییە بەرزی و نزمی زەوی تەختبكات، بەڵكو ئەم جیاوازی و بەرزی و نزمییە عەولەمە بە ڤیتامین و بەخششی چوست و چالاكی لەقەڵەمدەدەن،(19) هەروەها ئەو شۆڕی زانیاری و دونیای پێوەندییانەی كە بەهۆی عەولەمەوە گەشەیكردووە میكانیزمێكی كەموێنە و بایەخدارە كە هەرێمی كوردستان دەتوانێ لەڕێگەیەوە خۆی وەك (كەلتور و شارستانییەت و كێشە و.. تاد) بەجیهان بناسێنێت. دواتریش هەر لەم پرۆسەیەدا زیاتر پێوەندییە دەرەكییەكانی خۆی بە جیهانی دەرەوە و ناوەندەكانی بڕیاردەر و خاوەن دەسەڵات لەجیهاندا توند‌وتۆڵا بكات، بۆ نموونە ئەوكاتەی كە جەنەڕاڵا (شەریف پاشا) لە كۆنگرەی ئاشتی پاریسدا ساڵی 1919 بەسترا دەبێتە نوێنەری كورد بۆ بەدەستهێنانی قەوارەی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ (شێخ مەحمودی بەرزنجی) لە باشووری كوردستانەوە مەزبەتەیەكی بە كوردەكانی دەوروبەری دەسەڵاتی پڕدەكاتەوە بۆ پشتگیریكردنی داواكارییەكانی (شەریف پاشا)و ئەو مەزبەتەیەش بە (رەشید زەكی بابان و ئەحمەد بەرزنجی)دا وەكو نوێنەری خۆی رەوانەدەكات بۆئەوەی بگات بە شەریف پاشا(20) وەك پاڵپشتێكی شەرعی، بەڵام ئینگلیزەكان هەردووكیان لەلای خۆیان گلدەدەنەوە و ناهێڵن بگەنە شوێنی مەبەستی خۆیان، بەڵام ئەگەر لە سەردەمێكی ئاوا عەولەمەدا بوایە كە تۆڕەكانی ئینتەرنێت هەموو كارئاسانییەكی فەراهەمكردووە، بێگومان دەتوانرا لە چەند چركەساتێكی كەمدا بگاتە شوێنی ناوبرا‌و لەڕێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە، لەڕووی ئابووریشەوە كوردستان دەتوانێ لە پرۆسەی عەولەمەدا سوودی خۆی وەربگرێت بەڵام پێشتر پێویستە كوردستان بەرنامەیەكی ئابووری پتەوی هەبێت و دایبڕێژێت، هاوكات زۆربەی بۆچوونەكان وادەگەیەنن كە عەولەمە لە بەرژوەندی ئابووری و بوژاندنەوەی كوردستاندایە، بەڵام لە نوختە نیگایەكی واقیعبینییەوە لێیوردبینەوە و لەگەڵا ئابووری و رەوتی ژیانی خۆمانی بگونجێنین، ئابووری كوردستان، بۆ بونیاتكردنەوەی ژێرخانە داتەپیوەكەی پێویستی بە پلانی تازە و نەخشە و بیرۆكەی نوێ هەیە، هەروەها پێویستە ئێمە زۆر هەستیاربین لە رووداوەكانی جیهان و سوودیانلێوەربگرین بۆ بووژاندنەوەی ئابووری خۆمان هەروەها پێویستە سەرمایەدارەكانی كوردستان پارەكەیان لە پرۆژەی سوودبەخش و بەرهەمهێنەر بخەنەكار و ئابووری وڵات بگەشێننەوە،(21) هەروەها یاسایەكی ئابووریش پێویست و زەرورە هەبێت تاوەكو پارێزگاری لە سەرمایەی سەرمایەدارە گەورە و بچووكەكان بكات و تەوازن و هاسوەنگی نرخ و كاڵاكان لەبارێكی هاوسەنگیدا رابگرێت، بۆئەوەی نەبێت بەكردارێكی هەڕەمە،(22) هەروەها كوردستان بۆەئەوەی بتوانێت سوود لە عەولەمە وەربگرێت پێویستی بە بوونی سەرمایە هەیە، تاوەكو متمانە لە بانكەكانی جیهاندا هەبێت بۆئەوی بتوانین بەبڕواییەوە مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتەكاندا بكەین و كاری بازرگانی برە‌وپێبدەین، ئێمە پێویستیمان بە بازاڕی ئازاد هەیە ، پێویستیمان بەوە هەیە كە ئابووری كوردستان لە ئابوورییەكی بەند‌وباوكراودا بگوازینەوە بۆ ئابوورییەكی ئازاد و دوور لە كۆت و پێوەندییە ئابوورییەكان، تاوەكو بتوانین لەنێو پرۆسەی عەولەمەدا چالاكی ئابووری خۆمان ئەنجامبدەین بەشێوەیەكی دیاریكراو.
(جۆرج تەرابیشی) لەشوێنێكدا باس لەوەدەكات كە "لەڕووی ئابووریەوە عەولەمە بە سڕینەوەی سنوورە نەتەوەییەكان ململانێی نێودەوڵەتی نێوان ئابووری نەتەوەكان خۆشتر دەكات، جیاوازییە بەراوردكارییەكان زیاتر دەردەخات و ئابووری هەر نەتەوەیەك بەجیا لە نەتەوەیەكیتر دەردەكەوێ ئەمەش شوێنێكی دیاری لە گۆڕەپانی ركابەریی نێودەوڵەتی پێدەبەخشێ"،(23) بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین ئەگەرچی تاكو ئێستاش كوردستان دراوێكی یاسایی تایبەت بەخۆی نییە بەڵكو ئەو پارەیە كە مامەڵەی پێدەكات چاپی عێراقییە و هەموو ساتێك لە ئەگەری داڕمان و هاتنەخوارەوەی بەهاكەیدایە، ئەمەش بەگەورەترین لاوازی و كەموكورتییەكانی بواری ئابووری كوردستان ئەژماردەكرێت كە هیچ نەبێت كوردستان دەیتوانی یاخود پێدەچێت بتوانێ مامەڵە بە دراوێكیدیكەی بیانی بكات یاخود هەرێمی باشتربوو لەم ساتەوەختەی ئێستا.(24)
هەر سەبارەت بە مەسەلەی كاریگەری عەولەمە لەسەر گەلانی بێقەوارە و دەوڵەتی نەتەوەیی كە كورد یەكێكە لەو نەتەوە دێرینانەی مێژوو مافی خۆیەتی قەوارە و چوارچێوەیەكی جوگرافی و سیاسی هەبێت، ئەوا رەنگە مەترسییەكانی عەولەمە كەمتر كاریگەری لەسەر هەرێمی كوردستان هەبێت، بەپێچەوانەی پێشبینی پارێزگارانەوە چونكە لە چوارچێوەی عەولەمەدا كەمترین زیان كە بیكات ئەو میللەتانەن كە تائێستا قەوارەیەكی سیاسییان نییە، بۆ نموونە دروستبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و پەرلەمانی كوردستان لەگەڵا كۆتاییهاتنی جەنگی سارددا دەستیپێكرد(25). یاخود باشترین شت سوودی لێببینین و كەمترین زیان لە عەولەمە دەكەین لەچا‌و ئەو وڵاتانەی كە ترسێكیان هەیە بۆ عەولەمە بەڕاستی ئێمە سنوورێكمان نییە كە لە بنەڕەتەوە لێیبترسین.. لەهەموویشی گەورەتر ئەوەیە كە تۆ لە چوارچێوەی سنووری عەولەمەدا دەپارێزرێت یاخود باشترین قازانج كە ئێمە لێیدەكەین ئەوەیە كە لە سنووری عەولەمەدا دەپارێزرێین، ناتوانرێت جارێكیتر سەركوتمانبكەن، ئەنفالبكرێین، جارێكیتر كیمیاباران بكرێین كەسیش پێینەزانێت، كەواتە هیچ چاكە و خراپەیەك بەسەر ئێمە نایەت لە سایەی عەولەمەدا كە كەس پێینەزانێت، بەڵكو دنیا پێیدەزانێت ئەمە باشترین شتە كە ژیانی ئێمە و ئەنیەتی ئێمە لە چوارچێوەی عەولەمەدا پارێزراوە(26)، هەروەها بۆ ئەم مەبەستە بازرگانێكی كورد دەتوانێت بە ئازادی لە ئیمارات و توركیا و لە دەوڵەتانی كەنداوەوە شمەك و كەلوپەل بهێنێت و شتی ئێرەش بەرێ بۆئەوێ.
ئەگەر سەیری وڵاتەكەمان بكەین بەتایبەتی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەو بڕە ئازادی و ئەو بڕە بوارەی بۆ كورد دروستبووە، تائەندازەیەك سوودی لەو عەولەمەوە وەرگرتووە چ لەڕووی ئابوورییەوە بێت‌و چ لەڕووی پەیوەندییە مەعلوماتییەكانەوە بێت(27).
ئەگەر لێرەوە جارێكیتر بگەڕێیینەوە سەر عەولەمە و كاریگەری لەسەر ئابووری كوردستان لەو گۆشەنیگایەوە كە زۆربەی بیروڕاكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لە هەزارەی سێیەمدا، جەنگەكان لەسەر ئاو دەبێت، بەم دواییانەش توركیا پرۆژەی (گاپ – Gap)ی لەسەر رووباری فورات پێكهێناوە بۆ خەزنكردن و دەەستبەسەراگرتنی سەرچاوە ئاوییەكان، چونكە لە زووەوە توركیا هەستی بە گرنگی ئاو كردووە لەگەڵا مەترسیەكانیشی، ئەم پرۆژەیەش تاڕادەیەك تەنگژەیەك ئابووری و سیاسی لەهەریمەكەدا خولقاندووە و كاریگەریشی بۆسەر داهاتووی ئابووری كوردستان دەبێت، بەڵام پێویستە ئەوەش لەیادنەكەین كە زۆربەی سەرچاوە ئاوییەكانی دیحلە و فورات و ئەو ئاوانەی كە جێگەی بایەخن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆربەیان دەكەونە سەر خاكی كوردستانی گەورە، بۆیە هەر رۆژێك بێتە پێشەوە بۆ بوون بە دەوڵەتی كورد و یەكگرتنی هەر چوار پارچەكەی كوردستان ئەو مەترسییە بەنیسبەت ئابووری كوردەوە ئاساندەبێت، سەرەڕای ئەمەش كە لە هەرێمی كوردستاندا بوونی هەردوو بەنداوی (دوكان و دەربەندیخان) چەكێكی بەهێزی ئابووری لەدەستدایە هەرێمی كوردستان ئەگەر بتوانرێ رێوشوێنی پێویست و بە بەرنامەیەكی ورد و داڕێژرا‌و بگیرێتەبەر ئەوا كوردستان دەتوانێ گەمارۆی ئابووری لەسەر خۆی لابدات(28).
لە كۆتایی ئەم تەوەرەیەدا ئەگەر هاتوو بەشێوەیەكی رەهایی و لە روانگەی كوردستانەوە لە پرۆسەی عەولەمە، تێبگەین ئەوا هەرگیز توانا مامەڵەكردنمان لەگەڵیدا نابێت و ئەوكات ئامادەبوونی كوردستان لەبەردەم توژمەكانی عەولەمەدا دەبێتە شتێكی وەهمی بۆیە دەكرێ لەسەر بنەمای مەعریفە و بەدواداچونی زانستی گونجاو عەولەمە وەربگرین یاخود رەفزی بكەینەوە.
|
|
33758
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
|
|
|