رۆڵی رۆژنامە و رێكخراوەكانی باشووری كوردستان
لە بزواندی هەستی نەتەوەیی كورد لە رۆژگاری دەسەڵاتی شێخ مەحموددا ( 1918 - 1924 )
نووسینی: نیشتمان محەممەد ئەمین
بەرلەوەی ناساندن و شیكردنەوە بۆ هەستی نەتەوەیی بكەین پێویستە ئاماژە بەچەند خاڵێك یان هەندێ راوبۆچوون بكەین بۆ تێگەیشتن لە مانای نەتەوایەتی؟ چونكە دەبێ سەرەتا ئاشنای مەبەست و واتای نەتەوایەتی بین. بۆباشتر تێگەیشتن لە هەستی نەتەوەییی گەیشتن بە مەبەستی بابەتەكەمان.
لێرەدا چەند خاڵێك دەخەینەڕوو لەڕووی چەند میتۆد و مەنهەجێك، نەتەوایەتی دیاردەیەكی مێژووییە بەومانایەی كە لە مێژوویەكی دیاریكراودا پەیدابووە، لەهەمانكاتدا لە مێژوویەكی دیاریكراویشدا گەشەدەكات و گۆڕانكاری و وەرچەرخانیشی بەسەردادێت، هەموو رەوشەكانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و جیهانی كاریانتێكراوە، ئەمە وامانلێدەكات بزانین ئەوسەردەمە مێژووییە چییە كە نەتەوایەتی تیایدا پەیدابووە زۆربەی ئەو كەسانەی كە گرنگیان بە مەسەلەی نەتەوە داوە دەڵێن ئەو سەردەمە مێژووییەی كە نەتەوایەتی تیایدا پەیدابووە بووەتە راستییەكی دیار لە ژیانی نەتەوەكاندا، هەندێك لە زاناكان پێیانوایە مەسەلەی نەتەوەیی هەتاهەتاییە وەك (واڵتەر باكۆت) كە یەكێكە لە زانا ئەڵمانییەكان پێیوایە نەتەوایەتی بە قەدەر مێژوو كۆنە ئەم دیدەش پێچەوانەی دیدگای مێژووییە كە پێیوایە نەتەوایەتی لە مێژوویەكی دیاریكراو پەیدابووە هیگڵ لە كتێبی (العالم الشرقیە) دەڵێت زمانەكان و نەژادەكان لە ئەفسانەكان پیتەكانیش كۆنترن.. بۆیە رەگەكانی نەتەوایەتی زۆر كۆنە، لەلایەكیترەوە (ئیرنس رینان) كۆمەڵناسێكی فەرەنسییە پێیوایە نەتەوایەتی دەنگدانێكی رۆژانە و بەردەوامە، جگەلەمانە دیدی ماركس بۆ نەتەوایەتی تا ساڵی 1861 گرنگی بە مەسەلەی نەتەوەیی نەداوە وەك پاشكۆیەك یان یەدەگێكی شۆڕشی كرێكاری دادەنا، بەڵام پاش چوونە لەندەنی كە كێشەی بەریتانیا و ئیرلەندای بینی قسە هەرە دیارەكەی خۆی كرد كە ئەویش ئەوەیە هەر نەتەوەییەك نەتەوەییەكیتر بچەوسێنیتەوە زنجیرەكانی چەوسانەوەی خۆی بەهێزتردەكات، هەروەك (ئەریك هۆبس) دووجار لەسەر مەسەلەی نەتەوەیی نووسیووە لە كتێبێكی مێژوویی بەناوی (الامم النزعە القومیە) كە بڕوای وایە نەتەوایەتی رەگەزی رابردووە بۆ دروستكردنی ئاییندە رەگەزی مێژوویی و نەریتیی و فەرهەنگیی و نەژادیی كە ئەمانە هی رابردوون بۆ دروستكردنی ئاییندە كە مۆدێرنەی سیاسییە دەوڵەتی نەتەوەیی و سەربەخۆیی و سەروەریی نەتەوەكانە كە ئێستا پێیدەوترێت دەوڵەتی نەتەوە(1) ئەمە وەك ناساندنێكی نەتەوایەتی بوو، بەڵام شیكردنەوە یان ناساندنێك بۆ بیری نەتەوەیی بخەینەڕوو، هەستی نەتەوەیی هەرگەلێك لەژێر كاریگەری كۆمەڵێ فاكتەری جیاواز لەنەتەوەییەكیتر دەركەوتووە و گەشەیكردووە، هەربۆیەش هەستی نەتەوەیی هەر نەتەوەییەك دەبێتە سیمبولێكی فیكری بۆ گوزارشتكردن لە خودی نەتەوەكە بەجۆرێك كە بەرگێكی جیاواز لەئەوانیتر دەپۆشێت، بە رەنگێكی جیاوازیش لە رەنگی ناسۆنالیزمی نەتەوەكانیتر خۆی دەپۆشێت، تەنانەت خودی زاراوەی ناسۆنالیزم لە زمانە جیاوازەكان و سەردەم و قۆناغە جیاوازەكان تەنانەت لەناو نووسەرە بیریارە ناسۆنالیستەكانیشدا بە مانا و واتای جیاواز لێكدراوەتەوە.
رەنگە هەرئەمەش هۆكار بووبێ وای لە توێژەران كردووە پێناسەی جیاجیا بۆئەم چەمكە دابڕێژن هەریەكە لە روانگە و دید و سەردەمە جیاوازەكان پێناسەی ئەم چەمكە بكەن هەرچەندە لەنێوان تیۆرو پێناسە جیاوازەكاندا خاڵی هاوبەش هەیە، بەڵام ناسۆنالیزم لەهەر جێگە و شوێنێكدا لەنێو هەر كۆمەڵگەیەكدا خەسڵەت و تایبەتمەندی خۆی هە(2).
بۆیە پێناسەكان جیاوازن ئاستەمە كە یەك پێناسە دیاریبكەین بەشێوەیەكی گشتگیر بۆ هەستی نەتەوەییی، بەڵام ئەو پێناسەی تاڕادەیەك گشتگیری پێوەدیارە بۆ ناسیۆنالیزم كە بریتییەلە هەستكردن بە ئینتیما بۆ كۆمەڵێك خەڵك كە زمان و مێژوو و بەرژەوەندی هاوبەش لە وڵاتێك بەیەكەوەیان دەبەستێتەوە (3)، بەڵام ئەوەی ئێمە دەمانەوێت لێرەدا ئاماژەی پێبكەین و قسەی لەسەربكەین ئەو ماوە مێژووییە كە شێخ مەحمودی حەفید لە دەسەڵات بووە (1918-1924)، چونكە قسەكردن لەسەر سەرەتای هەستی نەتەوەییی لای كورد بەشێوەیەكی ورد كارێكی وائاساننییە، چونكە بیروڕای جیاواز هەیە لەبارەی سەرەتای سەرهەڵدانی هەستی نەتەوەییی هەریەكە خاڵێك یان سەردەمێك دەكاتە دەستپێكی ئەم مەسەلەیە لای كورد بۆنموونە زۆرێك لەنووسەران ساڵی 1695 بە سەرەتای سەرهەڵدانی هەستی نەتەوەییی كورد دادەنێت كە ئەمەش ساڵی نووسینی مەم و زینی خانییە كە خانی لەنووسینەكەیدا مەبەستی ئەوەبووە كە كوردیش لە خوێندن و نووسین بێبەشنەبووە یان كورد خۆشەویستی و سۆزیان نەكردبێ، بەڵام ناتوانین بڵێین ئەمە سەرەتایەكە بۆئەم هەستە، چونكە هەستی ناسیۆنالیزمی تەنیا بریتینییەلە زمان، بەڵكو دەبێت هەموو فاكتەرەكانیتری نەتەوە و رەگەز و مێژوو هەموو لایەنەكانیتری هاوبەش هەبێ تەنها نووسینێك ناتوانین بڵێین ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی هەستی نەتەوەییی بووە لەلای كورد ئەگەر تەنها نووسین یان زمان بێ ئەوە نووسینەكانی بابا تاهیری هەمەدانی لە ساڵی 935 شیعری بە زمانی كوردی نووسیووە واتا ناتوانین تەنها زمانی كوردی بەتەنها بۆ سەرهەڵدانی هەستی نەتەوەیی كوردی دابنێن، یەكێكیتر لە رایەكان (رۆبەرت ولسن) دەركەوتنی راپەڕینی شێخ عەبدوڵڵا وەك رێبەری راپەڕینە كوردییە بەرفراوانەی هەردوو كوردستانی عوسمانی و ئێرانی گرتەوە دەكاتە نیشاندەری هۆشیاری نەتەوەیی كورد بەوپێیەی ئامانجی كوردستانی سەربەخۆ بەئاشكرا لەم راپەڕینە راگەیەنرا لەكاتێكدا لە راپەڕینەكانی پێشوودا ئەم ئامانجە بەڕوونی بەرچاوناكەوێت، هەروەها ئەم راپەڕینە بە سەرەتای گواستنەوەی هەستی نەتەوەیی بۆ هۆشیاری نەتەوەیی دادەنرێت، چونكە ولسن پێیوایە هەستی نەتەوەیی تەنها هەستكردنە وەك بەشێك لەنەتەوەیەكی جیا لەنەتەوەكانیتر، بەڵام هۆشی نەتەوەیی قۆناغێكی پەرەسەندوترە لە هەستی نەتەوەیی بەوپێیەی ئەم هۆشیارییە وادەكات تاك مافە نەتەوایەتییەكەی خۆی بناسێت و بەئەركی خۆی بزانێت هەوڵ بۆ بەدیهێنانی بدات كە لەپێش هەموویان پێكهێنانی قەوارەیەكی نەتەوەیی دەگرێتەوە..(4) بۆیە لەبارەی سەرەتای سەرهەڵدانی هەستی نەتەوەیی لای كورد رایتر زۆرە زۆریان كۆكن لەسەرئەوەی كە سەرهەڵدانی هەستی نەتەوەیی كورد دواكەوتووە بۆ سەدەی 19و سەرەتای سەدەی 20 وەكو (د. عیسا) دەڵێت: سەرەتای سەدەی 19 سەرەتای بڵاوبوونەوەی هۆشیاری نەتەوەیی هاوچەرخە بۆ كورد وایانلێهاتبوو كوردەكان داوای سەربەخۆیی و جیابوونەوەیان دەكرد لە دەوڵەتی عوسمانی، رۆژنامەی كوردستانیش بەفاكتەرێك بۆ هۆشیاری نەتەوەیی دادەنێن.(5)
هەربۆیە ئێمە لێرەدا باس لە سەرەتای سەرهەلدانی ناكەین هەروەك پێشتر ئاماژەمان بەچەند راوبۆچوون كرد ئاڵۆزی و ناڕوونییەك هەیە لەمبارەیەوە ئەوەی ئێمە لێرەدا گرنگیپێدەدەین رۆڵی رێكخراو و كۆمەڵەكان لەگەڵ ژمارەیەك بڵاوكراوە و رۆژنامەكان بەتایبەت لەنێوان ساڵانی (1918-1924) بۆ زیاتر پووختكردنەوەی بابەتەكەمان و گەیشتنی مەبەستەكەمان بە خوێنەر.. بۆیە ئەم ماوە مێژوویەمان دیاریكردووە ئەم قۆناغەش یەكێكە لە قۆناغە هەستیارەكانی مێژووی نەتەوەیی كورد كە لەوكاتەدا كوردستان بە بارودۆخێكی هەستیار تێدەپەڕی رووبوڕووی چەندان ئازار و ناخۆشی بووەتەوە.. بۆیە لەنێوان ئەو هەموو نەهامەتی و ناخۆشییانەی لەوكاتەدا تروسكاییەك یان هیوایەك بۆ كورد دەركەوتن بۆ بەرەوپێشچوونی و گەشەسەندنی هەستی و بێهیوانەبوونی تاكەكانی ئەوكاتە ئەویش رۆڵی رێكخراو و رۆژنامەكان بوو، هەرچەندە لەوكاتەدا ژمارەیەك رێكخراو و كۆمەڵە دروستببوو لەپارچەكانیتری كوردستانیش، بەڵام ئەوەی لێرەدا ئاماژەی پێدەدەین تەنیا كۆمەڵە رۆژنامەكانی باشووری كوردستان، بەڵام ئەوەی لێرەدا پێویستە ئاماژەی پێبكەین باسەكەشمان بەبێ ناوهێنانی ئەوشارە ناتەواودەبێ، هەریەكی بیەوێت شیكردنەوە بۆ هەستی نەتەوەیی كورد بكات ئەوە ناتوانێت بەدەربێت لە باسكردنی شاری سلێمانی، چونكە سلێمانی لەوكاتەدا ناوەندێك بووە بۆ كۆبونەوەی رۆشنبیر و نیشتمانپەروەران ئەمەش بەهۆی ئەوەی كە پایتەختی میرنشینی بابان بووە كە هەمووان دەزانین ئەم میرنشینە لەڕووی ئەدەب و رۆشنبیرییەوە لەلووتكەدا بووە جگەلەوەی ناوەندێك بووە بۆ تەریقەتەكان بەتایبەت تەریقەتی (قادری و نەقشبەندی) كە لەوكاتەدا رۆڵێكی گرنگیان هەبووە لە رۆشنبیركردنەوەی خەڵك و بزواندنی هەستی نەتەوەییان، چونكە لەوكاتەدا پیاوانی ئایینی رۆڵێكی كاریگەریان هەبووە لەسەر بیروبۆچوونی خەڵك پایەكی بەرزیان هەبووە لە كۆمەڵگەی كوردیدا، جگەلەوەی زۆربەی ئەو رۆژنامە و گۆڤارانەی لەوكاتەدا دەردەچون لە سلێمانی بوون.(6)
بۆنمونە لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگی یەكەم جیهان و جەنگی دووەمی جیهاندا نزیكەی (دە) رۆژنامە و گۆڤار لە كۆی (چواردە) رۆژنامە و گۆڤارە كوردییەكەی سەرتاسەری عێراق لە سلێمانی دەردەچوو، ئەوانیتریش (دوو) دانەیان لە بەغدا و (یەك) دانەیان لە هەولێر و (یەك) دانەش لە رەواندز دەردەچوون، هەروەكو لە گۆڤاری لەندەنی (خۆرهەڵاتی نزیك و هیندستان) یان گوتەی رۆژنامەی (العالم العربی) كە سلێمانی ناودەبات بە ناوەندی گەردەلوولە تۆقێنەرەكان.(7)
سەرەڕای ئەمانەش ناوەندی دەسەڵاتی شێخ مەحمود بووە ئەمەش وایكردبوو زیاتر خەڵك لەم ناوچە كۆبێتەوە، كەواتا دەتوانین بلێین ئەمانە هەموو فاكتەرێك بوون كە دەرفەتی زیاتری لەچاو شارەكانیتر بۆ رەخساوە بۆ قووڵبونەوەی هەستی نەتەوەیی لەناو خەڵكەكەیدا، هەروەها هاتنی ئینگلیز بۆ كوردستان هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ بزواندنی هەستی نەتەوەیی كورد بەهۆی ئەو زولم و زۆری و پێشێلكردنی مافی نەتەوەی كورد لەیەكیترەوە هاتنی ئینگلیز بۆ كوردستان بە مانای خۆئامادەكردنی ناسۆنالیزمی كوردی بوو بۆ مامەلەكردنی سیاسییانەی هێزێكی نوێ هێزێك جگەلەوەی دەوڵەتێكی زلهێز و بڕیاربەدەستی سیاسی دنیایە لەتوانایدابوو جوولانەوەی سیاسی كورد سەركوتبكات ئەگەر بەرژەوەندی بخوازێت دەوڵەتی كوردی دروستبكات.(8)
بۆیە دوای ئەوەی كە ئینگلیز گەیشتە كوردستان بەگشتی و سلێمانی بەتایبەت كە چاویان لەوشارە بڕیبوو دەیانەویست بیخەنەژێر دەسەڵاتی خۆیان لەوكاتەشدا 1918 كە شێخ دەسەڵاتی هەبوو لەوشارە پەیوەندیشی لەگەڵ ئینگلیز باشبوو بەتایبەت ئەوكاتەی كە(مێجەر نوێل) حاكمی سیاسی ئینگلیز بوو لەن اوچەكە، بەڵام دوای ئەوەی كە (مێجەر سۆن) جێگای گرتەوە هاتە سلێمانی، لە مایسی 1919 بووە حاكمی سیاسی ئینگلیز هەر لەسەرەتاوە پەیوەندی لەگەڵ شێخ باشنەبوو هەركە دەسەڵاتی گرتەدەست یەكەم كاری گۆڕانكاری بوو لەبواری ئیداری لە دەسەڵاتی شێخی كەمكردەوە، لە هەوڵی لابردنی شێخ بوو لە دەسەڵات تا ئەم هەلەی بۆڕەخسا دوای شكستی شێخ لە شەری دەربەندی بازیان 1919 دوورخرایەوە لە سلێمانی بەمەش بارودۆخی كوردستان بەگشتی و سلێمانی بەتایبەت تێكچوو بەریتانییەكان دەستیانگرتبوو بەسەر هەموو جومگەكانی كۆمەڵگە، خەڵكەكە بێزارببوو لە بارودۆخە، بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەك گەورەپیاوان و رۆشنبیرانی سلێمانی مەجلیسی میللییان پێكهێنا بەسەرپەرشتی شێخ مەحمودی حەفید ئەمەش بەمەبەستی دروستكردنی دەسەڵاتێكی كوردی و ئاشوب و ئاژاوەی شار نەهێڵدرێت ژیانی خەڵك باشبكرێت.. بۆیە لەوكاتەدا بیرۆكەی ئەوە دروستبوو كە منەوەرەكان لەگەڵ سەرۆك عەشیرەت و هەموو ئەوكەسانەی دژی دەسەڵات و مانەوەی ئینگلیزن كۆبكەنەوە لەژێر سایەی كۆمەڵەیەكدا، بەڵام لەسەرەتادا تەنیا ئەم بیرۆكە گەڵالەكرابوو، بەرنامەیەكی پوخت و و هەڵسەنگێنراوی بۆدانەنرابوو لەسەرەتادا حەوت كەس ئەو كۆمەڵەیان بەڕێوەدەبرد مەبەستیان بوو كە هەستی نەتەوەیی لەناو هەموو دەستە و هۆز و شار و دێهات بڵاوبكەنەوە، كەسێكی خاوەن هەستێكی نەتەوەیی و بیرو باوەڕی پوخت بێنەناوەوە هەستَكی گشتی كوردایەتی یەكیانبخەن دواتر ئەوانەی جێگەی متمانەن بیانهێنەژێر سایەی كۆمەڵە و بەرنامەی سیاسی و كردەوەی كۆمەڵایەتییان بۆدانێن كەسانی ئەم كۆمەڵەش لەڕووی ئاستی زانیاری و تێگەیشتن و تەمەن و عەشیرەت جیاوازبوون، بەڵام بیروباوەڕ و هیوا و ئامانجی نەتەوەیی هەمووی لەژێر یەك ئاڵای نەتەوەیی كۆكردبووە، بەڵام ئەوەی كێشەی ئەم كۆمەڵە بوو ئەویش نەبوونی سەركردەیەك بوو، چونكە ئەوكەسەی هەلدەبژێردرا دەبوو لە بنەمالە یان عەشیرەتێكی دیاربێت دەنا خەڵك دەورینەدەدا هەرچەندە كە خوێندەوار و شارەزاش بوایە.(9)
بۆیە ئەوەی لەوكاتەدا گرفتێك بوو لەبەردەم كۆمەڵە و رێكخراوەكان بەتایبەت و كایەكانی كۆمەڵگە بەشێوەیەكی گشتی زاڵبوونی هەستی خێلایەتی نێوان تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی بوو وایكردبوو هەستی هاوكاری نەتەوایەتییان تاڕادەیەك كەمبێت، بەتایبەت دوای دوورخستنەوەی شێخ مەحمود لە دەسەڵات بەمەش بارودۆخی كوردستان بەگشتی و سلێمانی بەتایبەت بەرەو گرژی و ناخۆشی رۆیشت لە ساڵانی 1919-1920چەندان راپەڕین و شۆڕشی بەدوای خۆیدا هێنا بۆ هێوركردنەوەی ئەم بارودۆخەش ئینگلیز پێویستیان بە كەسێك هەبوو كە جێگەی شێخ مەحمود بگرێتەوە چارەسەری كێشەكان بكات، چونكە ئینگلیز دەترسا ئەم بارودۆخە زیاتر بەرەو گرژی بڕوات ناتوانن كۆنترۆڵی رووداوەكان بكەن.. بۆیە پەیوەندییانكرد بەچەند كەسایەتییەك، یەكێك لەوانە حەمدی بەگی بابان بوو كە یەكێك بوو لە میرەكانی میرنشینی بابان نیشتەجێ بەغدا بوو.. بۆیە لەسەر داوای ئینگلیز هاتەوە باشووری كوردستان ب ئەم مەبەستەش بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری سەرۆكە كوردەكان ویستی كۆمەڵەی (سەربەخۆیی كورد) دابمەزرێ، ئەو كۆمەڵە لەلایەن ئینگلیز سەرپەرشتیدەكرا، ئەم كۆمەڵە وەك یەكەم كاری رێكخراوی ئینگلیزی بوو وەك بیرۆكە پالپشتی كێشەی نەتەوەیی كوردی پێبكات، بەڵام حەمدی بەگ دوودل بوو لەمكارە پێیوابوو دەبێ چاودێری بریتانیا زۆر كەمبێت لەسەر ئەم كۆمەڵە تا كورد بتوانێ كارەكانی بە سەربەستی بكات، لەلایەكیترەوە ئینگلیز پێیوابوو كە حەمدی بەگ لەبەغداوە شوێنەكەی دوورە باش ئاگاداری بارودۆخی باشووری كوردستان نییە.. بۆیە حەمدی بەگیان وەلانا(10)، لەوكاتەشدا لە رەواندز نوری باوەیل ئاغا خۆی بۆ هێرشی دژی ئینگلیز ئامادەكردبوو توانی هۆزی سورچی و خۆشناو و توێژەكانیتری ئەو دەڤەرە لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە كۆمەڵەیەكی دروستكرد لە ساڵی 1920 بەناوی (جامیعەی ئیسلامی) خەڵكی هاندەدا دژی بەریتانیا راپەڕینبكەن، داوای مافی نەتەوەیی خۆیان بكەن بەشێوەیەكی گشتی لەوكاتەدا كەسایەتی و سەرۆك عەشیرەتەكان دەیانەویست لەڕێگەی رێكخراو و كۆمەڵەوە خەڵك كۆبكەنەوە هانیانبدەن بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان هەر لەم رێگەیەشەوە توانیان رەواندز لەدەست ئینگلیز رزگاربكەن لە كۆیەش بەهەمانشێوە خواست هەبوو بۆ چوونەناو جامیعەی ئیسلامی جیهادبكەن دژی ئینگلیز. واتا دەتوانین بلێین لەوكاتدا هەستی ئایینی زالبووە بەسەر هەستی نەتەوەیی، چونكە پێگەی پیاوانی ئایینی یان تەریقەتەكان لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەرزبووە كاریگەری زۆریان هەبووە لەسەر بیروباوەڕی خەڵك و چۆنیەتی ئاراستەكردنیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئینگلیز واتا ئەم كۆمەڵەیە زیاتر ئایینی بوو لەڕێگەی بیروباوەڕی ئایینییەوە هەستی نەتەوەیی خەڵكیان دەبزواند.(11)
لە ئەنجامی ئەو سیاسەتە توندوتیژییەی ئینگلیز لەسەرووی هەموویانەوە رەفتارەكانی مێجەر سۆن بەتایبەت لەگەڵ لایەنگرانی شێخ مەحمود ئەوانەی داوای هاتنەوەی شێخیان دەكرد بۆ سلێمانی ئەم سیاستەی زیاتر هاندەربوو بۆ بزواندنی هەستی نەتەوەیی خەڵك بایەخدانی زیاتر بە رێكخستنی تاكی كورد و كۆبونەوەیان لەژێر سایەی كۆمەڵەیەكی نەتەوەیی یەكگرتووی كورد بۆ داكۆكی و داواكردنی مافەكانیان بەتایبەت لەوكاتەدا شێخ مەحمود لەلایەن ئینگلیزەوە دورخرابووەوە بۆ هیندستان، لە یەكێك لە بەڵگەنامەكانی بریتانییەكاندا بێپێچوپەنا دانیانبەوەداناوە كە لەوكاتەدا هەموو هەستی نەتەوایەتی كورد ئاراستەكرابوو بۆ گەڕانەوەی شێخ مەحمود،(12) چونكە خەڵك پێانوابوو كاتێك كە شێخ ئازادبكرێت دەتوانن زیاتر برەوبە شۆڕش و خەباتی نەتەوەیی بدەن و داوای مافەكانیان بكەن بەڕابەرایەتی شێخ.. بۆیە لەوكاتەدا گشت بیروبۆچوونەكان یەكیاندەگرت دژی بریتانیا هەموو چین و توێژەكان بەبێ جیاوازی لە شار و دێهات و بە خوێندەوار و نەخوێندەوار كەوتنە یەكگرتن و دامەزراندنی كۆمەڵە بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵاتی ئینگلیز لەسەرووی هەموویانەوە سیاسەتەكانی سۆن، چەند كۆمەڵەیەك دروست بوون لەوانەش كۆمەڵەی (بەرزی وڵات، كوردستان، گزنگ، فیداكارانی كورد، وڵاتپەروەران) ئەم كۆمەڵانە زیاتر لەسەر یەك بەرنامە و پرۆگرام بوون لقیان لە زۆربەی ناوچەكان بڵابووبووەوە، زۆر بەهێز و پڕگڕوتین بوون زیاتر مەبەستیان دەركردنی دەسەڵاتی بێگانە و گەڕانەوەی شێخ مەحمود بوو كە لە یەكەم بەیاننامەدا كە بڵاوكرایەوە تێیداهاتبوو ( تەنیا بەدوورخستنەوەی یان نەمانی شێخ مەحمود نە ناوی شێخ مەحمود، نە ناوی كورد نامرێت، چونكە دەبێت ئەو شێخ مەحمودەی حوكمداری كوردستان بەزوویی بێتەوە یان دەبێت ئێوە بڕۆن كوردستان نیشتمانی كوردە، ئینگلیز بێگانەیە)، ئەم بەیاننامە لە 20 شوباتی 1920 بڵاوكرایەوە بەناوی كۆمەڵانی كوردستان و كۆمەڵەی بەرزی وڵات. ئەم بەیاننامە كاریگەری زۆری هەبوو لەسەر هەستی نەتەوەیی خەڵك و خرۆشانی تێكڕای جەماوەر بووە هۆی تووڕەبوونی مێجەر سۆن خەڵك زیاتر رقیانلێبێتەوە و پلە و پۆستی پێلەقبكەن زیاتر پێداگریبكەن لەسەر رۆشتنی ئینگلیز بەگشتی لە كوردستان، بەو وتانەیان كە ئینگلیز بێگانەیە هەم بە بیر مێجەر سۆن هەم خەڵكەكەشیان خستەوە كە لە ئینگلیز نەترسن بەهەموو توانایەنەوە بەرەنگاریانبنەوە لە خاكی خۆیان بەدەریانبنێن،(13) ئەم كۆمەڵانە بەردەوامبوون لەسەر بڵاوكردنەوەی بەیاننامە و بەرزكردنەوەی هەستی نەتەوەیی میللەت، كۆمەڵەی گزنگیش بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە لە 21 مارتی 1920 دژی ئینگلیز بەگشتی و بەتایبەت سیاسەتەكانی سۆن، ئەم بەیاننامە زیاتر ئاراستەی خەڵكی سلێمانی كرابوو لەبارەی ئازادكردنی شێخ مەحمود داوادەكرا هەموو بەیەكدەنگ داوای سەربەستی بكەن لەخەو هەلسن بەئاگا وەرن ئەوە حوكمدارتان دیلی دەستی دوژمنە، چونكە داوای ئازادی و مافی نەتەوەكەی خۆی كردووە، ئینگلیز ماڵ و موڵكمان وێراندەكات نە قوتابخانە و نە كارگە نە دڵسۆزی نییە تاكەی ئەم سەرشۆڕییە دوژمنی خوێنمژتان لەناوببەن داوای ئازادی بكەن بە چەك، پێنووس، هاوار؟
كوا حوكمدارەكەتان؟
كوا ئاڵای رەنگاوڕەنگتان؟
كوا هەڵمەتە دلێرانەكەتان؟
ئەم وتە ئاگرینانە كاریگەری زۆری هەبوو لەسەر بڵێسەسەندنی ناخی خەڵك و بەئاگاهێنانەوە و خرۆشانی هەستی نەتەوایەتییان، داواكردنی مافەكانی جا بەهەر رێگەیەك بێت.(14)
سەرەڕای ئەمانە چەندان پارتیتریش دروستبوون لەوكاتەدا لەپارچەكانیتری كوردستان شانبەشانی ئەم پارتانە بەیاننامەیان بڵاودەكردەوە تەنانەت ژنانیش رۆڵیان هەبووە لەم خەباتەدا بێدەنگنەبوون لە ئاست داگیركاری بێگانە و زولم و زۆرییەكانیان لەسەرووی هەموویانەوە خێزانی شێخ مەحمود و عایشە خانی كچی نەقیب نامەیەكیان ئاراستەی سۆن كرد داوای هاتنەوەی شێخیان دەكرد، لەلایەكیترەوە پزیشكان بێبەشنەبوون لە دەربڕینی ناڕەزایی بۆئەم مەبەستەش كۆمەڵێ پزیشك بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە داوای هاتنەوەی شێخیان دەكرد و رۆشتنی بێگانە لە خاكەكەیان.(15)
بەشێوەیەكی گشتی گەر سەیری شێوازی بەیاننامەكان بكەین دەبینین زیاتر هەستی نەتەوەیی خەڵك لەوكاتەدا چڕببووەوە لە ئازادكردنی شێخ و گەڕانەوەی بۆ كوردستان، كەواتا گرتنی شێخ مەحمود لەلایەك و توندوتیژییەكانی ئینگلیز لەلایەكیترەوە هۆكاری سەرەكیبوون بۆ بزواندنی هەستی نەتەوەیی خەڵك، چونكە گەر سەیری بەیاننامەكان بكەین دەبینین داواكاری خەڵك لە دوو خالدا خۆی دەبینییەوە ئەوانیش گەڕانەوەی شێخ مەحمود بۆ سلێمانی و كۆتاییهاتنی دەسەلاتی بێگانە.
لە ئەنجامی تێكچوونی ئەم بارودۆخە خراپی سیاسەتەكانی سۆن، بەڵام نابێ ئەوەشمان لەیادبچێت هەرچەندە سۆن كەسێكی توندوتیژبووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا وەك ئەوروپییەكی پێشكەوتوو بیریدەكردەوە لە بیری رۆشنبیركردنی خەڵك بوو چەند بابەتی دەنووسی و بڵاودەكردەوە بۆ ئەوكاتەی كورد شتێكی نوێبوو بەمەش كورد ئاشنای كلتوری رۆژئاوایی دەبوو زیاتر دركی بە مافەكانی دەكرد، گرنگیی زۆری بە زمانی كوردی داوە جا لەمەدا هەر مەبەستێكی هەبووبێ وەك هەندێ لە نووسەران دەلێن مەبەستی سیاسی خۆی لەپشت ئەم بایەخپێدانە بووە هەستا بەهێنانی چاپخانەیەك بۆ سلێمانی یەكەم، رۆژنامەی كوردی پێدەركرا بەناوی (پێشكەوتن) لە 29 نیسانی 1920 تا 23 شوباتی 1922، هەفتەی جارێك دەردەچوو (118) ژمارەی لێدەرچوو، سۆن خۆی سەرپەرشتیدەكرد چەندین رۆشنبیری ئەوكاتە لەدەوری خۆی كۆكردبووە لەڕاستیدا رۆژنامەی پێشكەوتن دەرگایەك بوو لەبەردەم رۆشنبیرانی كورد و رۆژنامەگەری هەستا بەدانانی خەڵات بۆ سێ چیرۆك كە بە كوردی پەتی بنووسرێت واتا سۆن بە دوو لایەن هۆكاربووە بۆ بزواندنی هەستی نەتەوەیی لایەنە توندوتیژییەكەی كە پێشتر باسمانكرد خەڵك چۆن هەستی بە پێشیلكردنی مافەكانی دەكرد لەلایەكیترەوە لەڕێگەی پێشكەوتنەوە بەهۆی نووسینەكانەوە گەلێك وتاری سیاسی و مێژوویی و كۆمەڵایەتی و ئەدەبی و زانستی و رۆشنبیری گشتیی هۆشیاریی بڵاوبكاتەوە زیاتر چاوكراوەبێت بەرامبەر رووداوەكان خەڵكی ئەم رۆژنامە بخوێنەوە زیاتر گرنگی بە زمانی كوردی بدەن،(16) بەڵام خەڵك هەر بێئومێدبوو داوای مافەكانی خۆیان دەكرد، چونكە هەولەكان ئینگلیز زیاتر دەبووە هۆی دروستبوونی مەترسی لای گەلی كورد سەرەڕای ئەم مەترسییانە لەوكاتەدا پڕوپاگەندەی ئەوە بڵاوببووەوە كە ئەزدەمیری تورك دێت بۆ سلێمانی كوردەكان یان نیشتمانپەروەران لەناودەبات.. بۆیە خەڵكەكە هیوایان لێبڕابوو كەوتبوونە نێوان دوو هێزەوە بەهۆی ئەم پڕوپاگەندانەوە مستەفا پاشای یامولكی لەئەستەمبولەوە گەڕایەوە بۆ سلێمانی بەمەبەستی پارێزگاریلێكردنی لە دەستی تورك لەلایەكیترەوە بۆ تازەكردنەوەی هەستی نەتەوەیی بۆئەم مەبەستەش هەستا بە دامەزراندنی كۆمەڵەیەكی كوردی مۆڵەتیشی لە حكومەتی سیاسی سلێمانی وەرگرت لە 21تموزی 1922 لە مزگەوتی سەیید حەسەنی موفتی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە كەسانی ناسراوی سلێمانی كۆبونەوە دوایی توانر ژمارەیەك لە كەسانی شارەزا و دیاری شار هەلبژێرن ببنە ئەندامی كۆمەڵەكە ئەوانیش: (رەفیق حیلمی، ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ، فایەق بەگی مارف بەگ، شێخ عەلی، شێخ محەممەدی گوڵانی، ساڵح ئەفەنی قەفتان، سدیق ئەفەنی عەلەكە.. هتد) كۆمەڵەكەش بە (كۆمەڵەی كوردستان) ناونرا ئەندامەكانیشی بەدەنگدانی نهێنی لە كۆی بیست و چوار كەس سێزدە كەسیان لێهەڵبژێردرا و رەفیق حیلمیش زۆرترین رێژەی دەنگەكانی بەدەستهێنا.
ئەم كۆمەڵەیە بە یەكەم كاری رێكخراوەی كوردی دادەنرێت لەدوای جەنگی یەكەمی جیهان كە تایبەتمەندی خۆی وەرگرتووە،(17) دیارە ئەمەش بەهۆی ئەوەبووە كە رۆژنامەیەكیشیان دەركردووە بەناوی (بانگی كوردستان) یەكەم ژمارەشی لە 20 ئە غستۆسی 1922 بە هەرسێ زمان كوردی و فارسی و توركی بڵاوكرایەوە، چواردە ژمارەی لێدەرچوو لە چاپخانەی حكومەت لە سلێمانی چاپكراوە بارسی هەموو ژمارەكانی 21/34 سانتیمە جگەلە ژمارە چواردەی كە چوار لاپەڕە بووە، هەموو ژمارەكانیتری شەش لاپەڕە بووە، ئەم رۆژنامە رۆڵێكی دیاری گێڕا لەبەرەوپێشبردنی بیری نەتەوەیی و بەرزبوونەوەی ئاوازی نیشتمانپەروەرانی ئەو سەردەمە نووسینەكانی ئەم رۆژنامە بەڕوونی بیری ناسیۆنالیزمی كوردیان پێوەدیاربوو جا چ لەڕێگەی وتارە سیاسییەكانەوە بووبێت یان شیعری هەندێ لە شاعیرانی كورد بوو كە لەوكاتەدا لەسەر لاپەڕەكانی بانگی كوردستان بڵاویاندەكردەوە، هەرچەندە ئەم رۆژنامەیە توانی خزمەتێكبكات بە چین و توێژەكانی كۆمەڵگە و بزواندنی هەستی نەتەوایەتییان و هاندانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی بێگانە لە خاكەكەیان، بەڵام دوای تەنها دەركردنی چواردە ژمارە دادەخرێت، هەندێك بۆچوون هەیە لەبارەی داخستنیەوە دەڵێن هۆكاری داخستنی بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە ئینگلیز دەستی هەبووە لە دامەزراندنی، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە تەواوی كۆمەڵەكە دەستی بێگانەی تێدابووبێ بۆ بەرژەوەندی ئینگلیز كاریانكردبێ و پشتیان لە مافی رەوای كورد كردبێ، رایەكیتریش هەیە دەوترێت بیروبۆچوونەكانی پێچەوانەی بیری عەشایری بووە تەنانەت دژی شێوازی حوكم یان بیرۆكەكانی شێخ بووە، چونكە لەسەر بنەمای عەشایری بوو ئەم رۆژنامە داوایدەكرد كە ناسیونالیزمی كورد تەنها لە چوارچێوەی دەسەلات و پەیڕەوی شێخایەتی و ئاغا و هۆزایەتی پەیڕەونەكرێت بەڵكو دەبێت دیدێكی فروانتر بدرێت بە ناسیونالیزمی كورد.(18)
دواتر رۆژنامەیەكیتر جێگای بانگی كوردستانی گرتەوە ئەویش (رۆژی كوردستان ) بوو ئەم رۆژنامە زمانحاڵی حكومەتەكەی شێخ مەحمود بوو كە دووپاتیان لە دروستبونی دەسەڵاتی سەربەخۆی كوردی دەكردەوە لە عێراق، ئەم رۆژنامە بابەتی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەدەبییەكانی بڵاودەكردەوە، ئەگەر سەیرێكی ژمارەكانی ئەم رۆژنامە بكەین دەبینین كە باسی زۆربەی لایەنەكانی ژیانی تاكەكان كردووە تەنانەت شیكردنەوەی بۆ پیتی پەتی كوردی كردووە گرنگی بە زمانی كوردی داوە، كۆمەڵێ شیعری جوانی كوردی تێدابڵاوكراوەتەوە ئەم رۆژنامەش هەروەك ئەوانیتر داكۆكیكراوە لەسەر مافەكانی گەلی كورد جیابوونەوەی لە عێراقی عەرەبی و بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد،(19) داوای دروستكردنی دەوڵەتی كوردی دەكرد و پشتگیری بەرنامە و پرۆگرامی حكومەتی شێخ مەحمود دەكرد، بەڵام نابێ ئەوەش لەیادبكەین راستە كە كورد داوای جیابوونەوەی لە عێراقی عەرەبی دەكرد كە ئەمە مافێكی یاسای خۆیەتی، بەڵام هەرگیز نەیویستووە لەسەر پێشلكردنی مافی دراوسێكانی وەك عەرەب و تورك و فارس مافەكانی خۆی وەربكرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا رازینەبوو كەس چاوببڕێتە خاك و ئاوی كورد بە بەشێك لە عێراقی عەرەبی بزانن، ئەم رۆژنامە لەوكاتەدا كاریگەرییەكی زۆریان دروستكردبوو لەسەر بیركردنەوەی خەڵك هەروەكو كاتێك ئینگلیز سلێمانی جێهێشت گرنگیی بلاوكراوەكانی دەزانی كە چ كاریگەرییەكی هەیە لەسەر بیركردنەوە و رەفتاری خەڵك.. بۆیە دوای رۆشتنیان هەڵسان بە خراپكردنی ئەو چاپخانەی كە هێنابوویان بۆ سلێمانی بۆدەركردنی رۆژنامەی پێشكەوتن و جێبەجێكردنی كارە میرەییەكانی خۆیان.. بۆیە نەیانتوانی لەگەڵ خۆیانی بەرن بۆیە نەیانویست كە كورد سوودیلێوەربگرێت، بەڵام دواتر توانرا چاكبكرێتەوە بۆئەم مەبەستەش دەستەیەك لە رووناكبیران پێكهێنرا لەوانە (ئەحمەد خواجە، ماجید مستەفا، سەیید ئەحمەدی بەرزنجی، سەبری كاكە رەش.. هتد) بۆدەركردنی رۆژنامەیەك دوای راوێژكردنی دەستەكە بڕیاری دروستكردنی رۆژنامەیەكیان دەركرد سەرەتا چەند ناوێكیان دۆزییەوە بۆ رۆژنامەكە دواتر بە بڕیاری زۆرینە ناونرا (ئومێدی ئستیقلال) یەكەم ژمارەی لە ئەیلولی 1923 دەرچوو، بیست و پێنج ژمارەی لێبڵاوكرایەوە رۆژژنامەیەكی سیاسی و ئەدەبی و كۆمەڵایەتی بوو هەفتەی جارێك دەردەچوو ئەم رۆژنامە بەهەمانشێوەی رۆژی كوردستان زمانحاڵی حكومەتەكەی سێەمی شێخ مەحمود بوو محەمەد زوهدی ئەم رۆژنامەی چاپدەكرد و پیتەكانی هەرژمارەیەكی بەچەند رۆژێك رێكدەخست و بە رۆژێكیش چاپیدەكرد لاپەڕەكانی ئەم رۆژنامە پرشنگێكیتری تۆماری رۆژنامەنووسی كوردی بوو، ژمارەكانی ئەم رۆژنامە بۆ زۆربەی شار و شارۆچكەكانی كوردستان دەنێردرا تەنانەت بۆ بەغداش، هەروەها لەم رۆژنامەدا باسی ژیانی كەسایەتییەكان كراوە سووچێكی رۆژنامەكە بۆ مەبەستی ریكلام و ئاگادارییەكان تەرخانكرابوو، بەڵام ئەم رۆژنامە زۆری پێنەچوو كاتێك فرۆكەكانی ئینگلیز گەمارۆی سلێمانیان دا لە چاپ وەستا ، بەڵام دوای مانگێك دەزگایەكی میری كەوتە بڵاوكردنەوەی رۆژنامەیەك بەناوی ( ژیانەوە ) لە 18 ئابی 1924 كەوتە بازاڕەوە.(20)
ئەم رۆژنامە لەلایەن شارەوانی سلێمانی دەردەچوو ئینگلیز خۆیان سەرپەرشتییاندەكرد و ئاگاداری هەموو بابەت و برگەكانی بوون، ساڵی یەكەمی 36 ژمارە وساڵی دووەمی 20 ژمارەی بڵاوكرایەوە كە چاوپێخشاندنێك بە برگەكانی ناو ئەم رۆژنامە بكەین ئەوەمان بۆدەردەكەوێت كە لەڕووی رێنووسییەوە شێوە نووسینەكانی باشتر و تازەتربوو تاڕادەیەك هەوڵیشدراوە كوردی پەتی لەچاو رۆژنامەكانی پێشخۆی زیاتر تێدابەكاربێت ئەوەی لەم رۆژنامە بەدیدەكرێت زیاتر رەخنەبووە لە شێوازی دەسەڵات و حوكمەتەكەی شێخ مەحمود، ئینگلیز هەوڵیانداوە ئەوە بۆ كورد روونبكەنەوە كە كورد و تورك هەرگیز ناتوانن بەیەكەوە بژین كە ئەمەش بەرژەوەندی خۆی تێدابووە ئینگلیز دەترسا كە كورد و تورك یەكبگرن نفوزی دەسەلاتی خۆی كەمببێتەوە لە كوردستان، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە كۆمەڵی چیرۆك و شیعر بلاودەكرایەوە لەسەر لاپەڕەكانی ئەم رۆژنامە بەتایبەت ئەوجۆرانەی كە رەخنەبوون لە فەرمانڕەوایەتی شێخ و چۆنیەتی حوكمكردنی نموونەی ئەوەش وەك چیرۆكی (لەخەوما)ی جەمیل سائیب، لەگەڵ كۆمەڵی شیعری شاعیری كورد پیرەمێرد،(21) كەواتا دەتوانین بلێین ئەم رۆژنامە زیاتر رەخنەبووە لە دەسەڵاتی شێخ مەحمود، چونكە هەروەكو پێشتر لە بەیاننامەی كۆمەڵەكان بۆماندەردەكەوێت كە چ گرنگییەك بەگەڕانەوەی شێخ دەدرا هەروەك لە یەكێك لە دیكۆمێتەكانی ئینگلیز دانیان بەوەداناوە كە هەستی نەتەوەیی خەڵكی كوردستان ئاراستەكرابوو بۆ گێڕانەوەی شێخ مەحمود، بۆیە زیاتر لەڕێگەی ئەم رۆژنامەوە دەیانەویست حكومەتەكەی شێخ لەبەرچاوی خەڵك ناشیرینبكەن، چونكە گرنگیی بوونی شێخیان بۆدەركەوت لای نەتەوەی كورد ئەمە سەرەڕای ئەو بەیاننامانەی كە شێخ و هاوڕێكانی لەوكاتەدا بڵاویاندەكردەوە لە شاخ، لێرەدا گرنگیی و رۆڵی رۆژنامە و بلاوكراوەكانمان بۆدەردەكەوێت راستی ئەو قسانەی پێشوومان بۆدەردەخات كە نووسینەكان چ رۆڵێكی دیاریان هەبووە لەسەر بزواندنی هەستی نەتەوەیی شێخ مەحمودیش هەستی بەو كاریگەرییە كردبوو لەسەر رۆشنبیركردن و كرانەوەی بیری خەڵك لەڕێگەی بڵاوكرانەوەكانەوە بەتایبەت دوای ئەوەی كە شێخ مەحمود سلێمانی جێهێشت لە 1923 بەرەو سورداش شاخەكانی كوردستان بەڕێكەوت بۆ ئەشكەوتی جاسەنە لەگەڵ خۆیدا چاپخانەیەكی بچووكی برد لەوێ رۆژنامـــــەیەكی دەركرد بەناوی بـــانگی هەق یەكــەم ژمارەی رۆژی 5شەممە 28ی مارتی 1924 بە دوو لاپەڕە (21/33كم ) دەردەچوو، چونكە شێخ لەوڕاستیە گەیشتبوو كە دەكرێت لەڕێگەی نووسین بیر و هەستی خەڵك زیاتر هانبدات بۆ كوردایەتی، كاریگەری خۆی جێبهێلێ لەڕێگەی ئەم رۆژنامە و شێخ مەحمود بەرنامە و پرۆگرامی خۆی بڵاودەكردەوە بۆ شۆڕش و خەبات لەپێناو وڵاتەكەی و بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد واتا شاخەكانی كوردستان هەرتەنیا ناوچەیەك نەبوو بۆ رووبوڕووبونەوەی چەكداری، بەلكو شوێنیكیش بووە بۆ بڵاوبونەوەی هۆشیاری نەتەوەیی و خۆڕۆشنبیركردن.(22)
سەرەڕای بەرنامە و پرۆگرامی ئەو كۆمەڵە و رۆژنامانەی كە باسمانكرد كە مەبەستی سەرەكییان بەرزكردنەوە یان بزواندنی هەستی نەتەوەیی بوو لەلای تاكی كورد، بەڵام سەرەڕای ئەم مەبەستە لەلایەكیترەوە ئامانجێكیتریان هەبوو ئەویش ناساندنی زمانی كوردی و بەكارهێنانی لە دامودەزگاكانی بوو بەشێوەیەكی فەرمی و پاكردنەوەی ئەم زمانە لە وشەی بێگانە هەولێكیتری رووناكبیران بوو كە لەمڕێگەیەوە زیاتر هەست بە مافی نەتەوەیی خۆیان بكەن.. بۆیە لە ساڵی 1924 لە شاری سلێمانی كۆمەڵەیەك پێكهات بەناوی (زانستی كوردستان) لەلایەن رەفیق ئەفەندی و رەمزی ئەفەندی و فایەق بەگ و مارف بەگ سەرپەرشتیدەكرا مەبەستیان بوو فەرهەنگێكی كوردی كە لەگەڵ مافی نەتەوەیی گشتی كورد و رێكوپێكبێت دامەزرێت ئەم كۆڕە رۆڵێكی باشی گێڕا كە گرنگیانداوە بە زمانی كوردی شانبەشانی ئەم كۆمەڵە جگەلە شاری سلێمانی چەندان كۆمەڵەیتری نهێنی پێكهێنرا لەشارەكانیتر وەك لە هەولێر و كەركوك تەنانەت لە رەواندزیش سەیید تەها كۆمەڵێكی ئەدەبی دانا بەناوی (هوژیری) ئەمە زیاتر مەبەستی ناساندنی زمانی كوردی بوو.
شێخ مەحمودیش پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ئەم كۆمەڵانە هەبوو، هاتوچۆیدەكردن هەموو ئەم كۆمەڵانە توانیان لەڕێگەی خۆیانەوە خزمەتێك بە كورد بكەن لەسەرووی هەموویانەوە زمانی كوردی زیاتر ناساندن و بەكارهێنانی، زمانیش یەكێكە لە رەگەزەكانی هەستی نەتەوەیی رێگەیەكە بۆ خزمەتی نەتەوەیی پێبكەن و ببێتە هۆی زیاتر بزواندنی هەستی نەتەوەیی.(23)
بەشێوەیەكی گشتی گەر سەیری رۆژنامەكانی سەردەمی شێخ بكەین دەبینین سەرەڕای فاكتەری ئایینی كە باسمانكرد پەنابراوەتەبەر زمان و مێژوو و جوگرافیا و تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكان.. هتد، وەك فاكتەری خۆجیاكردنەوە لە عەرەبی هاوئایین و توركی برای دینی واتا رێگەیەكیان گرتووەتەبەر بۆدەرخستنی كورد وەك میللەتێكی سەربەخۆ و خاوەن خاك و ناسنامەی تایبەت بەخۆی جیا لە نەتەوە دراوسێكانی ئەویش خاوەن هەمان بەها كۆمەڵایەتییەكانی تایبەت بەخۆیەتی.
ئەم هەلوێستەی رۆژنامە و كۆمەڵەكانی رۆژگاری شێخ مەحمود نیشانەی دەرككردنی نوخبەی رووناكبیری كورد بووە بە سەنگی سیاسی و سەربازی و ئابووری، ئینگلیز كاریگەری هەبوو لەبڕیاردانی مافی دیاریكراوی گەلانی ژێردەستی عوسمانی.. بۆیە كورد دەیانەویست پشتگیری ئینگلیز بەدەستبهێنن، لەلایەكیترەوە تورك هۆكارێكیتر بوو كە پێشتر كورد ئازاری بینیبوو بەدەستی توركەوە بەبیانووی ئایینی، پشتگیری كوردیان بەدەستهێنابوو، بەڵام هیچی بۆ كورد نەكرد.. بۆیە ئەم هەنگاوەی رووناكبیرانی ئەم رۆژگارە لەپێناوی بەدیهێنانی مافە نەتەوایەتییەكانی كورد دووربكەوێتەوە لە تورك نیشانەیەكی هۆشیاری سیاسی و نەتەوەیی و خوێندنەوەیەكی دروستی نوخبەی رووناكبیران رۆژگارەكە بووە.(24)
ئەم بڕوایەی بەدەستهێنانی پشتگیری ئینگلیز بۆ كورد لە قۆناغێك لەقۆناغەكانیدا بووە لەوكاتەی كە كورد كەوتبووەژێر فشاری مەترسییەكانی توركەوە دەیەویست رزگاریبێت.. بۆیە پێیوابوو لەڕێگەی پشتگیری ئینگلیزەوە دەتوانی مافەكانی بەدەستبهێنێ بەوهیوایەی سەربەخۆیی تایبەتی خۆی بەدەستبهێنێ، بەڵام دواتر دەبینین ئەم هیوا و ئومێدەی كە هەیبوو بە ئینگلیز ئەویش نەما بەتایبەت لەكاتی فەرمانڕەوایی شێخ مەحموددا كە ئینگلیز پاشگەزبووە لەوبەلێنانەی بە كوردی دابوو لەبارەی دروستبونی دەسەڵاتی سەربەخۆیی كوردی بۆیە دوای ئەوەی كە راستی ئینگلیزیان بۆدەركەوت بەتایبەت رووناكبیران پێنووسی نووسینەكانیان دژی ئینگلیز ئاراستەی وەرگرت ئەوەشمان لە وتارە و بەیاننامەی كۆمەڵەكاندا بۆدەركەوت كە چۆن بە بێگانە ناویاندەبردن دەیانەویست لە وڵات بچنەدەر.
•••
پەراوێز
1. ئەكرەمی میهرداد، نەتەوایەتی لەتیۆرەكاندا، گۆڤاری هاوار، ژمارە 21
2. جەعفەر عەلی رەسول (دكتۆر)، ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی كوردی، چاپخانەی رەنج، سلێمانی، 2004، ل25-26
3. فاچل حسین، كاڤم هاشم، التاریخ الاوروبی الحدیپ (1815-1939)، الگباعە والنشر جامعە موصل، بغداد، 1982، ص93
4. سەعد عوسمان هەروەتی (دكتۆر)، بزاڤی رزگاریخوازی كوردی، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، 2006، ل27-28
5. شێرزاد ئەحمەد نەجاڕ (دكتۆر)، روانینێكی گشتی گەشەسەندنی هزری نەتەوەیی كورد،
www.sherzad.najar.com.
6. جەعفەر عەلی رەسول (دكتۆر)، سەرچاوەی پێشوو، ل200
7. كەمال مەزهەر ئەحمەد (دكتۆر)، كوردی سلێمانی و بەغدا لەنێوان هەردوو جەنگی جیهانیدا، گۆڤاری پەیڤین، ژمارە 9، سلێمانی، 2000، ل211
8. جەعفەر عەلی رەسول (دكتۆر)، سەرچاوەی پێشوو، ل200
9. رەفیق حیلمی، یادداشت، چاپی سێیەم، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2003، ل213-233
10. عوسمان عەلی (دكتۆر)، چەند لێكۆلینەوەیەك دەربارەی بزاڤی هاوچەرخی كورد، وەرگێڕانی كامەران جەمال بابان زادە، بەشی دووەم، چاپخانەی دیلان، 2006، ل35
11. هەمان سەرچاوە، ل68
12. كەمال مەزهەر( دكتۆر)، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی گەلی كورد، بەشی یەكەم، چاپخانەی ئەدیب ئەلبەغدادییە، بەغداد، 1985، ل156.
13. ئەحمەد خواجە، چیم دی، بەرگی یەكەم، چاپخانەی شەفیق، بەغداد، 1968، ل61-62
14. هەمان سەرچاوە، ل 66-67
15. هەمان سەرچاوە، ل 84-86
16. سیروان بەكر سامی، لە مێژووی رۆژنامەگەری كوردییەوە ئاوڕدانەوەیەك لە رۆژنامەی پێشكەوتن، رۆژنامەی پێشكەوتن، هەولێر، 1988، ل6-7.
17. ئەحەد باوەڕ، كوردستان و چالاكی كۆمەڵە و رێكخراوە كوردییەكان لە ساڵانی ئینتیدابی بریتانیادا 1920-1932، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 1998، ل14-16.
18. دیڤید ماكداول، مێژووی هاوچەرخی كورد، وەرگێڕانی ئەبوبكر خۆشناو، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، 2000، ل 291. 19. رۆژنامەی رۆژی كوردستان، ژمارە 1، 15 تشرینی دووەم، 1922.
كەمال مەزهەر، سەرچاوەی پێشوو، ل106-107.
21. محەممەد رەسول هاوار، شێخ مەحمودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی دووەم، لەندەن، 1991، ل593-594. 22. سێ رۆژنامەی رۆژگاری شێخی نەمر، ئامادەكردنی رەفیق حیلمی، چاپخانەی بەدرخان، سلێمانی، 2001: جەعفەر عەلی رەسول، سەرچاوەی پێشوو، 223-229.
23. كریس كۆچێرا، كورد لە سەدەی نۆزدە و بیستدا، وەرگێڕانی محەممەد رەیانی، چاپی دووەم، چاپخانەی صدق تاران، ل182-183 24. جەعفەر عەلی رەسول (دكتۆر)، سۆفیزم و كاریگەری لە بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی كورددا 1880-1925، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2008، ل196-197.
|
|
42043
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Thursday, May 7, 2015
|
|
|
زیاتر
|
|
رات چییه له‌سه‌ر بابه‌ته بڵاوكراوه‌كانی ئه‌م سایته؟
|
|
ژماره بەرهەمەکانی ناوەندی کەلتووری کۆچ
|
|
|
govari koch| All rights reserved © 2010